Giá trị của biểu tượng dân gian trên trang phục Việt Nam

Giá trị của biểu tượng dân gian 

trên trang phục Việt Nam

Biểu tượng dân gian trên trang phục, không chỉ là họa tiết hoa văn trang trí làm đẹp mà nó còn hàm chứa một giá trị văn hóa sâu sắc. Mỗi biểu tượng đều mang ý nghĩa, quan điểm thẩm mỹ, văn hóa tôn giáo, tín ngưỡng đặc trưng. Dưới thời phong kiến, họa tiết hoa văn là tín hiệu nhận biết vị trí của con người, thông qua cách sử dụng trên trang phục. Theo nghiên cứu, họa tiết hoa văn không chỉ thể hiện giá trị văn hóa, mà còn thể hiện giá trị nghệ thuật, qua cách bố cục sắp đặt, kết hợp họa tiết và kỹ thuật thể hiện (điển hình trang phục Long bào của nhà vua). Thông qua bài viết, tác giả bước đầu tìm hiểu giá trị của biểu tượng dân gian trên trang phục, từ đó gợi mở cho hướng nghiên cứu sau này.

1. Cơ sở hình thành và ý nghĩa biểu tượng dân gian

Có nhiều cách lý giải khác nhau về “biểu tượng”, cuốn “Từ điển tiếng Việt” của tác giả GS. Hoàng Phê xuất bản năm 1996, đã khái quát: “Biểu tượng là hình ảnh tượng trưng. Biểu tượng là hình thức của nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc sau khi tác động của sự vật vào giác quan ta đã chấm dứt”. Theo “Từ điển biểu tượng” của Liung-man: “… những gì được gọi là biểu tượng khi nó được một nhóm người đồng ý rằng nó có nhiều hơn một ý nghĩa là đại diện cho chính bản thân nó”. Nhìn chung các cách hiểu trên đều có ý: biểu tượng là một đối tượng đại diện cho một đối tượng khác.

Tác giả Đinh Hồng Hải viết trong cuốn “Nghiên cứu biểu tượng một số hướng tiếp cận lý thuyết”, có viết: “… ngôn ngữ biểu tượng là một thành tố văn hóa do con người tạo ra để sử dụng như một loại công cụ thông tin và giao tiếp có tính tượng trưng. Chúng ra đời, tồn tại và tác động đến đời sống văn hóa con người. Vì vậy, việc tìm hiểu ngôn ngữ biểu tượng cũng chính là tìm hiểu đời sống văn hóa và xã hội loài người thông qua các biểu tượng văn hóa mà con người tạo ra”. Thông qua biểu tượng, ta có thể hiểu và cảm nhận những nền văn hóa cổ xưa, cách chúng ta nhiều thế kỷ. Vậy biểu tượng dân gian là những hình tượng được lưu truyền tự nhiên, nhiều người biết đến trong dân gian. Nó thể hiện tư duy, suy nghĩ, ước muốn của con người đối với thiên nhiên và cuộc sống.

Dưới góc nhìn mỹ thuật, biểu tượng được thể hiện thông qua hình ảnh cách điệu và sử dụng thành hình thức trang trí, như trong hình vẽ ở một số hang động thời Nguyên thủy, hay trên trống đồng, kiến trúc điêu khắc và trong trang phục.

Theo Thuyết “tổng sinh lực và sinh lực thừa” của Lưỡng quốc Tiến sỹ Đỗ Văn Khang lý giải bản chất của con người là một thực thể hành động luôn tiêu phí năng lượng của bản thân. Ngoài quá trình lao động để sống và tồn tại, con người còn có một “quỹ” gọi là “sinh lực thừa”. Dưới thời Nguyên thủy, con người đã biết sử dụng quỹ “sinh lực thừa” để vẽ lên hang động những hình vẽ mà họ nhìn thấy trong quá trình lao động. Thời Hùng Vương, con người cũng đã sử dụng quỹ “sinh lực thừa” để cách điệu những hình ảnh từ thiên nhiên (bông lúa, hình sông, hình núi, hình mây…), cảnh sinh hoạt, ước muốn trong cuộc sống bằng trí tưởng tượng đưa lên đồ vật, trang phục. Phải chăng đây chính là cơ sở hình thành biểu tượng văn hóa trong dân gian.

Biểu tượng trang trí được chia thành các nhóm mô típ khác nhau, mỗi nhóm có những ý nghĩa biểu trưng khác nhau.

- Nhóm mô típ thiên nhiên, vũ trụ:

+ Hình tượng Mặt trời, biểu tượng của sức sống, sự thống lĩnh, mặt trời là thái dương hay đại diện cho nguyên lý thuần dương, biểu hiện của dương tính mạnh mẽ.

+ Hình tượng Mặt trăng, biểu tượng của sự yên bình, mặt trăng là nơi chứa đựng nguồn sống bất tử và tượng trưng nguyên lý thuần âm.

+ Hình tượng Mây: Mây mang đến những dấu hiệu tốt lành, hạnh phúc. Đối với cư dân nông nghiệp, mây dấu hiệu báo hiệu cơn mưa, mang đến điềm báo cát tường, như mây ngũ sắc cũng có nghĩa là ngũ phúc. Với ý nghĩa trên, hình tượng mây được trang trí cùng với tứ linh như long vân khánh hội, long ẩn vân, phượng mây, mây nâng vòng.

+ Hình tượng Nước: Đối với cư dân nông nghiệp, nước là nguồn sống của con người, là sự khởi đầu của vạn vật.

- Nhóm mô típ thực vật:

+ Hình tượng tứ quý Tùng - Trúc - Cúc - Mai: Thể hiện sự luân chuyển của bốn mùa xuân - hạ - thu - đông. Sự luân chuyển này vừa đem lại may mắn cho con người, vừa là sự hy vọng, ước mong về sự suôn sẻ và thịnh vượng trong cuộc sống. 

Tùng là biểu tượng cho khí phách kiên cường, không sợ hiểm nguy trước những thử thách của thiên nhiên và cuộc đời (Biểu tượng của mùa đông).

Cây Trúc là biểu tượng của người quân tử không khuất phục trước cường quyền và danh lợi (Biểu tượng cho mùa hạ).

Hoa Cúc với màu vàng rực rỡ, biểu tượng cho sự giàu sang, phú quý, vương giả. Hoa cúc là biểu tượng của mùa thu, người xưa gọi tháng chín là “cúc nguyệt”.

Hoa Mai trắng muốt là biểu tượng cho sự trắng trong, tinh khiết (âm tính) nhưng yếu đuối. Hoa mai mang lại điềm lành, hạnh phúc, là đại diện của mùa xuân. Ngoài ra còn một số mô típ của hoa chanh, hoa đào, hoa hồng, hoa thị, hoa bèo… đều được sử dụng là hoa văn trang trí trên vải, nó đại diện cho sức sống muôn màu của thiên nhiên.

- Nhóm mô típ động vật: là rồng, phượng, lân, rùa, chim hạc, hổ, báo, dơi, cá…được thể hiện dưới dạng tứ linh, lưỡng long chầu nguyệt, lưỡng long song phượng, long vân, long hí thủy…

+ Hình tượng Rồng trong văn hóa Việt rất linh thiêng, nó là hình tượng của Lạc Long Quân, người cha của dân tộc Việt. Rồng là biểu trưng của sự mạnh mẽ, hùng tráng, uy lực bất bại trước kẻ thù. Trong văn hóa nông nghiệp, Rồng là linh vật mang lại điềm lành, sự may mắn, thịnh vượng, sự thông thái. Đồng thời còn là sứ giả để gửi gắm những ước vọng trong đời: cầu mưa thuận gió hòa, cầu phồn thực. Rồng được mô tả với nhiều hình thức như Rồng rắn, Rồng chim, Rồng cá sấu, Rồng cá… Điển hình có sự phân loại Rồng theo số lượng móng, như Rồng 5 móng, Rồng 4 móng, Rồng 3 móng. Rồng 5 móng (ngũ trảo) là loại thể hiện quyền lực cao nhất, thời Phong kiến là biểu tượng trang trí trên trang phục của Vua.

+ Hình tượng Phượng: là biểu tượng của đức hạnh và vẻ duyên dáng, thanh nhã. Phượng hoàng cũng biểu thị cho sự hòa hợp âm dương.

+ Hình tượng Kỳ lân: Kỳ lân là một con vật tưởng tượng, có đầu Rồng thân thú, biểu tượng cho sự trường thọ, oai phong, báo hiệu điềm lành.

+ Hình tượng Rùa là một biểu tượng thiêng liêng, là linh vật mang đến điềm lành, hạnh phục cho con người.

+ Hình tượng Hổ trong văn hóa Việt Nam: là chúa tể của muôn loài muông thú, thể hiện sức mạnh phi thường. Hổ là hình tượng đa nghĩa vừa phức tạp trong tâm linh người Việt, vừa là ác thú, vừa là thần hộ mệnh. Trong tín ngưỡng dân gian, con Hổ được gắn với tục thờ Mẫu ở miền Bắc và được coi là con vật linh thiêng.

+ Hình tượng Chim hạc: thể hiện sự bay bổng thông qua đôi cánh, nhẹ nhàng, tự do.

2. Giá trị văn hóa, nghệ thuật trang trí biểu tượng trên trang phục Việt

Việt Nam là quốc gia có nền văn hóa đa dạng, thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau như tín ngưỡng, văn học thơ ca, văn hóa nghệ thuật, kiến trúc và trang phục. Trong đó phải kể đến hình thức trang phục, bởi nó chính là ngôn ngữ thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc. Thông qua hình dáng, kết cấu, màu sắc, hoa văn trang trí và cách sử dụng, ta có thể thấy được giá trị văn hóa, nghệ thuật của trang phục.

Từ cổ xưa đến nay, các triều đại phong kiến luôn coi trọng đến trang phục, qua đó thấy rõ sự phân chia giai cấp trong xã hội. Thời Lý (1009 - 1226) đã có những quy định về sử dụng màu sắc trong trang phục, được áp dụng trong trang phục cung đình và trong dân gian. Quy định sử dụng trang phục ngày càng rõ ràng và nghiêm ngặt hơn ở các triều đại tiếp đó. Thời Hậu Lê, bắt đầu có quy định về sử dụng hình Bổ tử trong trang phục cung đình. Bổ tử có dạng là hình vuông, bằng chất liệu vải vóc, trên đó được thêu trang trí những hình con vật, kết hợp với vân mây, sóng nước để tạo lên bố cục trang trí. Nhưng đồng thời cũng là tín hiệu để nhận biết địa vị của từng chức quan.

Hình ảnh trang trí là những con vật có thật trong cuộc sống (con Hổ, Báo, Sư tử, con Voi, con Bạch nhàn…), tuy nhiên cũng không ít những con vật từ huyền thoại do con người tưởng tượng ra (con Bạch trạch), mang ý nghĩa thể hiện khát vọng tươi đẹp trong cuộc sống. Theo quan niệm văn hóa của người Việt, mỗi con vật mang ý nghĩa và biểu trưng khác nhau. Trên cơ sở đó, triều đình đưa ra quy định sử dụng hình con vật làm trang trí trên bổ phục. Cụ thể trang phục quan văn sử dụng hình thêu trang trí là loài cầm (tùy theo phẩm bậc có hình khác nhau), ý nghĩa thể hiện sự thanh cao, tinh thông, mưu trí và nhạy bén. Trang phục quan võ sử dụng hình thêu trang trí là loại thú, ý nghĩa thể hiện sức mạnh, sự uy nghi, khí phách của đấng anh hùng hào kiệt. Hình ảnh “Rồng ngũ trảo” là biểu tượng dành cho trang phục nhà vua, “Phượng hoàng” là biểu tượng trang trí trang phục dành cho hoàng hậu. Những họa tiết được thêu trang trí bằng chỉ màu ngũ sắc theo thuyết ngũ hành, ngoài ra sử dụng chỉ vàng, bạc, kim sa đính kết.

Biểu tượng trang trí trên trang phục 

của các triều đại phong kiến Việt Nam:

Triều đại - Thời Hậu Lê	Quan văn	Mô típ trang trí	Quan võ	Mô típ trang trí
	- Quan nhất, nhị phẩm	Con tiên hạc	- Quan nhất, nhị phẩm	Con Sử tử
	- Quan tam phẩm	Con Cẩm kê (chim trĩ)	- Quan tam phẩm	Con Bạch trạch
	- Quan tứ phẩm	Con Công	- Quan tứ phẩm	Con Hổ
	- Quan ngũ phẩm	Con Vân nhạn	- Quan ngũ phẩm	Con Báo
	- Quan lục phẩm	Con Bạch nhàn	- Quan lục phẩm	Con Voi
- Thời Nguyễn (phong kiến nửa thuộc địa)	Quan văn	Mô típ trang trí	Quan võ	Mô típ trang trí
	- Quan nhất, nhị phẩm	Con Tiên hạc	- Quan nhất phẩm -  Quan nhị phẩm	Con Kỳ lân Con Bạch trạch
	- Quan tam phẩm	Con Cẩm kê	- Quan tam phẩm	Con Sư tử
	- Quan tứ phẩm	Con Khổng tước	- Quan tứ phẩm	Con Hổ
	- Quan ngũ phẩm	Con Vân nhạn	- Quan ngũ phẩm	Con Văn hưu
	- Quan lục phẩm	Con Bạch nhạn	- Quan lục phẩm	Con Hồng
	- Quan thất phẩm	Con Lộ tử	- Quan thất phẩm	Con Bửu
	- Quan bát phẩm	Con Kẻ xích	- Quan bát phẩm	Con Hải mã
	- Quan cửu phẩm	Con Liêu, thuần	- Quan cửu phẩm	Con Tê ngưu

Nhìn chung, các mẫu hoa văn đều biểu thị quan điểm sống, thẩm mỹ, tín ngưỡng, quy ước xã hội, ý nghĩa nhân sinh, trên cơ sở gắn liền với thiên nhiên, văn hóa xã hội thời đại. Nó đã tạo nên giá trị văn hóa đậm chất dân gian, dân tộc. Có thể thấy những tác phẩm đó đều hoàn thiện, tinh tế về kỹ thuật và mỹ thuật.

Ngoài ra hoa văn trang trí - biểu tượng dân gian không chỉ thể hiện giá trị văn hóa, mà nó còn thể hiện giá trị nghệ thuật, mỹ thuật. Thông qua cách bố cục sắp đặt, kết hợp các họa tiết và kỹ thuật thể hiện, trang phục áo Long bào thời phong kiến, đều có những họa tiết hoa văn trang trí có ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Tuy nhiên mỗi thời, hình thức và họa tiết có khác nhau như Thời Lê (vua Lê Dụ Tông): Thân trước trang trí hình thân Rồng năm móng lớn, hai bên vai là hai Rồng nhỏ châu đầu về phía trước. Phần tà áo trang trí hình sóng nước, kết hợp xen kẽ vân mây. Thời Nguyễn: Phía trước chính diện được trang trí hình mặt Rồng năm móng, phía dưới tà và xung quanh có những cặp Rồng nhỏ chầu mặt nguyệt, hoặc ẩn vân mây, xen kẽ cùng với hoa văn con dơi và chữ thọ), nhưng chúng chứa nội hàm, ý nghĩa giá trị biểu tượng dân gian giống nhau. Trên Long bào chia thành nhiều chương (mỗi chương là bài học) nhằm nhắc nhở trách nhiệm của người mặc đối với quốc gia, xã hội.

Trong cuốn “Trang phục Thăng Long” của PGS.TS. Đoàn Thị Tình có miêu tả ý nghĩa và sắp đặt hình họa tiết trên áo Long bào của Trung Quốc “… gồm có: Mặt trời (nhật); Mặt trăng (nguyệt); Sao (tinh tú); Núi (sơn); Rồng (long); Chim phượng (hoa trùng); Lửa (hỏa); Cỏ cây (tảo); Bình rượu hình con khỉ (tong di); Lúa gạo (phấn mễ); Hình lữa búa (phủ); hai cây cung giáp lưng nhau (phát). Mỗi chương biểu thị một ý nghĩa nhất định, tượng trưng cho phẩm chất của nhà vua như:

Nhật, nguyệt, tinh: chỉ ánh sáng

Sơn: sự vững vàng, thận trọng

Long: sự hoạt động, thay đổi

Hoa trùng: biểu thị sự vạn hoa

Hỏa: nhiệt lương

Phấn mễ: chất dinh dưỡng

Tảo: sự thuần khiết

Tông di: trí dũng song toàn

Phủ: sự quyết đoán

Phát: biểu hiện sự trừ ác, bảo vệ cái thiện”. 

Sự khác biệt Long bào của Trung Quốc với Long bào Việt Nam (ví dụ thời Lý - Lý Công Uẩn), ở nhiều chi tiết khác nhau, tuy nhiên điển hình là về họa tiết. Long bào Trung Quốc sử dụng hình con khỉ, còn Long bào của vua Lý Công Uẩn lại sử dụng hình hoa sen… Như vậy, có thể thấy những họa tiết trên, gắn liền với môi trường sống thiên nhiên, quan niệm thẩm mỹ của người Việt. Nó còn hàm chứa những ẩn ý, tạo nên giá trị sâu sắc.

Người Việt đã sử dụng những kỹ thuật như dệt vải, nhuộm màu, đắp vải, thêu đính kết để tạo nên những họa tiết trên trang phục. Đây là những kỹ thuật đã xuất hiện từ thời Hùng Vương và phát triển mạnh ở những thế kỷ tiếp đó.

Với xu hướng phát triển thời trang hiện đại, biểu tượng dân gian có thể trở thành những ý tưởng mang hiệu quả về thẩm mỹ cũng như giá trị văn hóa dân gian. Thực tế, không ít nhà thiết kế đã khai thác đưa biểu dân gian vào trang phục hiện đại, đã tạo nên được dấu ấn mạnh mẽ như nhà thiết kế Minh Hạnh, Sỹ Hoàng… Tuy nhiên cũng còn một số người vẫn lúng túng trong cách sử dụng ý tưởng trên vào trang phục hiện đại. Biểu tượng dân gian sẽ là đề tài hay và ý nghĩa nếu ta biết xử lý khéo léo giữa ý nghĩa dân gian và thẩm mỹ, thị hiếu thời trang hiện đại. Điều này vừa có giá trị về mặt ý tưởng, vừa bảo tồn phát huy giá trị văn hóa dân gian, góp phần tạo văn hóa mặc dân tộc đặc trưng.  

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Du Chi (2003), Hoa văn Việt Nam, Nxb Trường ĐH Mỹ thuật Hà Nội - Viện Mỹ thuật.

2. Đinh Hồng Hải (2014), Nghiên cứu biểu tượng một số hướng tiếp cận lý thuyết, Nxb Thế giới.

3. Đinh Hồng Hải (2015), Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam, Nxb Thế giới.

4. Đỗ Văn Khang (2008), Nghệ thuật học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội

5. Hoàng Phê (chủ biên) (1996), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng.

6. Đoàn Thị Tình (2010), Trang phục Thăng Long, Nxb Hà Nội.

9/10/2015

Nguyễn Thị Loan

Theo http://www.spnttw.edu.vn/