|
THÍ NGHIỆM TURING
Xưa nay, loài người luôn yên
chí rằng mình là những sinh vật ‘thượng đẳng”, hơn hẳn mọi giống loài khác.
Nhưng niềm tin ấy đang bị đe doạ bởi sự xuất hiện của một “giống loài” mới:
robots với bộ óc là computer!
Ngay từ những năm 1950, Alan
Turing, một trong những cha đẻ của computer, đã khẳng định rằng sẽ đến lúc
computer thông minh như con người. Thực tế diễn ra có vẻ như còn chứng tỏ
computer có thể “thông minh hơn” con người: Năm 1997, máy tính Deep Blue đã
đánh thắng vua cờ Garry Kasparov! Đó là lúc trường phái “trí thông minh nhân tạo”
– AI (Artificial Intelligence) – ăn mừng. Nhưng không chỉ AI ăn mừng: rất nhiều
người khác cũng bị lây nhiễm tâm lý sùng bái computer, sùng bái khoa học, sùng
bái máy móc. Số người này rất đông đúc (có lẽ chiếm đa số), bao gồm cả những
người giỏi giang nhất, uy tín nhất, tạo nên một xu thế thời đại khó cưỡng nổi –
thời đại kỹ trị. Trong thời đại này, khoa học vật chất được tôn lên thành “chúa
tể” của tri thức, đẩy các lĩnh vực văn hoá nhân văn vào thế lép vế, dẫn tới một
sự mất cân bằng nghiêm trọng trong đời sống nhân loại. Mất cân bằng sinh thái,
bầu khí quyển bị hâm nóng, thiên nhiên nổi giận, môi trường bị ô nhiễm, năng lượng
hạt nhân trở thành mối đe doạ, GDP tăng trưởng nhưng đạo đức suy đồi, khủng hoảng
tội ác, phân hoá giầu nghèo đến mức cùng cực – trong khi có những kẻ cất giữ
hàng tỷ đô-la trong ngân hàng, của cải đổ đi không hết thì vẫn có trên 1 tỷ người
trên thế giới đang sống trong tình trạng đói rét, bệnh tật, …
Nguồn gốc sâu xa của tình trạng
mất cân bằng đó là sự thiếu hiểu biết về bản chất con người.
Con người đơn thuần chỉ là kết
quả của sự tiến hoá sinh học hay là một thực thể tâm linh – “một cây sậy có tư
tưởng” như Pascal định nghĩa?
Liệu học thuyết Darwin và những
lý thuyết tiến hoá hiện đại khác có giúp chúng ta hiểu rõ bản tính người hay
không? Bản tính người thực sự là cái gì?
Thuyết tiến hoá nói rằng đặc
trưng của loài người là ở chỗ biết sáng tạo ra công cụ lao động. Nhưng lý thuyết
này đang trở nên quá nghèo nàn trước những thành tựu của khoa học computer, bởi
việc chế tạo ra công cụ thực ra chỉ là một biểu hiện của trí thông minh vượt trội,
mà computer cũng sẽ thông minh không thua kém con người. Vậy chỗ đứng thật
sự của con người ở đâu?
Từ phản đề ấy, lập tức suy
ra rằng tư duy đánh cờ không còn nằm trong vùng tư duy đặc trưng nhất của tính
người nữa, vì Deep Blue đã đánh thắng vua cờ! Đây là một sự kiện làm đảo lộn
vai trò của cờ vua nói riêng và là một cột mốc quan trọng trong lịch sử nhận
thức của con người về chính bản thân mình. Xem thế đủ thấy việc hiểu bản chất
thật sự của con người hoá ra không đơn giản như ta tưởng.
Chính vì không hiểu rõ chính
mình là gì nên con người mới sùng bái những tri thức khoa học vật chất đến
mức thái quá, từ đó tạo ra một thế giới mất cân bằng nghiêm trọng như hiện nay.
Dường như linh cảm được điều đó nên từ cách đây hơn nửa thế kỷ, Albert Einstein
đã lên tiếng cảnh báo: “Hãy thận trọng đừng biến tri thức thành chúa tể của
chúng ta, nó có … sức mạnh cơ bắp nhưng không có nhân tính” [1].
Đó là lúc Einstein đề cập tới
những tri thức của nền văn minh kỹ trị – tri thức tạo ra của cải vật chất, máy
móc, súng ống, …
Tuy nhiên, có những tri thức
không có sức mạnh cơ bắp nhưng giầu nhân tính. Những tri thức này nằm ở đâu?
Nói cách khác: Bản chất đích thực của con người nằm ở đâu?
Các bậc thức giả đang ra sức
tìm kiếm câu trả lời.
Brian Christian, tác giả cuốn
“The Most Human Human” [2] (Người
người nhất), gợi ý: Hãy khám phá bản chất người từ chính sự khác biệt giữa
con người với computer!
Học giả David Shenk bình luận:
“Máy móc đã trở nên thông minh đến nỗi nó buộc chúng ta phải có một cái nhìn
hoàn toàn mới đối với câu hỏi thông minh là gì và con người là gì”.
Một học giả khác thốt lên: “Ai
mà ngờ được rằng cách tốt nhất để hiểu con người lại là nghiên cứu chính những
sản phẩm bắt chước con người”.
Thật vậy, muốn thấy rõ tính
người nằm ở đâu, hãy nghiên cứu computer để xem chúng khác chúng ta ở chỗ nào.
Chỗ khác biệt ấy chính là chỗ hơn hẳn của con người! Để làm việc này, hãy theo
dõi một sự kiện được gọi là “Thí nghiệm Turing” (Turing Test) do cộng đồng AI tổ
chức hàng năm.
Thay vì tranh cãi về mặt lý
thuyết, Turing, ngay từ thời của ông (những năm 1950), đã đề xuất một kiểu thí
nghiệm, nhằm chứng minh computer sẽ thông minh như con người. Đó là một cuộc
thi đấu giữa hai đấu thủ: một bên là computer, một bên là con người. Hai đấu thủ
sẽ phải trả lời các câu hỏi do một ban giám khảo đưa ra. Các câu hỏi này không
có bất cứ một hạn chế nào: từ chuyện vặt vãnh trong đời thường cho tới những sự
kiện lớn lao của khoa học, lịch sử, văn hoá, nghệ thuật, triết học,… Chẳng hạn:
Bạn thích món ăn gì nhất? Thời tiết hôm nay ra sao? Sydney có đẹp bằng Paris
không? Godel là ai? Hạnh phúc là gì? Tình yêu là gì? Tranh Monet có đẹp hơn
tranh Picasso không? “Ode to Joy” có phải là nhạc phẩm vĩ đại nhất không? … Để
đảm bảo công bằng, hai đấu thủ được đặt trong hai phòng kín để ban giám khảo
không thể nhận biết bên nào là computer, bên nào là người, nhưng tuỳ theo nội
dung của các câu trả lời, ban giám khảo sẽ bỏ phiếu đoán nhận bên nào là
computer, bên nào là người. Kết luận của ban giám khảo dựa trên đa số phiếu, giống
như bầu cử. Nếu ban giám khảo đoán nhận sai – lẫn lộn computer với người – thì
đó là bằng chứng chứng tỏ computer thông minh như người.
Nhưng Thí nghiệm Turing năm
2000 không xẩy ra như Turing dự đoán. Năm 2008, trong thí nghiệm diễn ra tại
Reading ở Anh, suýt nữa thì dự đoán của Turing trở thành sự thật – chỉ còn thiếu
đúng một lá phiếu nữa thì chương trình máy tính đã đánh lừa được ban giám khảo.
Nếu chương trình đánh lừa được ban giám khảo thì nó sẽ được trao một giải thưởng
mang tên “The Most Human Computer” (Computer người nhất). Ngược lại, nếu phần
thắng thuộc về người tham gia thí nghiệm thì người này sẽ được trao giải thưởng
“The Most Human Human” (Người người nhất). Nếu có vài người cùng tham gia thí
nghiệm thì người nào được nhiều phiếu nhất sẽ được trao phần thưởng đó.
Nhiều người đã đoạt giải
“Người người nhất”, vì Thí nghiệm Turing được tiến hành từ những năm 1990,
nhưng phải đợi mãi đến năm 2009 thì giải thưởng “Computer người nhất” mới lần đầu
tiên được trao cho David Levy – một trong những tên tuổi lớn về lập trình cho cờ
vua trong thập kỷ 1980, trước khi ra đời chương trình Deep Blue trong thập kỷ
1990.
Levy là người cổ võ điên cuồng
cho khoa học AI. Ông đã viết cuốn “Love and Sex with Robots” (Yêu và làm tình với
robots) để trình bầy tư tưởng của mình. Không quá khó để hiểu được khái niệm
“làm tình với robots” nhưng sẽ rất khó để hiểu được khái niệm “yêu robots”, nếu
chữ “love” được hiểu như một tình yêu đích thực, chẳng hạn như tình yêu giữa
Marius và Cosette trong “Những người khốn khổ” của Victor Hugo.
Tại sao Levy có tư tưởng
thái quá như vậy? Có lẽ vì ông không hiểu bản chất đích thực của con người là
gì. Nhưng tại sao lại trách Levy trong khi bỏ qua Turing?
Turing là một thiên tài có số
phận bi thảm: Ông bị kết án tù vì quan hệ đồng tính (thời đó luật pháp của Anh
coi quan hệ này là một tội hình sự). Ra tù ông phẫn chí rồi tự tử. Nhưng nghịch
lý lớn nhất trong đời ông có lẽ nằm ngay trong học thuật: ông là tác giả của
bài toán “Sự cố dừng” (The halting problem), chỉ ra rằng computer có những hạn
chế không thể vượt qua được, như một “khuyết tật bẩm sinh” của bất kỳ một hệ
logic nào. Nhưng cũng chính Turing lại là người đề xuất tư tưởng coi computer
như một cỗ máy vạn năng có thể thay thế con người.
Nghịch lý đó cũng chính là
nghịch lý của nền văn minh kỹ trị: trong khi tư tưởng của Turing thúc đẩy khoa
học computer phát triển không ngừng thì đồng thời nó cũng khuyến khích tinh thần
sùng bái máy móc đến mức hạ thấp vai trò của con người, sùng bái tư duy hình thức
đến mức hạ thấp tư duy cảm xúc, sùng bái giá trị vật chất đến mức hạ thấp các
giá trị nhân văn, … kết quả là đưa xã hội loài người đến trạng thái mất cân bằng
và bị đe doạ bởi một thế giới đầy ắp những sản phẩm do chính con người tạo ra.
Nhưng khoan hãy kết tội một
thiên tài.
Chẳng phải Turing đã tiên
đoán chính xác rằng máy móc có thể thông minh như con người đó sao? Chẳng phải
thí nghiệm Turing đã thành công đó sao?
Vâng, thiên tài của Turing
là điều không thể chối cãi, nhưng Thí nghiệm Turing, thay vì làm cho những người
sâu sắc sùng bái máy móc, họ đặt vấn đề hoàn toàn ngược lại – thí nghiệm ấy chỉ
chứng tỏ sự ấu trĩ trong nhận thức về bản chất của trí thông minh:
Một, trí thông minh của con
người tuy có giới hạn nhưng hình thức biểu lộ của nó lại vô hạn, do đó không thể
kiểm chứng nó bằng một tập hợp giới hạn các câu hỏi, bất kể tập hợp đó rộng chừng
nào. Bản thân việc đề xuất một thí nghiệm thử thách trí thông minh thông qua một
tập hợp giới hạn các câu hỏi đã là một sai lầm ấu trĩ trong việc nhận thức khả
năng biểu lộ của trí thông minh.
Hai, trí thông minh của con
người hơn hẳn computer ở chỗ nó không chỉ nhận thức được những đối tượng đo được,
mà còn nhận thức được những khái niệm không đo được, hoặc những khái niệm vô
hình, vô ảnh, vô ngôn – không thể diễn tả được bằng bất cứ một thứ ngôn ngữ
nào, mà chỉ có thể quán tưởng bằng chiêm nghiệm, trực giác, thậm chí bằng sự lặng
thinh. Computer dựa trên nguyên lý số hoá và logic hình thức, không thể nhận thức
cái không đo được và cái không tuân thủ logic hình thức. Turing là thiên tài
trong việc khám phá những bí mật của logic hình thức nhưng xem ra ông không hiểu
thấu những khái niệm tư duy trực giác, tư duy quán tưởng.
Tuy nhiên, có người lý sự rằng
thực ra vẫn có thể số hoá những khái niệm vốn không thể đo được. Chẳng hạn, vẻ
đẹp của phụ nữ đã được số hoá trong các cuộc thi hoa hậu đấy thôi. Từ đó
computer có thể chứng minh người này đẹp hơn người kia, và rồi với cái kiểu số
hoá như thế, sẽ đến lúc computer chứng minh được cái này đẹp hơn cái kia, cái
này tốt hơn cái kia, v.v. Chẳng phải David Levy đã nghĩ đến chuyện số hoá tình
yêu đó sao?
Liệu có thể số hoá tình yêu
không?
Liệu có thể số hoá nghệ thuật
không?
Liệu có thể số hoá mọi tri
thức của con người không?
Liệu computer có thể thực sự
thay thế con người không?
Liệu computer có thể có nhân
tính không?
Câu chuyện Deep Blue đánh thắng
vua cờ Kasparov sẽ đưa ra một câu trả lời thú vị. Trước khi tìm hiểu câu chuyện
đó, cần biết rằng cờ vua không chỉ được coi là một môn thể thao trí tuệ, mà đã
từng có một thời được coi là một lĩnh vực nghệ thuật bậc thầy “có tất cả mọi vẻ
đẹp của nghệ thuật”.
Nhưng xin dành câu chuyện đó
cho bài kỳ sau:
“Môn thể thao trí tuệ có tất
cả mọi vẻ đẹp của nghệ thuật”!
[1] “Take
care not to make the intellect to be our god; it has … powerful muscles but no
personality” (Ideas that shaped our world, Marshall Editions, 1997)
[2] “The
Most Human Human”, Brian Christian, Doubleday DD, New York, London, Toronto,
Sydney, Auckland, 2011
25.05.2011
Phạm Việt Hưng
Theo http://vietsciences.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét