Xuân Diệu - Vây giữa tình yêu

Xuân Diệu - Vây giữa tình yêu

NHÀ THƠ LÃNG MẠN TIÊU BIỂU NHẤT Lê Đình Kỵ Sau Tản Đà, Xuân Diệu có lẽ là “thi sĩ” nhất trong số các nhà thơ hiện đại. Đã là thi sĩ thì ít nhiều đều lãng mạn. Tiêu biểu cho thơ tiền lãng mạn là Tản Đà. Tiêu biểu cho thơ lãng mạn toàn thịnh sau năm 1930 là Xuân Diệu. Một thời gian dài sau Cách mạng, thơ lãng mạn được cọi là nặng khuynh hướng bi quan, thoát ly. Thế nhưng Xuân Diệu đã xuất hiện trong phong trào Thơ mới với tất cả lòng say mê yêu đời, khao khát cảm thông, đòi yêu và được yêu. Không mãi du dương trong cõi tiên như Thế Lữ, lên tiếng chê trách trường phái thơ Loạn đương thời, Xuân Diệu, nói như Thế Lữ trong Lời tựa tập Thơ thơ (1939): “Là người của đời, một người ở giữa loài người. Lầu thơ của ông xây dựng trên đất cảu một tấm lòng trần gian…”. Ta ôm bó cánh tay ta làm rắn Làm dây da quấn riết cả mình xuân Không muốn đi mãi mãi ở vườn trần Chân hóa rễ để hút mùa dưới đất. Những bài thơ có tên Dâng, Mời yêu, Lạc quan, Nụ cười xuân, Xuân không mùa,… Thơ này không thầm thì, không cốt thâm trầm, mà thích kêu to, nói lớn, vì nó chân tình, thiết thay, say đắm nên không ai thấy đôi khi nó cũng khá ào ạt: - Mau mau với chứ vội vàng lên với chứ - Anh nhớ em, anh nhớ lắm em ơi… - Em phải nói, phải nói và phải nói… Vội vàng sống, giục giã yêu, tận hưởng giờ phút hiện tại. Đời người ngắn ngủi, thời gian không đợi, chủ đề đó không mới lạ, chuyện bỉnh chúc dạ du (cầm đuốc chơi đêm) xưa nay Đông Tây đã có, Nguyễn Công Trứ đã cổ võ nó - nhưng phải chờ đến thơ mới và với Xuân Diệu mới có cái say sưa, hối hả, quyết liệt này: Hái một mùa hoa lá thuở măng tơ Đốt muôn nến sánh mặt trời chói lọi Thà một chút huy hoàng rồi chợt tối Còn hơn buồn le lói suốt trăm năm. Nếu có gì là “hưởng thụ” ở đây, thì không phải theo nghĩa vật dục tầm thường, mà đó chỉ là biểu hiện của khát vọng được sống, được hưởng hoa thơm trái ngọt của đời, của tình yêu. Mà yêu không phải là hưởng thụ, nếu quan niệm khác đi e không tránh khỏi rơi vào chủ nghĩa khổ hạnh, chấp nhận cái “buồn le lói suốt năm canh”, chấp nhận sốn tẻ nhạt, phí phạm. Nhà thơ đã thử “định nghĩa” tình yêu: Làm sao cắt nghĩa được tình yêu! Có nghĩa gì đâu, một buổi chiều Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt, Bằng mây nhè nhẹ gió hiu hiu… (“Vì sao?”) hay: Yêu là chết ở trong lòng một ít (Yêu) Không đúng chút nào! Tình yêu ở Xuân Diệu không nhè nhẹ, hiu hiu, đau khổ có nhưng lòng nhà thơ không bao giờ nguội lạnh, không chết, dù là một ít, mà sôi nổi, nồng nàn, cuồng nhiệt: Như kẻ hành nhân quáng nắng thiêu, Ta cần uống ở suối thương yêu; Hãy tuôn âu yếm, lùa mơn trớn, Sóng mắt, lời môi, nhiều thật nhiều. […] Trời cao treo nhử chén xanh êm; Biển đắng không nguôi nỗi khát thèm; Nên lúc môi ta kề miệng thắm, Trời ơi, ta muốn uống hồn em! (Vô biên) Khát vọng giao cảm, yêu thương có một đối tượng chắc chắn hơn là thiên nhiên. Với tình yêu, với thiên nhiên, Xuân Diệu đều thiết tha say đắm như nhau. Ngôn ngữ dành cho thiên nhiên, ngôn ngữ của thiên nhiên cũng là ngôn ngữ của tình yêu. Ở Với bàn tay ấy, chuyện tình yêu, chuyện “bàn tay ấy ở trong tay” để lại dấu ấn suốt đời trong cái khoảnh khắc thiên nhiên không bao giờ quên: Một tối bầu trời đắm sắc mây, Cây tìm nghiêng xuống nhánh hoa gầy, Hoa nghiêng xuống cỏ, trong khi cỏ, Nghiêng xuống làn rêu, một tối đầy. Những lời huyền bí tỏa lên trăng, Những ý bao la rủ xuống trần, Những tiếng ân tình hoa bảo gió, Gió đào thỏ thẻ bảo hoa xuân. (Với bàn tay ấy) Ở Hàn Mặc Tử là cái hồi hộp trong sự chờ đợi ngây ngất: “Hoa lá ngây tình không muốn động - Lòng em hồi hộp chị Hằng ơi!”. Ở Xuân Diệu không chờ đợi mà là một sự đuổi bắt, một cuộc giao tình có một không hai giữa thiên nhiên, vạn vật: Nguyệt lác đác tiếng nở giòn lách tách; Lòng phơi phới chừng đợi cái ong châm… Miệng thở ra hương, hương tỏa tình ngầm, Hoa kỹ nữ đã mở lời trêu gọi… Chàng gió lạ đi khuya ngoài khuất nẻo Nghe tiếng thơm liều liệu đến tìm hương. Cánh du lang tha thướt phất qua tường; Áo công tử dải là vương não ruột. Này hoa ngọc đã giật mình trắng muốt, Thoảng tay tình gió vuốt - bỗng lao đao… Hương hiu hiu nên gió cũng ngọt ngào Hôn nho nhỏ mà đầu hoa nặng trĩu. (Hoa đêm) Người ta hay nói đến “khoảnh khắc thơ”, có những khoảnh khắc tâm hồn cũng như những khoảnh khắc thiên nhiên. Nói khoảnh khắc vì nó chỉ diễn ra ở một lúc nào đó và sẽ nhanh chóng trôi qua, mà chỉ có câu thơ, bức họa, bản nhạc,… mới ghi lại tươi nguyên, sống động, níu giữ, giành giật ra khỏi cái dòng chảy vô tình của thời gian. Những khoảnh khắc như thế ta bắt gặp nhiều lần trong thơ Xuân Diệu: Gió thầm, mây lặng, dáng thu xa Mới tạnh mưa trưa, chiều đã tà Buồn ở sông xanh nghe đã lại, Mơ hồ trong một tiếng chim qua. (Thu) Những “dây tơ” trong không gian mỗi người hình như đã có dịp cảm thấy, nó mong manh biết bao, được thơ ghi lại thì nó còn lại mãi: Không gian như có dây tơ Bước đi sẽ đứt, động hờ sẽ tiêu. (Chiều) Cũng như khoảnh khắc trăng này - thơ về trăng thì cũng không ai qua được Xuân Diệu: Bâng khuâng chân tiếc dậm lên vàng, Tôi sợ đường trăng tiếng dậy vang, Ngơ ngác hoa duyên còn núp lá, Và làm sai lỡ nhịp trăng đang. Dịu dàng đàn những ánh tơ xanh Cho giói du dương điệu múa cành Cho gió đượm buồn thôi náo động Linh hồn yểu điệu của đêm thanh. (Trăng) Trẻ trung, sôi nổi, thơ Xuân Diệu đặc biệt gần gũi với tuổi trẻ đương thời. Điều này do tạng người, tạng thơ của Xuân Diệu, nhưng có lẽ còn có gốc gác trong thời điểm lịch sử lúc bấy giờ. Xuân Diệu bắt đầu làm thơ thời Mặt trận Dân chủ Đông Dương (1936-1939), có được một chút tự do nào đó cho phép người ta hy vọng. Có bài lấy tên Lạc quan: Vườn cười bằng bướm hót bằng chim Dưới nhánh không còn một chút đêm Những tiếng tung hô bằng ánh sáng Ca đời hưng phục trẻ trung thêm. (Lạc quan) Ta thấy không chỉ lạc quan do trời đất đưa lại mà còn do “đời hung phục” - một cách nói rất thời thế. Nói chung, âm hưởng chính của thơ mới là buồn, cô đơn, Xuân Diệu cũng không tránh khỏi tình trạng chung. Dù sao lòng yêu đời, khát vọng sống thì không bao giờ tắt ở nhà thơ: Một ít nắng, vài ba sương mỏng thắm Mấy cành xanh, năm bảy sắc yêu yêu Thế là xuân. Tôi không hỏi chi nhiều Xuân đã sẵn trong lòng tôi lai láng… (Xuân không mùa) Thế còn nỗi buồn trong thơ mới và ở Xuân Diệu? Nó có đó, nhưng là mặt trái của lòng yêu đời, của những say mê không được đáp ứng. Nhà thơ đã mượn chuyện hoa lá để ngụ chuyện đời, chuyện mình: Hoa ngỡ đem hương gởi gió hiều, Lá truyền tin thắm gọi tình yêu. Song le hoa đợi càng thêm tủi: Gió mặc hồn hương nhạt với chiều. (Gửi hương cho gió) Nhà thơ đã ví mình như một thứ kim loại dễ dàng chịu sức hút của muôn vật muôn loài: Tôi chỉ là cây kim bé nhỏ Mà vạn vật là muôn đá nam châm, Nếu hương đêm say dậy với trăm rằm. Sao lại trách người thơ tình lơi lả? (Cảm xúc) Chính lòng yêu đời, nhạy cảm đã giúp nhà thơ cảm nhận ra những mối tương giao thầm kín, sự giao hòa, hô hứng giữa sự vật với nhau và với con người. Về mặt này Bôđơle đã có ảnh hưởng đáng kể đến Xuân Diệu. Tâm hồn nhà thơ như hút vào sự vật, lắng nghe bản hòa tấu âm thầm, “huyền diệu” giữa màu sắc, hương vị, âm thanh: Này lắng nghe em khúc nhạc hường Dẫn vào thế giới của Du dương Ngừng hơi thở lại, nghe trong ấy Hiển hiện hoa và phảng phất hương. (Huyền diệu) Thơ tư duy bằng ấn tượng, bằng âm điệu, bằng trực cảm, bằng liên tưởng, phát hiện ra mối liên hệ giữa các sự vật tưởng như vô can, cách xa nhau - cũng là một cách nhận chân tính thống nhất trong tính đa dạng của thế giới bên ngoài cũng như bên trong con người. Đó cũng là cái huyền diệu cảu tâm hồn thi nhân và từ sự sống đi vào thơ ca. Bài thơ vừa trích ở trên lấy tên là Huyền diệu. Cái huyền diệu cũng đạt tới được nhờ ngôn ngữ say nồng, táo bạo, cho đến bây giờ vẫn là mới và rất sáng tạo, chả trách mà đương thời có người chê Xuân Diệu là Tây, là lai căng, mất gốc! Nhưng bây giờ thì đã rõ, tư duy ấy, cảm xúc ấy là phải đi với ngôn ngữ ấy, không thể khác được. Nhan sắc ơi, bình minh quá, tháng giêng cười, tuôn âu yếm, lùa mơn trớn, rượu nơi mắt, gấm trong lòng, chùm mong nhớ, khóm yêu đương, hoa kỹ nữ, gió phong lưu, tình thổi gió, trăng mối lái, trăng vú mộng, tắt nắng đi, buộc gió lại,… đó là ngôn ngữ, đó cũng là tâm hồn Xuân Diệu. Còn những cách nói lúc đầu nghe lạ tai: Hôm nay lạnh mặt trời đi ngủ sớm - Non xa khởi sự nhạt sương mờ - Hơn một loài hoa đã rụng cành thì lại là cách nói bình thường, chẳng phải của riêng một nước nào, mặc dầu nguồn gốc “Tây” của nó là điều không ai phủ nhận. Xuân Diệu có bài Cảm xúc có thể xem như là một thứ tuyên ngôn của thơ mới: Là thi sĩ, nghĩa là ru với gió Mơ theo trăng, và vơ vẩn cùng mây. Để linh hồn ràng buộc bởi muôn dây, Hay chia sẻ bởi trăm tình yêu mến. Đây là quán tha hồ muôn khách đến; Đây là bình thu hợp trí muôn hương; Đây là vườn chim nhả hạt mười phương, Hoa mật ngọt chen giao cùng trái độc… (Cảm xúc) Ru với gió, mơ theo trăng, để linh hồn ràng buộc bởi muôn dây, bởi muôn tình yêu mến, đó là thân phận muôn đời của thi sĩ. Cái vườn thơ cho chim đến nhả hạt mười phương cũng là điều đáng mong ước cho sự giàu có của thơ ca Việt Nam. Tất nhiên không nên để cho những trái độc chen vào khu vườn đầy hương sắc ấy. Cách mạng đến với Xuân Diệu như là lời giải đáp cho bao nhiêu chờ đợi thiết tha cảu anh. Không ngạc nhiên trong số các nhà thơ mới đứgn ngay vào hàng ngũ cách mạng, Xuân Diệu là người hưởng ứng nhạy nhất, với Ngọn quốc kỳ, Hội nghị non sông, Mẹ con,… chứng tỏ giữa hai giai đoạn sáng tác giữa trước và sau Cách mạng không phải chỉ có đứt mà còn có sự nối tiếp. (In trong Thơ mới – những bước thăng trầm, NXB TP. HCM, 1988) LÀ THI SĨ… NGHĨA LÀ LAO ĐỘNG Thép Mới Xúc động đến với chúng ta thật đột ngột, khi nghe tin anh Xuân Diệu mất, vì sức viết, sức nghĩ của anh còn xuân lắm cho đến gần đây, làm không ai tưởng anh đã đến gần tuổi thất thập. Một nửa thế kỷ lao động nghệ thuật không mệt mỏi, vì con người và đất nước này, riêng một điều đó cũng đủ làm cho tất cả chúng ta kính cẩn nghiêng mình. Khi anh vừa mất, anh Tế Hanh viết cho chúng tôi: “Chúng ta vừa mất một trong những nhà thơ lớn nhất hiện nay của dân tộc. Trước Cách mạng tháng Tám, Xuân Diệu xuất hiện trong phong trào Thơ mới như một ngôi sao sáng chói”. Tôi không đủ thẩm quyền để đánh giá cả một sự nghiệp thơ của anh. Tôi cảm giác bậc đàn anh trong văn học bằng cảm xúc còn giữ mới nguyên của lớp bạn đọc trẻ đương thời. Đối với lớp bạn đọc đầu tiên đọc Xuân Diệu giữa một hoàn cảnh xã hội cuối những năm ba mươi, đấu tranh xã hội, đấu tranh dân tộc và đấu tranh của một tầng lớp đông đảo thế hệ trẻ chống lại ràng buộc, kìm kẹp của chế độ đại gia đình và lễ giáo phong kiến, tất cả xen kẽ nhau. Xuân Diệu kích động sự nổi dậy sâu xa của cá nhân, tự khẳng định quyền sống của mình, sự dám sống, sự nhiệt thành đối với cuộc sống. Mục tiêu còn chưa rõ nhưng khát vọng thật mãnh liệt. Cảm hứng của Xuân Diệu rất gần đời thường, làm rõ ý thức một khao khát mới phổ cập của tuổi trẻ đương thời, chưa đi vào những dòng cảm hứng cao siêu, hay thoát ly thực tại, hay tìm quên trong men say và mây khói. Ảnh hưởng của Xuân Diệu có thể nói là hoàn toàn lành mạnh. Tôi có cảm tưởng là phần đông người trẻ đọc Xuân Diệu đều đi vào cách mạng. Giữa lúc chủ nghĩa xã hội thế giới đang tìm phương án tối ưu để kết hợp sức mạnh đầy tính ưu việt của chủ nghĩa tập thể với phát huy tính chủ động của cơ sở và giải phóng sức sáng tạo của các nhân, lấy con người làm trung tâm, là chủ thể của cách mạng, lấy sự phát triển hài hòa của từng cá nhân con người làm mục tiêu cuối cùng của chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản, riêng tôi biết ơn mỗi vệt văn học đã giúp mình ý thức được mình và dám là mình. Xuân Diệu đã gặp cách mạng từ cuối năm 1944 và sau Cách mạng tháng Tám, tôi bắt đầu được gặp anh tại các cuộc họp và nhất là trong các nhà in, cùng nhau đi nhà in in báo và tạp chí, tôi giữ mãi hình ảnh rất đáng quý là một nhà thơ mà thế hệ trẻ chúng tôi yêu mến đã dấn thân. Thơ anh ngay từ mùa thu năm đó, đã là tiếng ca vang của Cách mạng tháng Tám. Sau lễ Độc lập ở Quảng trường Ba Đình, anh về căn gác nghèo ở giữa Hàng Bông viết Ngọn quốc kỳ. Sau ngày 23 tháng 9 năm 1945, vào dịp kỷ niệm năm năm Nam Kỳ khởi nghĩa, anh nói chuyện ở Câu lạc bộ Đoàn kết về Miền Nam nước Việt và người Việt miền Nam. Buổi nói chuyện xúc động đến nỗi Nguyên Hồng ngồi xổm trên cửa sổ đứng dậy hô lớn “Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm! Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm!”. Sau Tổng tuyển cử đầu tiên 6-11-1946, anh lại ra tập thơ Hội nghị non sông chào mừng kỳ họp thứ nhất Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Một nét nhỏ mà tôi chứng kiến làm chúng ta càng hiểu Xuân Diệu thêm. Đầu năm 1946, núp dưới bóng quân Tàu - Tưởng, bọn phản động Việt Nam Quốc dân đảng tổ chức biểu tình chống lại chính quyền nhân dân, lần đầu tiên Xuân Diệu làm thơ châm biếm chửi bọn phản cách mạng trơ tráo. Và bài thơ đó, anh đã gửi đăng báo Sự thật - là cơ quan báo tuần hay kỳ của Đảng tư lúc bấy giờ. Bọn phản động thù ghét anh từ đấy. Anh đâu có sợ bọn bắt cóc, tống tiền, ám sát, thủ tiêu ngầm, hèn nhát. Một buổi sáng, ở góc Bờ Hồ đầu Tràng Tiền, Hà Nộ, lại gặp một bọn biểu tình phản cách mạng cờ sao xanh, hao hao giống cờ mặt trời xanh của Tưởng Giới Thạch mà đồng bào ta thời đó gọi rất dí dỏm là cờ rulíp (líp xe đạp), Xuân Diệu lại hòa với dòng đồng bào hô đả đảo chúng nó. Thế là chúng nó xông lại đánh anh và quẳng xe đạp của anh xuống Hồ Gươm. Anh vớt xe đạp lên, đạp về nhà, lại làm thơ châm biếm chửi chúng nó và đem đến đăng ngay trên báo Sự thật. Sự cộng tác bền chặt của anh với báo Đảng bắt đầu từ những ngày rực lửa đó. Tiếc thương vô hạn một cộng tác viên thân thiết và chí tình có bốn chục thâm niên. Tôi nhớ mãi vào năm 1962, ngồi đò xuôi sông Đà từ Hòa Bình về Hà Nội, nhặt được một tờ Nhân Dân có đăng ảnh Lê Quang Vịnh, anh ngồi đò làm bài thơ Nụ cười Lê Quang Vịnh và rời bến Phà Đen là phóng xe ngay đến báo Nhân Dân, gửi đăng bài thơ. Trong 12 ngày đêm giặc Mỹ dùng máy bay B52 ném bom xuống Hà Nội, bom chưa dứt, anh đã đến cộng tác với chúng tôi xây dựng mục Hà Nội - Điện Biên Phủ. Xuân Diệu không phải chỉ là tác giả của hàng chục tập thơ, từ Thơ thơ in năm 1939, mà còn là tác giả nhiều tập thơ dịch của thi đàn thế giới rất có giá trị. Xuân Diệu còn là một bậc thầy về văn xuôi. Tập văn xuôi Phấn thông vàng của anh, đứng về văn xuôi mà xét, chuyển dần ngôn ngữ của ta sang dòng văn khơi động tình cảm cách mạng sau Cách mạng tháng Tám. Tế Hanh đánh giá anh là cây bút viết tiểu luận tài năng bậc nhất của chúng ta. Nhiều thế hệ bạn đọc còn vui sướng đọc mãi những tập khảo bình với phong cách rất Xuân Diệu, nâng cao sự thưởng thức của người đọc, về một loạt các nhà thơ cổ điển. Tấm lòng của anh đối với văn học, với văn học Việt Nam, thật đáng quý, đáng học. Trước khi mất, anh còn theo dõi từng giờ hội nghị các nhà văn trẻ, cứ hỏi anh em xung quanh xem bản tham luận viết sẵn của anh đã được trình bày với bạn văn trẻ chưa. Tham luận của anh đặt một vấn đề đáng suy nghĩ chẳng phải chỉ riêng trong lĩnh vực thơ: “Làm thơ phải uyên bác”. Đây là một lời nói cuối cùng của anh: “Chao ôi! Chúng ta làm việc còn ít quá, chúng ta yêu thơ văn của dân tộc còn thiếu sót quá. Thơ của chúng ta mấy chục năm nay đã hay rồi, tuy nhiên theo tôi thì, nếu chúng ta tiếp nhận đầy đủ sâu sắc hơn nữa cái vốn truyền thống của cha ông thì thơ hiện kim của ta còn có thể hay hơn nữa”. Sâu gốc, bền rễ, bất chấp phong ba bão táp, trong trồng người, trồng thơ, đạt đến những tầm cao mới. Chúng tôi nghe anh mà quý anh thêm. Chao ôi, chính anh còn tự trách mình làm việc còn quá ít. Là thi sĩ… nghĩa là lao động. (In trong báo Nhân Dân, ngày 21-12-1985) NHÀ THƠ XUÂN DIỆU Phạm Tiến Duật Tôi muốn viết về anh bằng những lời nồng nhiệt. Không phải chỉ là để mừng anh, người vừa được phong tặng một tước vị cao quý: Viện sĩ Viện Hàn lâm Nghệ thuật của nước Cộng hòa Dân chủ Đức, một Viện Hàn lâm nổi tiếng với những tên tuổi Đức và những tên tuổi lừng danh trên thế giới: L. Aragông, P. Nêruđa, J. Amađô, R. Anbécti, C. Ximônốp, M. Sôlôkhốp và nhiều người khác. Tôi muốn viết về anh bằng ngôn ngữ của trái tim, không phải chỉ vì trong lòng rưng rưng một niềm quý trọng và khâm phục, mà còn vì một lẽ rất giản dị: Suốt nửa thế kỷ qua, hầu như ngày nào Xuân Diệu cũng viết, đến nay đã mấy nghìn trang sách, thế mà hầu như không có một dòng nào thờ ơ, không có một dòng nào lãnh đạm. Xuân Diệu không khi nào nói để mà nói, viết để mà viết. Trong ngôn ngữ của anh, khi cởi mở, khi cay nghiệt, lúc tỉnh táo, lúc mê say, luôn luôn đập một trái tim trung thực, luôn hồi hộp một nỗi niềm khám phá. Tất cả sự lớn lao của Xuân Diệu bắt đầu từ cái lẽ giản dị sâu sắc ấy. Tôi muốn bao quát anh dầu không thể như bao quát một bộ phim dài. Chặng đường anh đã qua là một chặng đường mà trên đất nước và trên hành tinh này đã xảy ra bao biến cố lớn lao. Năm anh sinh ra (1917) trùng với năm có cái tiếng nấc hạnh phúc của thế kỷ, năm Cách mạng tháng Mười Nga thành công. Dầu cho, phải nhiều nhiều năm sau đó Xuân Diệu mới lớn lên, rồi tiếng sóng biển gần nhà cha mẹ ở Quy Nhơn, đêm trăng thành Huế, chiều tà Hồ Tây, rồi còn yêu, còn buồn, còn thương, dầu thế đi nữa thì bão táp cách mạng cứ đến như một quy luật không thể cưỡng được. Xuân Diệu là một trong những nhà thơ lãng mạn sớm nhất biểu lộ niềm reo vui trước Ngọn quốc kỳ, trước Hội nghị non sông. Và từ ấy, anh không chỉ là nhà thơ của tình yêu mà thực sự trở thành một người hoạt động xã hội tích cực phục vụ cách mạng, phục vụ kháng chiến, phục vụ nhân dân. Anh được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa I (1946-1960). Anh làm báo, làm xuất bản, làm cán bộ tuyên truyền, làm công tác đào tạo nhà văn. Anh là một trong những hạt nhân tích cực tham gia việc chuẩn bị và thành lập Hội Nhà văn Việt Nam. Anh viết báo, viết sách với nhiều thể loại à đến với các vùng đất từ miền núi cao Tây Bắc, Việt Bắc đến chót mũi Cà Mau, làm thơ, đoc thơ và diễn thuyết trước công chúng. Chỉ tính trong vòng hai năm 1970, 1971 anh đã nói chuyện về thơ Bác đến hai trăm năm mươi buổi. Anh góp phần không nhỏ trong các hoạt động văn hóa, hoạt động ngoại giao, phát triển tình hữu nghị giữa Việt Nam với nhiều dân tộc anh em trên thế giới. Anh là người mơ mộng nhưng cũng là người hiện thực, con người anh là con người thơ, và cũng là con người của Đảng. Tất cả nhuần nhuyễn trong anh như miền quê cha Hà Tĩnh khắc nghiệt và miền quê má Bình Định phóng khoáng, nhuần nhuyễn trong anh. Nhưng, nói như  Xuân Diệu: “Sở dĩ thành chuyện là vì tác phẩm hay, cho nên người phê bình đi vòng quanh thế nào rồi cũng phải quay về trung tâm là tác hẩm tức là hồn của tác giả, sự nghiệp đóng góp của tác giả’. Thế mà, muốn chiếm lĩnh được tác phẩm của Xuân Diệu đâu phải việc dễ: một khối lượng sách đồ sộ với năm chục tập và bao nhiêu bài báo từ mấy chục năm nay, trong số đó có đến mười sáu tập thơ, gần hai chục tập phê bình và tiểu luận. Chỉ tính riêng các tác phẩm phê bình viết về các nhà thơ cổ điển Việt Nam anh đã viết gần mấy chục vạn chữ! Năm chục tập sách kia có phải đâu là năm chục thùng gạo mà tôi có thể thu nhỏ lại thành rượu! Nó vốn dĩ là rượu rồi, nếu cố gắng chưng cất một lần nữa thì cùng lắm, sẽ thành một thứ cồn, mất hết cả hương vị thiên nhiên. Chỉ có thể rút ra ngay một nhận xét rằng tất cả các tác phẩm của Xuân Diệu đều có một phẩm chất chung, dầu đây là thơ hay là văn, nghiên cứu hay dịch thuật, phẩm chất chung ấy là sự không nửa vời, là sự đi đến cùng của những thôi thúc, sự làm kỳ được của những mục tiêu. Anh đã không nói về vấn đề gì thì thôi, đã nói là nói cho lọn nghĩa chữ, lật phải, nói rồi nói nữa, kỳ cho đến lúc ngôn ngữ tới được người nghe. Cũng bởi vậy, ở gần Xuân Diệu có thể có lúc ta cảm thấy khó chịu: Anh không chịu nhân nhượng. Nhưng đấy cũng là đặc điểm làm cho ta kính trọng. Anh là một trong những người có tài và quyết liệt nhất, bằng thơ, tấn công vào lề lối thơ mòn sáo và trí tuệ của thứ thơ hủ nhỏ thời đó. Xét về mặt hình thức nghệ thuật, thắng lợi của phong trào Thơ mới là thắng lợi của một cuộc cách mạng về thơ mà ngay cả Tố Hữu cũng ủng hộ, dầu không cùng một tư tưởng với phong trào ấy. Thơ ca Việt Nam, ngoài kho tàng ca dao, sau sự cách tân của Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, trước thơ mới, chưa từng có một cuộc cách tân nào lớn đến như thế. Phải nói thêm rằng, những đóng góp của thơ mới chỉ có ý nghĩa thực sự khi nó trở thành phương tiện của một tư tưởng mới và được phát huy lên vào giai đoạn lịch sử kế tiếp - giai đoạn cách mạng và kháng chiến. Ngoài sự cách tân về lối nói, đặc biệt là sự phát triển về thể loại, thơ mới có những hạn chế không nhỏ. Kể từ Cách mạng tháng Tám 1945, thời đại mới đã mở ra một con đường lớn cho các tài năng, trong đó có Xuân Diệu tiếp tục khám phá, sáng tạo. Anh đã mở rộng cảm xúc, mở rộng đề tài, mở rộng lối nói và cũng lại đứng trên bảng đầu của sự đóng góp cùng với những tên tuổi hàng đầu: Tố Hữu, Huy Cận, Chế Lan Việt, Tế Hanh, Nguyễn Đình Thi và nhiều anh chị khác là những nhà thơ của cách mạng. Trong năm chục tập sách của Xuân Diệu chỉ có hai tập thơ, tập thơ văn xuôi Trường ca và tập truyện ngắn Phấn thông vàng là được viết trước năm 1945. Phần lớn tác phẩm trong đó có những tác phẩm giá trị nhất, Xuân Diệu đã hoàn thành trong lòng chế độ mới. “Trong hoàn cảnh một nước nông nghiệp lạc hậu lâu đời, mất độc lập trong nhiều thế kỷ, bị phong kiến và đế quốc bóp nghẹt, chúng ta cần phải có cái bụng liên tài, yêu mến những tài năng ấy, thấy tài năng ở đâu là hết lòng trân trọng, quý báu”. Xuân Diệu đã tâm sự như thế và đã làm như thế một cách mê say. Anh đã có công khám phá cái hay, cái đẹp của người xưa, người nay và nhiệt tình giới thiệu cho công chúng trong nước và ngoài nước cùng anh ngưỡng mộ. Anh góp phần không nhỏ trong việc ‘chính thức rước lên đàn cao vinh dự của những thiên tài loài người” những tên tuổi lớn như Nguyễn Trãi, Nguyễn Du. Với trường hợp Nguyễn Trãi, tôi phải ca tụng anh bằng một lời nói đã được suy nghĩ kỹ càng, phải có một nhãn lực như anh mới có thể nhìn xuyên thủng tầng bụi dày đặc của sáu thế kỷ, với bao nhiêu từ cổ đã trở thành tối nghĩa, với bao nhiêu dị bản phải sàng lọc, mới có thể trích ra được những câu vô giá như vậy, chứ chưa nói chi đến việc công phu cẩn trọng bình giá. Anh đã trả lại giá trị thực cho Hồ Xuân Hương, một trường hợp mà trước đó không phải dư luận đã nhất trí đánh giá. Anh đã mạnh dạn gọi Hồ Xuân Hương là Bà Chúa Thơ Nôm và công chúng đã đồng tình với anh. Có thể nói, Xuân Diệu là người đã phát hiện ra nhà viết tuồng Đào Tấn và triển lãm cái hay của ông tổ tuồng này bằng giấy trắng mực đen. Còn bao nhiêu công trình mà tôi, trên một bài báo ngắn, không thể nhắc tới. Nhưng phải nói thêm rằng, Xuân Diệu không chỉ làm sống lại những tác phẩm của quá khứ mà còn cố gắng làm sống lại các nhân vật của quá khứ. Anh không nhìn những vĩ nhân của văn học ấy như những thiên thần, mà nhìn họ như những người trần mắt thịt, và như vậy, đã làm họ cử động được. Thuật phê bình của Xuân Diệu là từ mắt xanh Xuân Diệu đã đành, nhưng cũng phải nói thêm là anh đã học được lối nghĩ khúc chiết của phương Tây và kết hợp với cách cảm thụ tinh vi của phương Đông - ví dụ như cách cảm thụ của nhà phê bình đại tài đời Thanh: Kim Thánh Thán. Và do vậy, giọng văn phê bình của anh vừa tỉnh táo vừa đam mê: “Trời đất ơi! Tú Bà nói không đầy nửa phút, mà bọt mép của mụ văng ra mãi đến ngàn năm! Tưởng như mụ đã xé xác người ta rồi, cái con hổ cái! Tưởng như mụ nói rách cả trang giấy Truyện Kiều!”. “Chiêu Hổ thì có vợ có con, yên cửa yên nhà, tốt thân tốt thế, quan lớn, sống lâu! Còn Xuân Hương thì lận đận long đong, chưa ra bề nào! Ha, những lời đùa như thế, giữa hai người tài tử, ai đắng hơn ai?” những câu văn có tim có óc như thế trong các tác phẩm phê bình của Xuân Diệu thật nhiều, tôi cứ tùy tiện trích ra để rồi tôi cảm động lại về trái tim giàu cảm động ấy. Tôi chưa nói gì về những công trình dịch thuật của anh, một khối lượng và một công lao không nhỏ. Tôi cũng chưa nói gì về các tập bút ký sinh động của anh. Nhưng thôi, tôi tự nhủ, anh là một cái nhà máy đang làm việc, một cái xe đang chạy, một cái cây to đang còn nảy lá. Anh còn đang chuẩn bị cho ra đời những tập sách mới. Kho tàng thơ của anh còn mấy trăm bài thơ tình chưa công bố. Tôi chỉ có đôi lời nôm na nhưng kỹ lưỡng của một người chiến sĩ văn nghệ ở thế hệ đi sau anh, ngưỡng mộ anh, học tập anh và chờ đợi anh. Đã là sự sống có nghĩa là say mê, có nghĩa là sáng tạo. Chính Xuân Diệu đã nói như vậy. Sự sống chẳng bao giờ chán nản. (In trong báo Văn nghệ, số 39, tháng 9-1983) Nguồn: Xuân Diệu - Vây giữa tình yêu. Tác giả: Hà Minh Đức. Nghiên cứu, trò chuyện và ghi chép về thơ Xuân Diệu. NXB Văn học, 2013. Hà Nội, 9-1-1983 Hà Minh Đức Theo http://trieuxuan.info/