Môn thể thao trí tuệ “có tất cả
mọi vẻ đẹp của nghệ thuật”
“Chess is completely dead!”
Bobby Fischer
Phải nhấn mạnh
ngay rằng trước khi diễn ra những cuộc đấu giữa Deep Blue và Garry Kasparov
trong thập kỷ 1990, cờ vua không chỉ được coi như một môn thể thao trí tuệ mà
còn được tôn sùng như một nghệ thuật bậc thầy. Sự tôn sùng này chỉ được “xét lại”
(revised) sau khi Deep Blue đánh thắng Kasparov vào năm 1997, từ đó cờ vua mới
mất chỗ đứng vốn có của nó trong thế giới của nghệ thuật. Sự “truất ngôi” này
đã rọi một tia sáng vào góc khuất bấy lâu nay: cái gì là người nhất trong con
người?
Trước khi ánh sáng rọi vào
góc khuất đó, không ai dám nghĩ cờ vua không nằm trong phần cốt lõi của trí
thông minh. Đại văn hào Goethe từng ngợi ca đó là “một hòn đá thử vàng của trí
tuệ” (a touchstone of intellect). Khái niệm “trí tuệ” ở đây phải được hiểu là
toàn bộ tư duy của con người, bao gồm cả tư duy tính toán lẫn tư duy nghệ thuật.
Nói đến tư duy nghệ thuật của
cờ vua, hãy lắng nghe ý kiến của những bậc thầy nghệ thuật kiêm cờ vua. Một
trong những bậc thầy đó là Marcel Duchamp, một hoạ sĩ Pháp nổi tiếng thế giới
trong nửa đầu thế kỷ 20, từng để lại cho đời nhiều tác phẩm hội hoạ bậc thầy
thuộc nhiều trường phái từ hậu-ấn-tượng cho tới lập thể, dã thú, siêu thực.
Nhưng từ năm 1923, ông bỗng bỏ ngang sự nghiệp hội hoạ để chuyển sang một lĩnh
vực khác mà ông coi là có nhiều sức thể hiện hơn, mạnh mẽ hơn: đó là cờ vua. Mặc
dù chỉ đạt tới thang bậc kiện tướng trong làng cờ quốc tế, không vươn lên nổi
hàng đại kiện tướng, nhưng ông say mê cờ đến mức trở thành một nhà nghiên cứu
môn này, phụ trách một cột báo chuyên dành cho cờ vua. Trong những năm 1930,
khi nhiều bạn bè của ông đạt tới vinh quang nhờ bán được nhiều bức tranh với
giá cao, Duchamp vẫn trung thành với lý tưởng cờ vua. Ông nói: “Tôi vẫn là một
vật tế cho cờ vua. Nó có tất cả mọi vẻ đẹp của nghệ thuật – và còn hơn thế rất
nhiều. Nó không thể bị thương mại hoá. Trong vị thế xã hội, cờ vua mang tính
thuần khiết hơn nghệ thuật rất nhiều”. Một dịp khác ông lại viết: “Quân cờ là
những khối chữ cái định hình tư duy, và những tư duy này, mặc dù tạo ra một mưu
đồ hiển thị trên bàn cờ, đã biểu lộ vẻ đẹp của chúng một cách trừu tượng, giống
như một bài thơ … Tôi đi tới kết luận cá nhân rằng trong khi tất cả
các nghệ sĩ không phải là những kỳ thủ thì tất cả các kỳ thủ lại là những nghệ
sĩ” [1].
Tư tưởng của Duchamp không
phải là cá biệt. Dường như phần lớn cộng đồng khoa học cũng tán thành quan điểm
của ông. Chẳng hạn như Douglas Hofstadter, trong cuốn “Godel, Escher, Bach”, đã
xếp cờ vua bên cạnh âm nhạc và thơ ca như một trong những hoạt động độc đáo nhất,
thể hiện tính người rõ nhất. Ông cho rằng nghệ thuật chơi cờ nằm ở một khu vực
tư duy rất gần với phần cốt lõi của bản chất người. Ông nhấn mạnh rằng một
chương trình đánh cờ tầm cỡ vô địch thế giới phải cần đến một “trí thông minh tổng
hợp” (general intelligence) vô cùng rộng lớn, đến nỗi không nên coi đó là một
chương trình đánh cờ nữa, mà nên coi như một nghệ thuật thơ ca. Có nghĩa là cờ
vua vô địch thế giới còn cao hơn cả trí tuệ được thử thách trong Thí nghiệm
Turing!
Ngay từ thế kỷ 12, cờ vua đã
được trân trọng như một “trò chơi vua chúa” (the game of kings), một môn học bắt
buộc trong việc đào tạo các hiệp sĩ, sau các môn cưỡi ngựa, bơi lội, bắn cung,
võ thuật, săn bắn, và làm thơ. Mãi cho đến những thế kỷ sau này, thậm chí cho đến
tận những năm 1980, nó vẫn được coi là trò chơi thử thách trí tuệ của những nhà
tư tưởng chính trị và quân sự lỗi lạc như Napoléon Bonaparte, Benjamin
Franklin, Thomas Jefferson, Norman Schwarzkopf v.v.
Tóm lại, trước năm 1997, “cờ
vua được xem như một thứ nghệ thuật tinh tế và giầu sức biểu hiện: nó gắn bó chặt
chẽ với thân phận con người đến mức không thể chia cắt. Nhưng từ những năm
1990, bản tụng ca dành cho cờ vua đã thay đổi” [2].
Điều này nói lên rằng sự kiện
cờ vua năm 1997 không chỉ có ý nghĩa đối với môn “nghệ thuật vua chúa” này, mà
còn có ý nghĩa bước ngoặt đối với hiểu biết của con người về bản chất của chính
mình.
Thực ra cuộc đấu trí giữa
Kasparov với computer đã diễn ra lần đầu tiên ngay từ năm 1989, nhưng không để
lại ấn tượng gì đặc biệt, vì vua cờ đã thắng chương trình Deep Thought một cách
tuyệt đối với tỷ số 2 – 0.
Thay vì nản lòng, cộng đồng
AI, thông qua tổ hợp IBM, càng “hiếu thắng” hơn. Họ dốc sức hoàn thiện Deep
Thought để cho ra đời siêu phẩm Deep Blue, rồi đề nghị xúc tiến một cuộc “tỉ
thí” vào năm 1996 với quyết tâm “hạ đo ván” Garry Weinstein [3], tức Garry
Kasparov, người đang thống trị làng cờ vua thế giới, kỳ thủ được xếp hạng cao
nhất của mọi thời đại, thậm chí còn được một số người tôn vinh như nhân vật vĩ
đại nhất đang còn sống.
Kasparov đã nhận lời với
tuyên bố đầy tự tin: “Trong một phạm vi nào đó, cuộc đấu này là một cuộc đấu
tranh bảo vệ loài người. Computers đang đóng một vai trò vô cùng to lớn trong
xã hội. Chúng có mặt ở khắp nơi. Nhưng có một cái ngưỡng chúng không thể vượt
qua. Chúng không thể bước vào lãnh điạ sáng tạo của con người”.
Nhưng Kasparov đã làm cả thế
giới bị choáng váng vì ông thua ngay trong ván đầu tiên. Trong khi các kỹ sư của
IBM mở tiệc ăn mừng bữa tối thì Kasparov đi bộ trên phố phường đầy tuyết của
Philadelphia, suy nghĩ căng thẳng về hậu quả khó lường nếu cuối cùng ông bị
thua. Ông hỏi một cố vấn: “Này Frederic, điều gì sẽ xẩy ra nếu cái chương trình
này trở thành vô địch?”. Tuy nhiên, khi cuộc đấu trở lại, Kasparov đã lấy lại
thế áp đảo và giành chiến thắng chung cuộc với kết quả thắng 3, hoà 2, thua 1.
Mặc dù bị thua, nhưng Deep
Blue đã chứng tỏ sức mạnh đáng sợ của nó. Các chuyên gia AI biết rõ rằng tốc độ
tiến hoá của công nghệ lớn gấp bội so với tốc độ tiến hoá của bộ não: công nghệ
thay đổi hàng năm, trong khi cơ chế sinh học của bộ não – cơ sở vật chất sản
sinh ra những phép toán logic – hầu như không thay đổi gì trong hàng trăm, hàng
ngàn năm. Do đó về mặt lý thuyết, con thỏ sẽ phải đuổi kịp con rùa! Niềm tin
này chắp cánh cho các chuyên gia của IBM thách thức Kasparov tái đấu ngay trong
năm sau. Vua cờ đồng ý, và cái gì đến phải đến: Cuộc đấu lịch sử diễn ra vào
tháng 5 năm 1997 trên tầng 35 của toà tháp Equitable trong khu phố Manhattan,
New York. Lần này vua cờ phải đối mặt với một Deep Blue mới có tốc độ nhanh gấp
đôi, phức tạp và tinh xảo gấp bội so với chương trình cùng tên trước đó. Đúng
như cộng đồng AI mong đợi, sự thể lần này diễn ra “không hay ho cho lắm” đối với
những ai tin rằng con người luôn luôn phải là kẻ thống trị: sau 5 ván đấu, tỷ số
cân bằng với 3 ván hoà và mỗi bên thắng 1 ván. Ngày 11/05/1997, bước vào ván thứ
sáu – ván quyết định – Kasparov cầm quân đen, và trước sự chứng kiến của toàn
thế giới, kỳ thủ số 1 thế giới đã chơi một ván thua nhanh nhất trong toàn bộ sự
nghiệp cờ vua của ông. Máy móc đã đánh bại con người!
Kasparov ngay lập tức đề nghị
tái đấu vào năm 1998 với lời tuyến chiến: “Với tư cách một con người, tôi đảm bảo
sẽ xé nát nó ra từng mảnh”. Chữ “nó” ở đây dĩ nhiên là Deep Blue, nhưng IBM dường
như cảm thấy như thế đã là đủ nên bỗng nhiên cắt bỏ tài trợ cho nhóm nghiên cứu
và “sự nghiệp” của Deep Blue coi như chấm dứt.
Điều quan trọng là người ta
nghĩ gì sau trận đấu này.
Theo Brian Christian, hầu hết
mọi người đều rơi vào một trong hai kết luận sau đây:
Một, chấp nhận rằng trí
thông minh của máy móc có thể vượt con người;
Hai, không coi tư duy đánh cờ
là tư duy quan trọng nhất của con người nữa. Đáng mừng là phần lớn cộng đồng
khoa học đều ủng hộ kết luận thứ hai.
Chỉ có một người không thừa
nhận cả hai kết luận nói trên, đó chính là Garry Kasparov. Có lẽ không khó để
hiểu tại sao ông lại phản đối cả hai kết luận đó, nhưng điều này không nằm
trong mối quan tâm của bài viết này, vì điều quan trọng không phải ở chuyện cờ
vua, mà ở câu hỏi “bản chất đặc trưng nhất của con người nằm ở đâu?”, và Deep Blue
đã cho chúng ta câu trả lời.
Ngay sau trận đấu năm 1997,
tờ The New York Times đã phỏng vấn một nhà tư tưởng nổi bật về AI của Mỹ, và
cũng là nhân vật đã được nhắc đến ngay từ đầu bài viết này, Douglas Hofstadter.
Ông kêu lên: “Lạy Chúa, tôi đã từng nghĩ rằng cờ vua đòi hỏi tư tưởng. Bây giờ
tôi nhận ra rằng nó không cần!”.
John Searle, nhà triết học
kiêm giáo sư Đại học California, Berkeley, nói: “Từ quan điểm thuần tuý toán học,
cờ vua là một trò chơi tầm phào (a trivial game)”.
Tờ The New York Times còn giải
thích rõ rằng Hofstadter, tác giả cuốn “Godel, Escher, Bach”, trước đây vốn coi
việc chơi cờ vua như một sáng tạo vô hạn, sánh ngang với việc soạn nhạc hoặc viết
văn, nhưng nay đã hoàn toàn thay đổi quan điểm, vì “thành tựu computer trong những
thập kỷ qua đã thuyết phục ông đi tới chỗ cho rằng cờ vua không còn là một nỗ lực
trí tuệ quý giá như âm nhạc và viết văn nữa – những nỗ lực đòi hỏi một linh hồn” [4]. Thật vậy, ông
nói: “Tôi nghĩ cờ vua là một hoạt động thần kinh và trí tuệ, nhưng nó không có
những phẩm chất cảm xúc sâu sắc như những cảm xúc khi soạn nhạc hoặc làm thơ,
viết văn. Nếu computer cũng có thể soạn nhạc hoặc viết văn ở tầm mức nghệ thuật
thì đó sẽ là một thảm hoạ” [5].
Trong những năm gần đây, các
nhà khoa học AI đã viết những chương trình chơi cờ ở trình độ còn cao hơn Deep
Blue và do đó đã vĩnh viễn làm thay đổi thế giới cờ vua, đến nỗi Bobby Fischer,
một trong những kỳ thủ vĩ đại nhất thế kỷ 20, đã tuyên bố trong năm 2002 rằng:
“Cờ vua đã hoàn toàn chết” [6] (Chess is
completely dead)!
Tuyên bố trên có thể làm phiền
lòng những ai vốn say mê cờ. Nhưng dù mê cờ đến mấy cũng không thể phủ nhận sự
thật đã diễn ra: kỳ thù vĩ đại nhất của mọi thời đại đã bị “hạ gục” bởi “gã”
siêu-computer Deep Blue. Sự thật này làm cay đắng không chỉ Kasparov, mà làm
cay đắng tất cả những ai từng coi cờ là địa hạt thử thách trí thông minh một
cách chính xác nhất.
Chỉ có một cách duy nhất
thoát khỏi nỗi cay đắng này là đặt lại vấn đề:
Trí thông minh là gì?
Viết tới đây, tôi nhớ lại một
kỷ niệm thủa ấu thơ:
Hồi bé tôi rất mê cờ tướng,
suốt ngày đánh cờ với anh em trong nhà. Thân phụ tôi thấy thế, lo tôi sao nhãng
học hành, liền bảo tôi:
- Con có muốn đánh cờ giỏi
không?
- Có ạ! Tôi sung sướng háo hức
lắng nghe.
- Vậy con hãy học toán cho
giỏi. Giỏi toán sẽ đánh cờ giỏi, vì môn toán sẽ dạy người ta tính toán khôn
ngoan [7].
Sau này lớn lên, tôi mới vỡ
nhẽ ra rằng tư duy chơi cờ chỉ giống tư duy toán học một phần nào thôi. Thân phụ
tôi dạy tôi như vậy chẳng qua muốn tôi chăm học.
Tư duy toán học thực ra bao
gồm hai vế:
1* Tư duy tính toán, lý luận
logic, biện luận chính xác, chặt chẽ, …
2* Tư duy trực giác, cảm thụ,
tưởng tượng, khái quát hoá, tổng quát hoá, tư duy hình ảnh, tư duy gợi cảm, tư
duy văn hoá, tư duy thơ ca…
Computer có thể giúp đỡ hoặc
thay thế con người rất đắc lực trong vế 1* nhưng không thể thay thế con người
trong những tư duy thuộc vế 2*. Có lẽ vì không hiểu điều đó nên nền giáo dục
toán học hiện nay chủ yếu chỉ lo nhồi nhét vào đầu học trò những kỹ năng thuộc
vế 1*, làm méo mó môn Toán, biến môn Toán thành một môn “khổ sai học thêm” – một
môn học quyết định miếng cơm manh áo của con người trong tương lai nhiều hơn là
một lĩnh vực văn hoá đầy chất lãng mạn và nhân văn.
Để kết, xin nói thêm rằng,
trong tranh luận đôi khi chúng ta hay buộc tội đối phương: “ý kiến của anh chẳng
logic tí nào cả”. Câu này có thể “phiên dịch” như sau: “ý kiến của anh chẳng giống
computer chút nào cả!” (bởi tư duy logic chính là tư duy của computer). Chao
ôi, tư duy của con người mà giống computer mới thật là một thảm hoạ. Bởi chỗ đứng
của con người là ở chỗ khác – nơi computer trở nên bất lực!
Câu chuyện Deep Blue cho thấy
hoá ra tính toán dù khôn ngoan đến mấy đi chăng nữa thì đó cũng không phải là
loại tư duy mang tính người nhiều nhất.
Vậy tư duy mang tính người
nhiều nhất nằm ở đâu?
Câu trả lời xin dành cho bài
kỳ sau:
“Chỗ đứng của con người”
[2] “The
Most Human Human”, Brian Christian, Doubleday, New York, London, Toronto,
Sydney, Auckland, trang 104.
[3] Garry
Kasparov sinh năm 1963 tại Baku, Azerbaijan (lúc ấy thuộc Liên Xô cũ) với tên
khai sinh là Garry Weinstein, mẹ là người Armenia, cha là người Do-Thái. Năm 12
tuổi, ông đổi họ sang họ mẹ, trong tiếng Armenia là Gasparyan, chuyển âm sang
tiếng Nga là Kasparov.
[7] Thân
phụ tôi là cụ Phạm Đình Biều, nguyên kỹ sư công chính đầu tiên của Đông Dương
thời thuộc Pháp, vốn coi Toán học là chiếc chìa khoá để mở mọi cánh cửa bí mật
của thế giới.
Phạm Việt Hưng
Theo http://vietsciences.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét