Thời kỳ thành lập (1938-1945) - Xu hướng nhạc tình Duy Nhiên/ Lãng mạn/ Trữ tình - Nhạc sĩ độc lập

Thời kỳ thành lập (1938-1945) - Xu hướng nhạc tình 

Duy Nhiên/ Lãng mạn/ Trữ tình - Nhạc sĩ độc lập

Nhạc sĩ độc lập 1:

Trong xu hướng Nhạc Tình, ngoài những thanh niên soạn nhạc có liên hệ với nhau không ít thì nhiều và họp thành ban, thành nhóm mà tôi đã nói tới trong những chương trước... còn khá nhiều người soạn bài ca ở trong nước, từ Bắc vào Nam, không thuộc nhóm nào, nhưng đã có được một hay hai bài hát hay, nổi tiếng từ những năm 1942-45, cho tới bây giờ vẫn còn được hát. Xin dành một chương để nói tới các tác giả và các tác phẩm đó.
Nhưng có một điều mà chúng ta cần phải biết, là: vào lúc vừa mới được thành lập, phong trào nhạc mới với Xu Hướng Nhạc Tình đã phát triển mạnh mẽ như vậy, đó là nhờ ở các ca sĩ Tân nhạc đầu tiên và các phương tiện phổ biến... Vào lúc đó, ca sĩ cũng không nhiều lắm đâu. Giọng nam thì chỉ có tôi và Tino Thân là hai ca sĩ chuyên nghiệp hay bán chuyên nghiệp trong hai gánh hát Cải Lương lưu động là ÐỨC HUY CHARLOT MIỀU và ÁI LIÊN. Còn Kim Tiêu, Ngọc Bảo và Mai Khanh mới chỉ là ca sĩ tài tử, hát tại quán nhạc hay trong những buổi nhạc hội mà thôi.

Ca sĩ Ngọc Bảo, ảnh chụp năm 1996

Ông vẫn còn giữ được giọng hát tuyệt vời của thuở xa xưa
Cũng chưa hề có ca sĩ hát nhạc Việt tại "hộp đêm khiêu vũ" (dancing night club) là HANOI BAR. Quán nhạc lúc đó cũng hiếm, một phòng trà mang tên THIÊN THAI ở phố Hàng Gai do Ðặng Trần Vận làm chủ, là nơi để cho một giọng nữ tuyệt vời là Thương Huyền xuất hiện vài ba lần và nổi danh từ đó...

Thương Huyền, giọng hát tân nhạc tuyệt vời đầu tiên...

Hai giọng nữ khác là Bùi Thị Thái và Minh Ðỗ thì thỉnh thoảng tới hát tại phòng trà Nghệ Sĩ ở phố Bờ Hồ, chủ nhân là vĩ cầm gia (violonist) và chủ lò bánh mì Nguyễn Văn Diệp, "Em-Xi " (MC = master of ceremony) là nhạc sĩ Thẩm Oánh... Ðài Phát Thanh (như Radio Indochine chẳng hạn) cũng là một phương tiện truyền bá Tân Nhạc rất hữu hiệu. Học sinh yêu nhạc còn có thêm cái thú sưu tập những bản nhạc (song sheet) được in ra khổ to, khổ nhỏ và với hình ca nhạc sĩ...

Phạm Duy, ca sĩ phòng trà, gánh hát, 

radio trong những năm1943-1945...

Một nhận xét nữa khá ngộ nghĩnh về Tân Nhạc vào lúc sơ khai, là nhạc tình được mọi người thích nghe, thích hát lúc đó thường là những bài ca ngợi các cô gái như Cô Lái Ðò của Nguyễn Ðình Phúc, hay là Cô Lái Ðò Mơ của Dzoãn Mẫn, Cô Láng Giềng của Hoàng Quý. Rồi khi có Thẩm Oánh kêu gọi Cô Hàng Bán Hoa thì cũng có Hoàng Giác kêu gọi cô hái hoa trong bài Mơ Hoa... Tôi thì mở đầu nghề "viết ca khúc" (songwriter) bằng cách phổ nhạc bài thơ Cô Hái Mơ của Nguyễn Bính. Nhạc tình của Nguyễn Ðình Phúc là bài Cô Lái Ðò, cũng là thơ của nhà thơ này. Lúc đó, Nguyễn Bính là thần tượng của lũ nhạc sĩ mầm non chúng tôi, một thanh niên khác cũng chọn thơ Nguyễn Bính để phổ nhạc. Ðó là Từ Vũ tức Trần Ðỗ Lộc với bài (Cô) Gái Xuân:
Em như cô gái hãy còn xuân
Trong trắng thân chưa nhuốm bụi trần
Xuân đến, hoa mơ hoa mận nở
Gái Xuân giũ lụa trên sông Vân...
Rồi ca dao Việt Nam tuyên truyền cho phong trào Truyền Bá Chữ Quốc Ngữ cũng được Long Châu soạn thành bài Cô Tú, tất cả dân Hà Nội đều nghe, đều hát:
Ai về chợ huyện Thanh Vân
Hỏi thăm cô Tú đánh vần được chưa?
Sau này, nhạc tình vẫn luôn luôn mang bóng dáng lồng lộng của các cô gái Việt Nam như Cô Sơn Nữ (tức là Cô Sơn Nữ) của Trần Hoàn, Cô Sơn Nữ (tức là Nụ Cười Sơn Cước) của Tô Hải, Cô Hàng Nước (của Vũ Huyến, Cô Hàng Cà Phê của Canh Thân và có luôn cả Cô Tây Ðen (nghĩa là cô gái Việt lấy chồng Tây Ðen) của Vũ Chấn (mà nghệ sĩ Ðức Quỳnh là người lăng xê tại Saigon)... Rồi tới khi chiến tranh kéo dài triền miên trên đất nước Việt Nam thì trong Tân Nhạc vẫn còn thấy xuất hiện những bài hát ca tụng các cô, như bài Cô Gái Tải Ðạn chẳng hạn...
Nhạc Sĩ Ðộc Lập Nguyễn Ðình Phúc

Ảnh khi còn trẻ và tranh tự họa năm 1989

Tại Hà Nội, trong số các nhạc sĩ độc lập có Nguyễn Ðình Phúc là một nghệ sĩ hồ cầm (cellist) có hạng, đồng thời là một hoạ sĩ có tài, vào lúc Tân Nhạc thành hình, soạn ra bài Lời Du Tử với tất cả nhạc tính đương thời là Duy Nhiên và Lãng Mạn. Lời ca là những câu hát rất hợp với tâm hồn thanh niên Hà Nội, lúc nào cũng nuôi giấc mộng giang hồ, lúc nào cũng bị ám ảnh bởi sương mù mùa Thu, với mây bay, gió thổi, hoa rơi, lá rụng... Nét nhạc là hơi "ré mineur" mà vào lúc đó nhạc sĩ nào cũng dùng.
Lời Du Tử
Chiều nay biết về nơi đâu?
Dừng chân ta ngắm cảnh bao la sầu
Ai đi trong lớp sương sa
Người về đâu tá, tới đâu quê nhà
Dừng nơi đây, dừng nơi đây
Ðường dài chí lớn ta dừng nơi đây
Trông mây bay, trông mây bay về nơi quê nhà
Ta buồn chỉ có mình ta
Sáo vi vu u ù u, khúc nhạc du
Ðàn ai xa vắng khóc than mùa thu
Trông hoa lá rụng tơi bời
Trong lòng người nghệ sĩ lệ rơi rơi
Từ ra đi, bước lưu ly
Ðường chông gai đâu sờn chí nam nhi
Mà nay lòng nhớ quê hương
Trong chiều sương sao để lệ sầu vương
Không không ta quyết đi xa
Có đâu ngồi nhớ tới nơi quê nhà...
Bài hát thứ hai cũng rất được hoan nghênh của Nguyễn Ðình Phúc là bài Cô Lái Ðò . Bài này phổ nhạc từ thơ Nguyễn Bính, dựa trên một nét nhạc "mineur" quen thuộc rồi chuyển qua "majeur" ở đoạn kết, vốn là một bút pháp mà người soạn nhạc thời đó hay dùng.
Cô Lái Ðò
Xuân đã đem mong nhớ trở về
Lòng cô lái ở bến sông kia
Cô hồi tưởng lại ba Xuân trước
Trên bến cùng ai đã nặng thề
Nhưng người lữ khách tình chung ấy
Ði mãi không về với bến Xuân
Ðã mấy lần Xuân trôi trôi mãi
Mấy lần cô lái mòn mỏi trông
Xuân này đến nữa đã ba xuân
Ðốm lửa tình duyên tắt lửa dần
Chẳng lẽ ôm lòng chờ đợi mãi
Cô đành lỗi ước với tình quân
Bỏ thuyền, bỏ lái, bỏ dòng sông
Cô lái đò kia đi lấy chồng...
Vắng bóng cô em từ dạo ấy
Ðể buồn cho những khách sang sông...
Bài Cô Lái Ðò tuy mộc mạc nhưng đầy cảm tính. Từ khi nó mới sinh ra và từ khi tôi mới bước chân vào đời ca sĩ, tôi đã đem nó đi hát ở khắp mọi nơi trong nước... 50 năm sau, ngồi nghe lại nó, tôi vẫn còn cảm động như xưa.
Hoàng Giác

Người con gái Việt Nam da vàng ngày xưa sướng thật. Ðược nhạc sĩ mầm non chúng tôi ca tụng qua những bài như Cô Lái Ðò, Cô Lái Thuyền, Cô Lái Ðò Mơ, Cô Láng Giềng, Cô Hái Mơ... Thẩm Oánh đã có bài Cô Hàng Bán Hoa... Bây giờ Tân Nhạc có thêm bài Mơ Hoa của Hoàng Giác, cũng xưng tụng Cô Hái Hoa:
Cô hái hoa tươi
Hãy dừng bước chân
Trên đường thầm xa
Tôi nhắn cô em đôi lời
Lòng không lưu luyến
Sao đành cô lãng quên
Quên người gặp gỡ
Trong một chiều mơ...
Thật là thú vị khi thấy rằng các nhà viết nhạc đầu tiên đều có chung đề tài. Hoàng Giác và Thẩm Oánh đã có chung cảm hứng về "cô gái bán hoa". Hoàng Giác lại có chung đề tài với Hoàng Trọng về "cây đàn", qua bài:
Tha thiết gửi mấy cung đàn
Nửa chừng xuân cung đàn lỡ
Ai nhắn người nơi xa ngàn
Nơi phương nghìn năm nát tan
Nơi ấy giờ đây âm thầm
Chiều chiều mơ nơi đầm ấm
Hương khói trầm luân cay nồng
Se tơ làm cho nát lòng
Tìm đâu đây đó thân mến
Chở sầu theo gió về bến
Ðò ngang chung chuyến
Rung mấy đường tơ
Hoà khúc đàn xưa
Thời gian quên đếm ngày tháng
Thuyền tình quên gọi đò ngang
Ngẩn ngơ trên bến
Ðâu những đường tơ
Cùng khúc đàn xưa
Ðôi mắt vời trông hoen mờ
Nửa chừng xuân cung đàn lỡ
Có những nguời đi không về
Xa xôi rồi quên ước thề...
Hoàng Giác còn có thêm những bài hát như Quê Hương, Ngày Về... Bài Ngày Về nói lên tâm tình của khách phong trần tha hương... "mơ đến em một ngày đằm thắm..." Rồi câu tâm sự: "tung cánh chim tìm về tổ ấm..." vì "nhớ phút chia phôi...tha thiết mong tìm về bạn cũ..." vẫn là tâm tư của thanh niên lãng mạn, lúc nào cũng tự coi mình như con đò lạc bến. Nào có khác chi "con thuyền không bến" hay "con thuyền xa bến" trong Tân Nhạc lúc bấy giờ?

Gặp nhau tại Hà Nội năm 2000

Hoàng Giác tỏ ra là người rất phong phú trong Tân Nhạc vào thuở đầu đời. Ngoài những ca khúc thuộc loại nhạc tình mà chúng ta vừa thấy, ông còn có một bài hát - 10 năm hay 20 năm về sau - đã từng làm cho nhiều người trạnh lòng, khi lâm vào hoàn cảnh phải bỏ miền Bắc vào Nam hay bỏ nước mình đi sống ở nước người:
Về quê xưa để sống êm đềm giấc mơ
Về quê xưa tìm bóng những ngày đã qua
Và say sưa cuộc sống bên ngàn lũy tre
Xa lánh cuộc đời khắt khe, trăm đau ngàn thương...
(Bài Quê Hương của Hoàng Giác)
Lưu Bách Thụ

Chúng ta vừa thấy nhạc tình của các nhạc sĩ độc lập ở Hà Nội vào đầu thập niên 40, nếu không nói tới các cô gái thì nói tới cảnh vật... Bài Con Thuyền Xa Bến của Lưu Bách Thụ cũng có một chủ đề với bài Con Thuyền Không Bến của Ðặng Thế Phong, chỉ khác ở chỗ ít sầu thảm hơn. Thế nhưng trên con thuyền tình này, Lưu Bách Thụ cũng không quên nói tới "tiếng ca, tiếng đàn" như trong bài Mơ Hoa hay "nhớ quê" như những bài ca của Hoàng Giác:
Con Thuyền Xa Bến
Theo gió thuyền xuôi
Sóng đưa bèo trôi
Tiếng đàn trầm trầm
Man mác lòng tôi
Nhìn con thuyền xa bến
Lòng ta còn lưu luyến
Hát khúc chia ly
Cho trái tim não nùng đôi chút
Cho tiếng ca thêm càng réo rắt
Mái chèo nhặt khoan
Chen lẫn tiếng đàn
Non nước trời mây
Cách xa từ đây
Tiếng đàn trầm trầm
Ðau đớn biệt ly...
Nguyễn Văn Khánh

Vào lúc Tân Nhạc mới thành lập, có một số nhạc sĩ làm việc ở khiêu vũ trường hoặc ưa thích nhạc khiêu vũ cho nên họ soạn ra những bài theo âm hưởng và nhịp điệu Tây Phương như slow fox chẳng hạn. Các bài này cũng mang nhiều lãng mạn tính, thiên nhiên tính như các bài soạn theo âm hưởng Việt Nam của Lê Thương, Văn Cao v.v...
Nguyễn Văn Khánh không soạn nhạc theo âm hưởng Việt Nam, nhạc của ông tương tự như nhạc hạ-uy-di, nghĩa là rất ướt át, rất quyến rũ. Nhưng dù phong cách có khác nhau thì "cây đàn" vẫn là đề tài chung của các nhạc sĩ trẻ trung và đa tình ở Hà Nội vào cái thời tiền chiến rất ngây thơ đó. Hãy nghe bài Nghệ Sĩ Với Cây Ðàn:
Ðàn ơi tan nát tim ta nhiều rồi
Mà sao ta vẫn say sưa hoài
Cùng em quanh năm ngày tháng
Vui như chim hót mừng
Khi vắng xa âm thầm
Ai ơi sao nỡ để ta lạnh lùng
Cuộc đời biết bao nhiêu đắng cay
Muốn xa quên đàn
Quên đi cho hết đau thương giận hờn
Nhưng thôi ta có đành quên được nào
Ðời mà thiếu em ta vắng vui
Hỡi dây tơ đồng
Em ơi hãy giúp cho ta đường đời
Cho ta lên tiếng cùng em vài lời
Ðời mà thiếu em ta vắng vui...
Nguyễn Văn Khánh là nhạc sĩ có nhiều bài hát về tình yêu, nói ít tới cảnh vật, nói nhiều tới cõi lòng, với những câu ca rất dài, nghe như những lời tâm sự. Có thể nói nhạc ông đã không còn tính "duy nhiên, lãng mạn" như nhạc của các nhạc sĩ đồng thời, nhạc ông hơi nghiêng về "cảm tính" (sentimental) rồi. Tôi cho rằng những tác phẩm tuyệt diệu của Ðoàn Chuẩn, Từ Linh ra đời dăm ba năm sau đó, đã đi theo đường lối của Nguyễn Văn Khánh mà bài Nỗi Lòng là bài điển hình:
Yêu ai, yêu cả một đời
Tình những quá khắt khe khiến cho đời ta
Ðau tủi cả lòng vì yêu ai mà lòng hằng nhớ
Năm tháng trôi lạnh lùng hoài
Tình đó nhắc nhớ luôn đến ta tình ai
Nhớ cả một trời, tình yêu kia mà lòng nào quên
Lòng vẫn biết nếu yêu rồi một ngày
Là đến với đớn đau
Nhưng sao trong ta cứ vẫn yêu, vẫn nhớ
Dầu sao, dầu sao nếu có một ngày
Một ngày ai reo tim ta, là tình yêu kia ly tan
Và lòng vẫn thương, vẫn nhớ
Tình đó khiến sui lòng ta đau
Rồi với bao ngày lặng lẽ sống
Nỗi đau trong lòng người yêu vẫn yêu hoài
Yêu ai, ai hiểu được lòng
Thầm kín những đớn đau với riêng lòng ta
Ấp ủ lạnh lùng, tình yêu kia mà người nào hay?
Tuy nhiên, Nguyễn Văn Khánh vẫn còn có bài hát tả cảnh. Chiều Vàng là bài hát hoàng hôn, nhưng ông muốn tỏ tình với người yêu nhiều hơn là chia sẻ buồn vui với thiên nhiên. Bài hát soạn theo điệu blues đã vang rền suốt nửa thế kỷ nay tại những nơi có người Việt Nam để những người tình dựa vai nhau mà nghe, mà khiêu vũ theo nhạc điệu êm đềm, óng ả:

Chiều Vàng
Trên đồi xanh chiều đã xuống dần
Mặt trời lấp ló sau đồi, chiều vàng
Riêng mình ta ngồi ngắm quanh đồi
Lạnh lùng nghe tiếng chim chiều gọi đàn
Buồn xa vắng buồn lòng thầm nhớ tới người
Chiều xưa cũng trên đồi cùng ta
Người đã ước nguyền rằng đời riêng có ta
Lời đó còn đâu?
Ðường về lòng người tha phương nhớ
Chiều dần mờ mờ cô thôn vắng
Người yêu dấu ngàn đời thấu chăng?
Ta nén đau thương gắng bước hoài
Thuyền chèo tới nơi đâu ngừng bến
Lời thề nguyền ngờ đâu xa vắng
Tình tràn đầy sầu chung non nước
Hồn em có cùng người chứng minh
Anh bước ra đi luyến tiếc hoài
Ðời còn có em đây mà thôi
Sương chiều buông rơi
Mờ mờ rừng chiều dần dần tới
Núi mây bốn phương
Giang hồ ngồi trên thuyền lênh đênh trên sông Ðà sóng
Lướt lướt trên sông
Nhìn chiều vàng đồi thông thưa thớt
Lòng bùi ngùi buồn trông theo bóng
Giờ đây viếng thầm hồn cố nhân
Năm tháng trôi qua sóng gió đời
Chiều chiều nhớ em khôn lòng nguôi...
Dzoãn Cảnh/ Văn Thủy
Dzoãn Cảnh và Văn Thủy là đôi bạn, soạn chung với nhau bài Dứt Ðường Tơ, bài này cũng mang một phong cách như bài Chiều Vàng của Nguyễn Văn Khánh. Cũng tả tình, tả cảnh, cũng tỏ vui, tỏ buồn, nhưng vẫn phải là nỗi vui buồn của nghệ sĩ... Bài này cũng được thanh niên nam nữ ưa thích từ giữa thập niên 40, và cho tới những năm 90, vẫn còn được thu thanh vào băng nhạc, vào compact disc...
Dứt Ðường Tơ
Khói mây chiều buồn vương theo gió
Sáo êm du hiu hắt lời thơ
Lòng lắng trôi theo nguồn say mơ
Khúc mơ hồ vương vương lưu luyến
Mơ đến ngày đầy ánh huy hoàng
Lòng ơi dứt đi đường tơ
Tóc tang còn âm u trong gió
Thiết tha chi những mối hoài mong
Ðàn lẻ cung thôi đừng buông tơ
Ðắm hương tình khi đang giông tố
Non nước đang tràn máu anh hùng
Ðừng mơ ái ân đàn ơi
Rung chi tơ lòng
Ðầy vơi cung oán mơ mòng
Buồn theo tiếng gió vấn vương qua cành lá
Duyên tơ lỡ làng
Sầu vương theo khúc bẽ bàng
Ðìu hiu lướt êm trên hàng tơ liễu xanh
Suối u huyền trầm lan trong gió
Quyến trăng thanh lấp lánh vàng tơ
Hờn chiến chinh vang lừng không gian
Nhớ chăng lòng quê hương nguy biến
Mau đứng lên chào đón thanh bình
Lòng ơi dứt đi đường tơ...

Ðược soạn ra vào lúc cuộc Cách Mạng 1945 đã thành công và cuộc Kháng Chiến đã khai mào với việc Pháp đổ bộ vào Miền Nam, bài hát này là ý nguyện của người nghệ sĩ, muốn "chấm dứt đường tơ" lãng mạn của mình. Nhưng việc này có vẻ hơi khó, vì một số bài nhạc tình khác vẫn đươc viết ra sau đó như Sơn Nữ Ca, Nụ Cười Sơn Cước... dù đây là lúc Tân Nhạc đã bước qua THỜI KỲ PHÁT TRIỂN và nhạc lãng mạn, trên nguyên tắc, phải lùi bước để cho nhạc cách mạng tiến lên.
Ðan Trường
Vào lúc Tân Nhạc mới được thành lập, một người là Ðan Trường làm việc tại Ðài Phát Thanh phải rời Việt Nam qua Pháp rồi gửi về Hà Nội bài Trách Người Ði:
Sương lam tuôn rơi
Hắt hiu trên cành thông sáng
Reo vi vu
Khiến xui bao nhiêu nhớ nhung
Tràn lòng ước mơ
Người đi phương xa đâu ngờ
Miền quê ai đang mong chờ
Ðau đớn sót thầm từ ngày biệt ly...
Gió thu về mang thương nhớ
Ðến cho lòng thêm chan chứa
Lá ngô bay trong sương sầu
Biết bao giờ còn thấy nhau
Tối buông màn sương pha muối
Sót sa lòng riêng trăm mối
Gió thu xưa không quên về
Cớ sao mà người cứ đi?
Ðêm đêm canh ba lắng nghe câu hò êm ái trên dòng sông
Tiếng ca năm xưa thản nhiên cùng thuyền cuốn suôi
Ðò quên không mang duyên về
Còn gan đâu tim câu thề
Xa vắng mấy ngàn lần nhìn thuyền đi...
Bài hát là nỗi nhớ nhung của những đôi lứa phải xa cách nhau vào những năm đầu của thập niên 40, khi chỉ mới từ Hà Nội vào tới Saigon là đã coi như đi ngoại quốc rồi... Bài Trách Người Ði của Ðan Trường được phổ biến trên Ðài Phát Thanh, trở thành một trong những bài hát mà nhiều người Việt Nam còn nhớ tới, nửa thế kỷ sau...
Lương Ngọc Châu

Phan Kế An vẽ, năm 1942

Hà Nội còn một nhạc sĩ không thuộc nhóm nào: sinh viên trường Bưởi Lương Ngọc Châu, chơi giỏi violon, soạn ra những ca khúc có tính chất dã sử như Một Ra Ði Là Không Trở Về, Bóng Người Núi Lam, Huyền Công Chúa, để dùng trong những nhạc hội, thường được tổ chức vào cuối niên học... Và, cũng như Ðan Trường, Lương Ngọc Châu đã sớm bỏ nước ra đi ngay từ khi Tân Nhạc vừa được thành lập, rồi trở thành tài tử ciné chuyên đóng vai người hùng hay tướng cướp Á Ðông trong những cuốn phim Pháp.

Tới thăm Phạm Duy, năm 2000

Nguyễn Thiện Tơ

Hà Nội mùa Xuân 2000

Nguyễn Thiện Tơ ở Hà Nội cũng là một nhạc sĩ không thuộc nhóm nào và được hoan nghênh khi ông cho phổ biến hai bài ca rất dịu dàng là Giáo Ðưỡng Im Bóng, Trên Ðường Về... Bài hát thứ nhất nói về một giáo đường lặng lẽ tôn nghiêm có thể là bài hát dính dáng tới xu hướng nhạc tôn giáo - mà tôi sẽ nói tới sau - còn bài hát thứ hai, Trên Ðường Về, thuộc loại nhạc tình thiên nhiên/ lãng mạn:
Trầm vương trong khói lam chiều xuống
Một bóng chìm sâu trong màn sương
Chập chờn lang thang trong u tối
Mờ khuất sau ngàn dâu, lòng ngẩn ngơ vì đâu...
Người ơi lòng vướng chi thêm sầu
Lạnh lùng theo chim âu gào sóng
Ðừng oán có ngày xa cách nhau
Tình thế nhân đâu còn hiểu lòng ta...
Trên đường xa bóng ai dần khuất
Tim sắt se thẩn thơ rời bước
Bao đắng cay trên đời trong sương chiều xóa mờ
Ðàn lòng ngân cung oán hoà theo tiếng trầm
Ôi kiếp tha hương với ngàn sầu vương tiếc người ngàn phương
Lời xưa rồi đây theo gió cùng bay ngàn trùng
Người xưa còn hay lãng quên để lòng xao xuyến
Nhắn chim đưa lời nhớ hương, nhắn mây đem lời trìu mến
Ngày về nhắc lời xưa thề bên đồi huyền mơ...
Cũng vẫn là kiếp tha hương ngồi trong chiều hoang vắng, nhớ lại cuộc tình xưa, với tiếng đàn lòng ngân cung oán... Và lẽ tất nhiên, người của ngàn phương này - cũng như tôi, như mọi người - rất mong ngày về, để nối lại câu thề bên đồi huyền mơ...

Nhạc sĩ độc lập 2:

Vào thời kỳ mới thành lập của Tân Nhạc, trong khi Hà Nội, Hải Phòng hay Nam Ðịnh là nơi có sự nhiệt thành của đám nhạc sĩ thanh niên trong phong trào Tân Nhạc thì đồng thời ở Huế cũng có khá nhiều người tuổi trẻ tài cao như Nguyễn Văn Thương, Văn Giảng, Lê Quang Nhạc, Ngô Ganh... đưa ra quần chúng đầy đủ các loại nhạc tình, nhạc buồn hay nhạc vui tươi, hùng dũng.
Nguyễn Văn Thương

Nguyễn Văn Thương là người sớm thành công nhất với ba bài ca bất hủ: Trên Sông Hương, Bướm Hoa, Ðêm Ðông. Cũng như các bạn trẻ ở miền ngoài, những khúc nhạc tình đầu tay này của nhạc sĩ xứ Huế mang đầy đủ "thiên nhiên/lãng mạn tính". Bài Trên Sông Hương được soạn với một cấu trúc giống như bài Ðêm Thu của Ðặng Thế Phong, chuyển từ giọng mineur sang giọng majeur, qua những giai điệu mang nhiều cảm tính:
Trên Sông Hương
Chiều tàn trên bến Hương Giang lờ trôi
Bóng chim bay về chân núi xa vời
Chiều tàn trên bến mang theo hoàng hôn
Dòng sông buồn mơ chiếu áng mây hồng
Khóm lau mờ nghiêng mình bên dòng nước
Trên sông Hương, bến ước mơ chan chứa bao tình
Hằng Nga vừa lên, nhìn qua khóm tranh
Dưới ánh mơ, khách du thuyền lòng đang đắm say
Hồn tràn nguồn thơ đưa cảnh Hương Bình
Tiếng đàn lưu luyến vẳng theo chiều gió
Vấn vương xui lòng ngẩn ngơ
Ðưa từ xa xăm tiếng ca trầm bổng
Thoáng nghe u huyền mơ hồ...
Trên sông Hương, khách đắm say trong giấc mơ màng
Rồi bao năm sau, lòng ai nhớ nhung
Nhớ đêm mơ những du thuyền nặng tình gió trăng
Hồn theo giấc vàng giữa muôn tiếng đàn...
Bài Bướm Hoa diễn tả con người đi tìm (hay chờ đợi) tình yêu, chẳng khác chi loài hoa loài bướm:
Trời bình minh lướt theo chiều gió
Bướm bay bướm bay, chàng đi tìm yêu
Ðầu cành muôn đóa hoa hàm tiếu
Lả lơi mỹ miều trêu bướm đa tình...
Trong ba bài thì bài Ðêm Ðông được phổ biến nhiều nhất, có thể vì các ca sĩ đầu mùa (như tôi hay nữ ca sĩ Bạch Yến) đem đi hát khắp mọi nơi, trên con đường hát rong quốc gia hay quốc tế. Bài này còn là bài hát nặng tính xã hội, làm cảm động người nghe vì mang những tâm sự buồn của chinh phu, chinh phụ, thi nhân, ca nhi, cô lữ không nhà... trong khung cảnh ngày Ðông gió lạnh mưa bay. Về phần nhạc tính, ca khúc có nhiều đoạn chuyển nhịp (mà ta thường gọi là) rất "du dương", nếu ta ôm người đẹp khiêu vũ theo nhịp tango dìu dặt của nó.
Ðêm Ðông
Chiều chưa đi màn đêm rơi xuống
Ðâu đấy buông lững lờ tiếng chuông
Ðôi cánh chim bâng khuâng rã rời
Cùng mây xám về ngang lưng trời
Thời gian như ngừng trong tê tái
Cây trút lá cuốn theo chiều may
Mưa giăng mắc nhớ nhung tiêu điều
Sương thướt tha bay, ôi đìu hiu
Ðêm Ðông! Xa trông cố hương buồn lòng chinh phu
Ðêm Ðông! Bên song ngẩn ngơ kià ai mong chồng
Ðêm Ðông! Thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư
Ðêm Ðông! Ca nhi đối gương ôm sầu riêng bóng
Gió nghiêng chiều say
Gió lay ngàn cây
Gió nâng thuyền mây
Gió reo sầu miên
Gió đau niềm riêng
Gió than triền miên...
Ðêm Ðông! Ôi ta nhớ nhung đường về xa xa
Ðêm Ðông! Ta mơ giấc mơ gia đình yêu đương
Ðêm Ðông! Ta lê bước chân phong trần tha phương
Có ai thấu tình cô lữ đêm Ðông không nhà...

Bài Ðêm Ðông có Phiên Khúc 2 rất hay mà ít người biết tới, vì ca sĩ Việt Nam thường mang cái bệnh khó chữa là... "lười, cẩu thả". Riêng tôi, được biết lời ca bài này do Kim Minh (tức người tình trăm năm của nhạc sĩ) soạn, rất nên thơ và rất trí thức:
Ðời như vô tình ta ngao ngán
Non nước thê thảm mang cảnh tang
Thân lãng du cô liêu chán chường
Về đâu giữa trời Ðông đêm trường
Sầu lên khơi hồn quê lai láng
Ta van gió nhắn mưa ngừng than
Cho ta lắng tiếng vang muôn lòng
Rền rĩ qua không gian: Buồn Mong...
Nguyễn Văn Thương sẽ còn cho chúng ta nhiều nhạc phẩm qua nhiều loại ca khác và trong những thời kỳ sau... mà tôi sẽ được hân hạnh nói tới rất nhiều...

Gặp lại nhau, năm 2000

Văn Giảng

Vào lúc Tân Nhạc mới thành lập, Văn Giảng là người soạn khá nhiều bản nhạc hùng như Ðêm Mê Linh, Thúc Quân... và có lẽ ông chỉ muốn dành cái tên này cho người soạn nhạc thật lành mạnh cho nên khi viết nhạc ít lành mạnh hơn, thì ông lấy biệt hiệu là Thông Ðạt. Nếu nhạc tình của các nhạc sĩ miền ngoài là những bài ca xưng tụng các cô hái hoa, hái mơ, cô lái đò, lái thuyền, cô hàng xóm, láng giềng... thì bài hát của nhạc sĩ miền sông Hương núi Ngự này cũng xưng tụng một cô gái có đôi mắt đẹp. Bài hát mang tên Ðôi Mắt Huyền và mang nhiều tính chất ái tình bẽn lẽn của xứ Huế:
Tôi nhớ ngày qua
Xinh xinh cô em đôi mắt dịu buồn
Hồn đắm mơ say
Tim tôi rộn ràng tình đâu mong nhớ...
Nhưng bài hát của Thông Ðạt/ Văn Giảng được mọi người ưa thích phải là bài Ai Về Sông Tương, với nét nhạc dễ cảm, với điệu blues êm đềm, không một ca sĩ nào mà không hát nó trong suốt 50 năm nay:
Ai có về bên bến sông Tương
Nhắn người duyên dáng tôi thương
Bao ngày ôm mối tơ vương
Tháng với ngày mơ nhuốm đau thương
Tâm hồn mơ bóng em luôn
Mong vài lời em ngập hương
Thu nay về vương áng thê lương
Vắng người duyên dáng tôi thương
Mối tình tôi vẫn cô đơn
Xa muôn trùng lưu luyến nhớ em
Mơ hoài hình bóng không quên
Hương tình mông say dịu êm...
Bao ngày qua
Thu lại về mang sầu tới
Nàng say tình mới, hồn tôi tơi bời
Nhìn hoa cười đón, mừng vui duyên nàng
Tình thơ ngây từ đây nát tan
Hoa ơi, thôi ngưng cười đùa lả lơi
Cùng tôi buồn đắm đừng vui chi tình
Ðầy bao ngày thắm dày xéo tâm hồn
Này lệ sầu hoen ý thu...
Ai có về bên bến sông Tương
Nhắn người duyên dáng tôi thương
Sao đành nỡ dứt tơ vương
Ôi duyên tình từ nay bơ vơ
Dây tình tôi nắn cung tơ
Rứt lòng sầu trách người mơ...
Bài hát nói đến một mối tình bẽn lẽn, nhút nhát, là tình hờ chứ không phải tình chặt chẽ... và chắc chắn phải là tình đau thương rồi! Lại cũng phải nhờ tới dây đàn và cung tơ để trách móc người mơ.
Văn Giảng còn cho chúng ta nhiều nhạc phẩm có giá trị trong những thời kỳ sau.
Ở Huế, vào lúc khởi đầu của Tân Nhạc, còn có những nhạc sĩ tiên phong như Lê Quang Nhạc, Ngô Ganh... nhưng họ chuyên về nhạc quê hương, nhạc nhi đồng cho nên tôi xin phép không nói tới họ ở đây.

Nhạc sĩ độc lập 3:
Phan Huỳnh Ðiểu

Vào thuở đầu đời của Tân Nhạc, Tourane (Ðà Nẵng) và Faifoo (Hội An) là hai nơi có khá nhiều tài năng âm nhạc như Phan Huỳnh Ðiểu, Dương Minh Ninh, Phan Quang Ðịnh, Vương Quang, Vương Quốc Mỹ, La Hối chẳng hạn... Nếu trong phạm vi nhạc tình mà chúng ta đang nói tới, các nhạc sĩ miền ngoài thường chỉ đưa ra những ca khúc ngắn (đoản khúc) thì hai ông họ Phan ở miền Trung này soạn ra những bài hát dài (trường khúc) có tính chất truyện ca. Phan Quang Ðịnh soạn Sơn Tinh Thủy Tinh còn Phan Huỳnh Ðiểu thì soạn Trầu Cau. Họ là hội viên của Hội Ái Nhạc (Société Philharmonique) ở địa phương, hằng tuần sinh hoạt âm nhạc với các hội viên bạn - vốn là công chức người Pháp - do đó họ có thể có vốn liếng nhạc học nhiều hơn các nghệ sĩ tài tử trẻ trung khác.
Bài Trầu Cau có vẻ được phổ biến nhiều hơn bài Sơn Tinh Thủy Tinh. Phan Huỳnh Ðiểu gọi nó là tiểu nhạc kịch. Với một nhạc bản viết theo giọng Ré mineure rất quen thuộc, ông soạn cho trường khúc này ba đoạn lời ca. Ðoạn một là Tiếng Vang mở đầu, kể chuyện hai anh em nhà kia, yêu một cô gái làng bên...
Tiếng Vang
Ngày xưa có hai anh em nhà kia
Cùng yêu thương, ở cùng nhau, bỗng đâu chia lià
Vì hai người cùng yêu mến một cô gái làng bên
Nhưng người anh được kết duyên cùng nàng
Vì như thế nên người em, lòng buồn rầu bỏ đi khỏi làng...
Rồi tới tâm sự của người em, Lang Sinh, và sự quyên sinh của anh ta:
Lang Sinh
Ôi ta buồn ta đi lang thang bởi vì đâu
Kìa sông sâu, giòng sông réo như gợi mối sầu
Nhìn nước cuốn, lệ tuôn rơi, biết sao vơi niềm thương
Kìa mây sầu giăng chơi vơi, làm sao dừng cho nhắn đôi lời
Giòng nước lờ trôi, mây trắng cùng trôi qua chốn nào nơi xa xôi
Anh say sưa cùng ai đang se mối tình duyên
Thôi hết rồi giấc mơ huyền
Qua bao nhiêu ngày ta đi lang thang bởi vì đâu
Ôi ta buồn ta đi quyên sinh cũng vì ai...
Tiếng Vang sẽ cho ta biết rằng người em chết đi thì biến thành phiến đá... Và người anh, Tân Sinh, đi tìm em:
Tiếng Vang
Tang tính tình, tính tang tính tình
Tính tang tính tình, bên sông sâu
Tình Lang Sinh thành viên đá sầu thương theo ngày qua
Trông ngóng chờ tin, không biết vì sao, nên Tân Sinh
Ra đi, mong tìm em thương yêu, nỗi niềm nhung nhớ...
Qua đoạn hai, cũng với nhạc điệu của đoạn một, tác giả cho ta thấy Tân Sinh đi tìm Lang Sinh... Rồi khi người anh đi tìm hoài mà không thấy em thì... người anh cũng quyên sinh như em:
Tân Sinh
Qua bao ngày ta đi lang thang cố tìm em
Gìòng sông êm đềm trôi cuốn, như vương tiếng buồn
Nhìn nước cuốn, lệ rơi tuôn, biết sao ngăn niềm thương
Trời xanh cùng mây bay cao, rừng sâu tìm em phương nào
Nhìn chốn rừng hoang, nghe tiếng rừng vang trong gió gào
Như than van, bao nhiêu đau lòng, sao ta đâu thấy hình em
Thôi, hết rồi phút êm đềm

Qua bao ngày ta đi lang thang cố tìm em
Ôi ta buồn ta đi quyên sinh cũng vì em...
Tiếng Vang cho ta biết xác người anh biến thành cây cau... Ta còn biết thêm rằng người vợ ở nhà cũng đang bâng khuâng thương nhớ người chồng yêu mến:
Tiếng Vang
Tang tính tình, tính tang tính tình
Tính tang tính tình, bên sông sâu
Người Tân Sinh gần phiến đá, thành cây cau trồi lên
Trông ngóng chờ tin không biết chồng sao nên bâng khuâng
Trong yêu đương nàng ra đi mong kiếm chồng yêu mến...
Tiếp theo là đoạn ba, đoạn người vợ đi tìm chồng là Tân Sinh. Nàng tìm không thấy chồng thì nàng cũng quyên sinh, biến thành dây trầu xanh, leo trên thân cây cau:
Vợ Tân Sinh
Ðây cây rừng, thông reo vi vu, bóng chồng đâu
Giòng sông ơi, nào ai sớt cho vơi mối sầu
Nhìn nước cuốn lệ rơi tuôn, biết sao vơi niềm thương
Nhìn mây lòng man mác trông chờ
Kìa gió rừng lên xao xuyến, lòng em thương nhớ chàng
Ôi sao quên, mây ơi xin đừng bay cho ta nhắn vài câu
Cho thấy chồng, bớt nguôi sầu
Ôi đây cây rừng, thông reo vi vu, biết làm sao
Ðây hương hồn em xin theo anh đến trời cao...
Rồi Tiếng Vang kết thúc câu chuyện cổ tích buồn này, với câu kết luận: Miếng trầu Việt Nam là sự kết hợp của lá trầu, miếng cau và miếng vôi.
Tiếng Vang
Tang tính tình, tính tang tính tình
Tính tang tính tình, bên sông sâu
Niềm tương tư nàng chốc biến thành ra dây trầu xanh
Lưu luyến tình xưa, âu yếm trầu leo quanh thân cau
Qua bao năm tình thiêng liêng kia thắm cùng mây nắng...
Dù chưa phải là một tác phẩm đạt tới hàng siêu phẩm (như Thiên Thai, Trương Chi của Văn Cao hay Hòn Vọng Phu của Lê Thương) bài Trầu Cau cũng đã được dân chúng đón nhận từ lúc nó ra đời cho tới nhiều năm về sau như một trong những bài trường ca đầu tiên của Tân Nhạc vậy.
Ngoài bản nhạc tình có tính cách truyện ca (hay tiểu nhạc kịch như tác giả muốn) của thời thành lập Tân Nhạc này, Phan Huỳnh Ðiểu còn viết những bản nhạc hùng như Giải Phóng Quân, Tuyên Truyền Xung Phong... mà tôi sẽ nói tới trong phần sau.
La Hối

Tôi đã có lần nhận định rằng thanh niên ở Faifoo yêu âm nhạc hơn tất cả các thanh niên ở những nơi tôi đã đi qua vào lúc Tân Nhạc mới ra đời. Nhạc sĩ ở thành phố này khá đông và phần nhiều là người Minh Hương như Dương Minh Ninh, Vương Quang, Vương Quốc Mỹ... Trong số các nhạc sĩ trẻ tuổi này có La Hối, tốt nghiệp nhạc viện Thượng Hải và là người thành công nhất khi đưa ra một tác phẩm nhan đề Xuân Và Tuổi Trẻ:
Ngày thắm tươi bên đời xuân mới
Lòng đắm say bao nguồn vui sống
Xuân về với ngàn hoa tươi sáng
Ta muốn hái muôn ngàn đóa hồng
Ngày thắm tươi bên đời xuân mới
Lòng đắm say bao nguồn vui sống
Xuân về với ngàn hoa tươi sáng
Ta muốn luôn luôn cười cùng hoa
Xuân thắm tươi én tung bay cao tít trời
Vui sướng đi cao tiếng ca mừng (y) reo
Ðừng để lòng thổn thức tình mê đắm
Ta trẻ vui, ta trẻ vui dời xuân thắm... tươi
Xuân thắm tươi én tung bay cao tít trời
Vui sướng đi cao tiếng ca mừng (y) reo
Ðừng để lòng thổn thức tình mê đắm
Ta trẻ vui, ta trẻ vui đời xuân thắm... tươi.
Vui sướng đi cho đời tươi sáng
Vui sướng đi cho lòng thêm tươi
Ta hát ca đón mừng xuân mới
Ta hát ca cho lòng thêm hăng hái
Hát.... Hát vang lên đời ta thắm tươi
Tiết xuân huy hoàng muôn sắc hoa
Tiết xuân êm đềm muôn tiếng ca
Hát vang hòa lòng thêm hăng hái v.v...
Ca khúc này có cả lời ca bằng chữ Hán (do Diệp Truyền Hoa soạn) hẳn phải mang âm hưởng nhạc Trung Hoa, nhưng không hề gì đối tuổi trẻ Việt Nam vào lúc đó (và về sau này) sẵn sàng đón nhận những bài hát xưng tụng tình yêu, thiên nhiên và hạnh phúc.
Vì hoạt động cho Quốc Dân Ðảng Trung Hoa cho nên khi Nhật tới Ðông Dương, La Hối bị bắt và bị thủ tiêu.

Nguyễn Mỹ Ca

Tiến sâu vào phía Nam, vượt qua Quảng Ngãi, Nha Trang, Phan Thiết để tới Saigon thì thấy trong phạm vi nhạc tình, ngoài Nguyễn Văn Tuyên ra, có thêm Phạm Công Nhiều với bản Tình Hận rất phổ thông trong các vũ trường... Và có Nguyễn Mỹ Ca là người thuộc nhóm sinh viên hoạt động cho âm nhạc như Trần Văn Khê, Lưu Hữu Phước, Mai Văn Bộ v.v... và là người có một nhạc phẩm được giới yêu nhạc ở Hà Nội rất yêu thích. Ðó là một bài hát soạn theo lối Tây Phương nhan đề Dạ Khúc:
Gió gây hương nhớ
Nâng tiếng đàn xa đưa
Sầu vương vấn
Gây mơ khóc trên dây tơ
Trong sầu nhớ
Bóng ai thoáng về cô phòng
Nào đâu thấy tình xưa mơ mòng
Ðàn ai lên cung oán tang tình gieo hờn
Ðàn ai ngân theo gió xế xang gieo buồn
Bồn chồn trong đêm tối
Lần dò chơn theo lối mấp mô
Ôi cung đàn réo vang đêm trường
Dây tơ gào gió đê mê lòng
Lệ tràn về đâu, bao tình tê tái
Nương đàn gió, bay tìm ánh trăng sao
Ðàn ai lên cung oán tang tình gieo hờn
Ðàn ai ngân theo gió xế xang gieo buồn
Bồn chồn trong đêm tối
Lần dò chơn theo lối mấp mô...
Cũng như các nhà viết "nhạc tình" trẻ ở miền ngoài, Nguyễn Mỹ Ca là nhạc sĩ của thiên nhiên, lãng mạn và cũng bị ám ảnh bởi cây đàn, với "cung oán tang tình" hay "xế xang"... Và buồn thay, cũng như Ðặng Thế Phong, Hoàng Quý, chàng nghệ sĩ trẻ tuổi Nguyễn Mỹ Ca sớm vĩnh biệt cuộc đời, để lại cho chúng ta một tiếng đàn "réo trong đêm trường"... của một dạ khúc "bồn chồn trong đêm tối"...

Phạm Duy

Theo https://phamduy.com/