Cây trúc trong tứ quân tử

Cây trúc trong tứ quân tử

Trúc - tranh của Từ Vị đời Minh

Tứ quân tử

Cơn mưa vừa mới tạnh
Cành trúc ngã bên đường
Quân tử nghiêng mình xuống
Đi qua ta cúi đầu
Đông Hồ

Mai, lan, trúc, cúc là đề tài quen thuộc trong hội họa Trung Quốc. Bốn chủng loại này đều có tính cách cao nhã. Mai nở vào mùa đông và xuân, chịu đựng lạnh lẽo. Lan kiều diễm mảnh mai, hương thơm thâm trầm. Trúc ngay thẳng, vô tâm, đầy tiết tháo. Cúc trải sương giá mà chẳng héo hon, có ý chí thách đố thiên nhiên. Thế nên các văn nhân Trung Quốc ái mộ mà đặt tên cho bốn loại này là Tứ quân tử.  

Mai, lan, trúc, cúc bước vào hội họa vì chúng hàm hữu ý vị tượng trưng văn học, tiêu biểu đức hạnh của người quân tử. Đời Tống có Văn Đồng, Tô Thức nổi tiếng về mặc trúc, Thôi Bạch với mặc mai, Trịnh Tư Hữu, Triệu Mạnh Kiên với mặc lan, cho đến Triệu Xương, Hoàng Cư Bảo với mặc cúc.

Trúc thạch

竹石
咬定青山不放鬆， 立根原在破巖中。 千磨萬擊還堅勁， 任爾東西南北風。	Trúc thạch Giảo định thanh sơn bất phóng tùng, Lập căn nguyên tại phá nham trung. Thiên ma vạn kích hoàn kiên kính, Nhậm nhĩ đông tây nam bắc phong.  Đĩa trà Trúc Thạch	Đá trúc  Bám chặt núi xanh chẳng buông rời, Gốc mọc bền vững nơi vách xa. Ngàn đập muôn va vẫn cứng chắc, Bốn bề gió cuộn mặc thổi qua.

Trúc mai

tranh Thạch Đào đời Thanh

Hoa tre, gọi là “trúc ba” hoặc “trúc cái”

"Trúc là quân tử, mai là giai nhân" Thời lính của tôi cũng gần một năm (1974) gắn bó với rừng tre Tuyên Quang. Năm đó, khi tôi đến, nhìn xa, tre phủ núi Nà mượt xanh như một tấm lông thú. Rồi sau đó, Tre nở hoa, rừng chuyển màu vàng lúa chín, tre chết đứng. Người Cao lan (Sơn dương) gọi là rừng "quy", khoảng 100 năm một lần. Cả rừng, tre già, tre cụ, tre trẻ "quy" tất, thế là kỳ lạ phải không? Kỷ niệm vậy đó. Hoa tre trên cao nguyên Những nụ hoa tre Cả đời tre, hoa tre chỉ nở một lần Hoa tre nở từ mắt tre

Tre trúc là biểu tượng của mẫu người quân tử bởi loài cây này tuy cứng mà vẫn mềm mại, đổ mà không gẫy, rỗng ruột như tinh thần an nhiên tự tại, không mê đắm quyền vị, vật chất. Và cũng như một người quân tử, tre và hoa tre chết đứng chứ không rũ xuống như những loài hoa khác. Đó là hình ảnh hiếm thấy giữa đất trời.

Măng trúc mùa xuân

Trúc lâm thất hiền

Nguyễn Tịch, Kê Khang, Lưu Linh

Sơn Đào, Hướng Tú, Vương Nhung, Nguyễn Hàm

Trúc lâm thất hiền, bảy nhà thơ, nhà văn Trung Quốc sống thời kỳ cuối Ngụy đầu Tấn, thế kỷ thứ 3, ở ẩn trong rừng trúc, đánh đàn, uống rượu, ngâm thơ, bàn triết học Lão Trang, nói chuyện huyền viễn để tỏ lòng chống đối chế độ đen tối đương thời.

Cảnh đấu kiếm trong rừng trúc

Phim Ngọa hổ tàng long

Trúc tước họa

Xưa ông trạng Mạc Đỉnh Chi đi sứ bên Tầu ...

... Từ xưa, tôi chỉ nghe nói có "Mai tước họa" (bức vẽ cành mai chim sẻ) chứ chưa hề nghe nói đến" trúc tước họa" (bức vẽ cành trúc chim sẻ). Nay tể tướng lại để bức trướng "Trúc tước họa", "Trúc" là quân tử, "Tước" là tiểu nhân; làm như vậy là để tiểu nhân lên trên quân tử, tôi e rằng cái đạo tiểu nhân sẽ ngày càng rông rỡ, mà cái đạo quân tử sẽ ngày một tiêu tan.

Dưới chế độ Ngô Đình Diệm, tất cả các khuôn dấu của cơ quan chính quyền, kể cả khuôn dấu của tổng thống đều có bình bụi trúc ở hình tròn nhỏ phía trong.

Bụi trúc, nói theo cách Tầu là "Tiết trực tâm hư", có nghĩa là tiết tháo (hoặc đoạn, khúc giữa hai mắt tre) ngay thẳng, vì dân vì nước, không xiên xẹo; tâm có nghĩa là lòng thì trống rỗng, không có gì riêng tư cho bản thân. "Tiết trực tâm hư" tượng trưng cho tấm lòng của người quân tử. Ông Ngô Đình Diệm cai trị nhân dân theo cung cách của một người quân tử nên ông lấy cây tre, bụi trúc làm biểu tượng, làm lời nhắc nhủ cho công chức, cán bộ.         

BIỂU TƯỢNG TRÚC VÀ THI NHÂN

Võ Minh Hải

Từ xưa đến nay, màu xanh thẫm của những rừng trúc đã khiến cho không biết bao nhiêu văn nhân, thi sĩ hết lời ca tụng. Thơ phú từ khúc viết về trúc có thể nói là vô số, không thể lượng tả được. Cổ nhân quan niệm: “Ninh khả thực vô nhục, bất khả cư vô trúc. Vô nhục sử nhân sấu, vô trúc sử nhân tục寧 可食無肉不可居無竹. 無肉使人瘦無竹使人俗” (Có thể ăn mà không cần có thịt nhưng không thể sống mà không có trúc, không có thịt thì chỉ khiến cho người ốm đi, không có trúc khiến cho người trở nên bình thường). Câu nói trên đã khẳng định nhã thú thanh cao thoát tục của văn nhân sĩ đại phu thời trước.

Trịnh Bản Kiều 鄭板橋 đời Thanh 清代 là người cả đời chỉ vẽ trúc và làm thơ về trúc (vịnh trúc hoạ trúc 詠竹畫竹) và đã để lại khá nhiều hảo thủ giai cú (好首佳句) viết về trúc, trong bài thơ Trúc thạch 竹石, ông viết:

Giảo định thanh sơn bất phóng tùng,

Lập căn nguyên tại phá nham trung.

Cán ma vạn kích hoàn kiên kính,

Nhậm nhĩ đông tây nam bắc phong

Đĩa trúc lâm thất hiền

 咬定青山不放鬆,

立根原在破岩中.

幹磨萬擊還堅勁,

任爾東西南北風”

Tạm dịch:            

Bám chặt núi xanh chẳng buông rời,

Gốc mọc bền vững nơi vách xa.

Ngàn đập muôn va vẫn cứng chắc,

Bốn bề gió cuộn mặc thổi qua.

Ý tứ của bài thơ không ngớt lời ngợi ca khí chất hùng dũng của cây trúc trước phong ba của cuộc đời. Các họa gia đời trước không chỉ vẽ trúc mà còn kết hợp với những yếu tố khác hình thành một trường phái họa trúc (Trúc tử họa thể 竹子畫體). Tô thức 蘇軾 (tức Đông pha cư sĩ 東坡居士, một danh sĩ đời Tống 宋代) cũng yêu trúc và thích vẽ trúc. Ông nói: “Hàn mai nhi tú, trúc sấu nhi thọ, thạch xú nhi nghĩa 寒梅而秀, 竹瘦而壽, 石醜而義” (Mai lạnh nhưng đẹp, trúc thon nhưng sống lâu, đá xấu nhưng lại có nghĩa), do đó người đời mới gọi chúng là “Tam ích 三益” (ba cái có ích) và từ đó cũng hình thành một hoạ phái lấy đá và trúc làm chủ đề chính. Nguyên Nhược Can 元若干, họa gia đời Tống cũng rất thích vẽ Tùng 松, Trúc 竹, Mai 梅, thường xưng là Tuế hàn tam hữu 歲寒三友 (Ba người bạn mùa đông). Vì lẽ ấy, văn nhân đời sau thường lấy trúc để biểu đạt tình cảm, ý chí của cá nhân mình, bởi họ xem trúc là loài cây tượng trưng cho sự Thanh cao 清高, Khí tiết 氣節, Kiên trinh 堅貞 của kẻ trượng phu.

Trúc là loại cây đã gần gũi với cuộc sống con người từ ngàn xưa, phần lớn các đồ gia cụ ngày trước đều được làm từ trúc. Trong hội hoạ, người ta cũng thường lấy phong thái cao khiết của trúc làm đề tài. Trong kiến trúc phong thuỷ Trung Hoa, các nhà phong thuỷ học cũng thường xây dựng các mô hình rừng trúc trong vườn nhà để tạo không gian tĩnh mịch, yên lặng, thư thái, còn thơ ca từ trước đến nay thì hết lời ca tụng, tán mỹ. Tô Đông Pha làm thơ về trúc khá nhiều, thưởng thức tác phẩn Thư Yên Lăng Vương Chủ Bạ Sở Họa Tích Chi 書鄢陵王主簿所畫析枝 của ông, chúng ta sẽ cảm thấy được tấm lòng của bậc cao sĩ đối với trúc: “Phàm luận về họa thì lấy đường nét làm chủ, nói về thi phú thì bàn đến âm điệu du dương, Thơ và hoạ vốn là một luật chung, tạo hoá và văn nhân ấy đều là người sáng tạo... Trúc thon như U nhân (người ở ẩn), u hoa (hoa buồn) như Xử nữ (con gái còn trình nguyên), con chim sẻ trên cành trúc ngang tàng nhìn bóng sương rơi như hoa tuyết, đôi cánh như muốn bay nhưng lá trúc như muốn ào ào phóng vượt. Đáng thương cho con mật rong ruổi, gánh bầu mật thơm oằn cả hai vai. Ôi, người thì sâu sắc, trời thì xảo diệu thay! Ta muốn làm câu thơ nên gởi thanh âm và tìm diệu ngữ…” 

 ... Đâu đâu cũng có lũy tre xanh rì rào ẩn hiện.

Trong câu “Sấu trúc như u nhân, u hoa như xử nữ 瘦竹如幽人, 幽花如處女”, Tô Đông Pha dùng hình ảnh của trúc để nhấn mạnh đến phẩm cách và lý tưởng của người quân tử. Tao nhân mặc khách vui thích khi vẽ trúc, ngâm thơ về trúc là quá trình cao khiết hóa phẩm cách cá nhân mình, lấy trúc để nói về ý chí con người, tìm bạn tri âm.

Trong ngôn ngữ giao tế, người ta nhận thấy có khá nhiều mỹ từ nói về trúc. Hình ảnh của trúc được dùng để biểu đạt khí phách cao khiết, văn nhân yêu trúc, dùng ống trúc để cắm hoa và xem nó như một biểu tượng của cái đẹp. Những giai cú, mỹ từ chúc tụng nhau, văn nhân, dật sĩ thường dùng trúc như một biểu tượng, ví dụ như.

Phú quý bình an 富貴平安. Biểu tượng là Mẫu đơn 牡丹 và Trúc 竹.

Phúc thọ bình an 福壽平安. Tùng 松, Trúc 竹, Mai 梅

Bình an đại cát 平安大吉. Trúc 竹, Đại Dữu 大柚 (cây quýt lớn)

Quân tử chi giao 君子之交. Trúc 竹, Mai 梅

Tử tôn phồn vinh 子孫繁榮. Trúc 竹, Đồng 筒 (ống trúc)     

Bên cạnh đó, trúc cũng được xem là biểu tượng của sự cương nghị, xem thường phú quý, tượng trưng cho đức trọng, khí phách hiên ngang của người quân tử. Lời đề từ, lạc khoản cho những bức hoạ thủy mặc, các họa gia thường sử dụng các thành ngữ, giai từ như.

Tuế hàn nhị hữu 歲寒二友. Tùng 松, Trúc 竹

Tuế hàn nhị nhã 歲寒二雅. Mai 梅, Trúc 竹

Tuế hàn tam hữu 歲寒三友. Tùng 松, Trúc 竹, Mai 梅

Tam ích hữu 三益友. Tùng 松, Trúc 竹, Thạch 石

Tứ quân tử 四君子. Lan 蘭, Trúc 竹, Cúc 菊, Mai 梅

Tứ hữu 四友. Tùng 松, Trúc 竹, Mai 梅, Cúc 菊

Ngũ Thanh 五清. Tùng 松, Trúc 竹, Cúc 菊, Thạch 石, Ba Tiêu 芭蕉 

Hình ảnh Trúc từ một loài cây quen thuộc với cuộc sống đã trở thành một biểu tượng cho khí cốt con người và cũng là đề tài quen thuộc của thơ ca từ xưa đến nay. Với văn nhân mặc khách, hình ảnh của Trúc không chỉ là nơi để ký thác tâm sự mà còn là biểu tượng của đạo đức, là sự biểu trưng cho tư tưởng nhàn dật, góp phần làm phong phú thêm văn hóa ẩn sĩ - một nét đặc trưng của văn hóa phương Đông, một trường phái văn học tiêu biểu của văn học cổ điển Trung Quốc. Trong quá trình hình thành và phát triển của trường phái này, hàm nghĩa văn hóa của Trúc đã hun đúc và dần trở thành một biểu tượng văn hóa đặc biệt, là thi liệu tiêu biểu của văn chương cổ trung đại Trung Hoa, Việt Nam.        

Phạm Văn
Theo https://vanthekt.blogspot.com/