Kỹ thuật sáng tác ca khúc

Kỹ thuật sáng tác ca khúc

Tựa
Nếu bạn viết nhạc vì bạn có điều gì đó muốn nói thì bạn hãy tự diễn tả đi. Hãy viết về những điều làm bạn xúc động, về những điều mà bạn nghĩ là quan trọng đối với bạn. Một ca khúc giống như một chuyến du hành, hãy dẫn người nghe đến những vùng mới lạ, tươi đẹp.
Một ca khúc đẹp và những âm thanh đẹp không phải xòe tay ra là nắm bắt được dễ dàng. Phải suy tư, chiêm nghiệm nhiều và điều quan trọng nhất là phải dám nói: “Hãy viết lại thôi!”
Những kỹ thuật và thủ pháp trình bày trong tập này được biên dịch chủ yếu từ trong sách giáo khoa âm nhạc: “Harmony and Melody – the diatonic part” (dày khoảng 300 trang) mà tôi mượn được từ một bạn đồng nghiệp từ cuối năm 1975 để học và đã chép tay lại những phần mà tôi thấy mới lạ đối với mình lúc bấy giờ nhưng lại quên không ghi tên tác giả quyển giáo khoa nhạc lý này.
Qua thời gian sinh hoạt với các bạn sáng tác ca khúc, tôi nhận thấy đa số các bạn, với số vốn kiến thức nhạc lý căn bản, thường viết theo cảm hứng, theo cảm xúc âm nhạc và theo những kinh nghiệm mà các bạn đã nghe và học được từ các bậc đàn anh nhạc sĩ nổi tiếng. Có cảm hứng và cảm xúc để viết tác phẩm chưa phải là đủ. Các bạn cần phải học nhiều hơn nữa về kỹ thuật và thủ pháp trong sáng tác và nhất là kỹ thuật hòa âm để hoàn thiện mình và để biết cách trau chuốt bằng “kỹ xảo âm thanh” cho tác phẩm của mình nét hơn.
Tuy nhiên, kỹ thuật vẫn là kỹ thuật vì ai cũng có thể thực hiện được nếu hiểu và nắm được nguyên lý. Nhưng trong âm nhạc thì cái “tôi” được phô bày rất rõ qua tác phẩm. Như vậy thì phong cách đóng vai trò chủ yếu trong ca khúc mà bạn viết ra. Ca khúc phải là của bạn, phải mang dấu ấn của chính bạn. Đừng tự giới hạn mình, đừng tự trói buộc, gò bó mình trong các quy định, luật lệ của nhạc lý. Hãy tự đặt ra các quy định cho mình. Hãy để cho sự sáng tạo tự do bay bổng. Và... hãy luôn nhìn lại các tác phẩm mà bạn đã viết ra, đã thả cho bay vào cuộc đời bằng cặp mắt và đôi tai của một người phân tích và phê bình khắc khe.

Rất mong những kỹ thuật và thủ pháp căn bản trong tập tài liệu này giúp được ít nhiều cho các bạn trên bước đường sáng tác.
Đắc Tâm
Tháng 7 năm 2004
NHẠC VÀ KHÓA NHẠC
Âm nhạc là kết quả của sự rung chuyển đều đặn và nhịp nhàng của không khí.
Độ sâu (depth) hay độ cao (pitch) của tiếng nhạc được tạo nên bởi sự khác biệt trong tốc độ rung chuyển của không khí và còn được gọi là quãng.
Sự to mạnh hoặc dịu dàng của tiếng nhạc tùy thuộc vào kích thước (size), cường độ (amplitude) của những rung chuyển, còn được gọi là lực âm thanh (force of the sound).
Âm sắc (timbre) là phẩm chất của tiếng nhạc (quality), tùy thuộc vào bản chất của vật rung.
Sự chỉ dẫn khi viết nhạc gồm có:
– Nốt: để diễn tả thời gian
– Khung nhạc và khoá nhạc: để diễn tả quãng nhạc
Các Loại Khóa Nhạc:

Hiện nay, người ta gom lại chung 2 khóa Fa và Sol để viết cho giọng hát. Tuy nhiên, khi sử dụng khóa Do thì có thể bao gồm hết các giọng hát nằm trong đường kẻ mà không phải dùng đường kẻ phụ. Hơn nữa, khi sử dụng khóa Sol cho giọng tenor thì nốt được viết một bát độ cao hơn so với âm sắc thực tế:

KÝ HIỆU DÙNG TRONG ÂM NHẠC
Dấu hồi tống:

Có nghĩa là: lặp lại đoạn nằm giữa hai dấu này. Nếu sự lặp lại bắt đầu từ đầu bài nhạc thì không cần phải ghi dấu hồi tống đầu.
Dấu D.C.: D.C. (da capo) có nghĩa là: trở lại từ đầu. Capo (La–tinh) = đầu

Dấu D.S.: D.S. (dal segno) có nghĩa là: trở lại nơi có dấu hiệu.
Segno (La–Tinh) = dấu hiệu
Trong cả 2 trường hợp trên, sự lặp lại sẽ kéo dài cho đến khi có ký hiệu FINE (hết).
(mắt ngỗng): nghỉ tùy thích.
8va bassa hoặc 8va sotto nằm dưới khung nhạc khóa Fa có nghĩa là đoạn nhạc đó phải được đánh 1 bát độ thấp hơn.
Con 8 (hoặc 8) nằm dưới nốt trầm nào có nghĩa là nốt trầm ấy cần phải được đánh cùng lúc với nốt đó ở 1 bát độ thấp hơn.
Dấu hiệu: 

ghi trước hợp âm có nghĩa là hợp âm đó phải được rải đều từng nốt, bắt đầu từ nốt trầm.
Ký hiệu viết tắt cho nốt:

nghĩa là

và

Nghĩa là

Khi được đánh thật nhanh sẽ trở thành tremolo.
Ký hiệu viết tắt cho nhóm nốt:

Liên hai (Couplet): nhóm 2 nốt có giá trị thời gian bằng 3 nốt có cùng tính chất.

Liên ba (Triplet): nhóm 3 nốt có giá trị thời gian bằng 2 nốt có cùng tính chất.

Liên bốn (Quadruplet): nhóm 4 nốt có giá trị thời gian bằng 6 nốt có cùng tính chất, thường gặp ở nhịp phức. Liên bốn đôi khi bị nhầm lẫn là nhóm 4 nốt có giá trị thời gian bằng nhóm 3 nốt có cùng tính chất.

Liên năm (Quintuplet): nhóm 5 nốt có giá trị thời gian bằng 4 nốt có cùng tính chất.

Liên sáu (Sextolet): nhóm 6 nốt có giá trị thời gian bằng 4 nốt có cùng tính chất.

Đường cong giai điệu

Đường cong giai điệu là đường di chuyển theo các nốt trong giai điệu. Có các loại đường cong giai điệu như sau:

1. Đường sóng (the wave):

Các nốt nhạc di chuyển lên xuống dịu dàng như sóng lượn, không tạo ra đối nghịch. Đường sóng này có thể đạt tới nốt nhạc cao nhất nhiều lần nhưng không tạo ra đỉnh điểm, cao trào.

2. Đường sóng có cao trào (the wave with climax):

Cũng có thể gặp một giai điệu dịu dàng, sóng lượn, lang thang qua một vài ô nhịp rồi bỗng vươn lên nốt cao trào – con sóng giai điệu đã đạt tới đỉnh (đỉnh cao trào có thể là nốt cuối cùng trong câu nhạc hoặc tiếp theo đó giai điệu sẽ chuyển động thư thả hơn).

(Phạm Mạnh Cương: Thung Lũng Hồng)

3. Đường sóng dâng cao (the rising wave):

Đây là dạng sóng năng động nhất trong các dạng sóng. Giai điệu chuyển động lên rồi xuống rồi lại lên ở mức cao hơn trước, lại xuống rồi dâng lên ở mức cao hơn nữa để sau đó đạt đến nốt đỉnh rồi tuột xuống sau đó ngay tức thì.

4. Đường sóng đi xuống (the falling wave):

5. Cầu vồng (the arch):

Một dạng cầu vồng khác đi lên và xuống theo dạng chuyển động sóng:

6. Đáy chén (the bowl):

7. Đường thẳng đi lên (the rising line):

Đường thẳng đi lên là hình thức đơn giản nhất của giai điệu. Vấn đề đặt ra là làm sao để không tạo ra cảm giác nhàm chán của thang âm đi lên nếu xếp nốt sau cao hơn nốt trước một bậc! Trong trường hợp này, mới thấy được ai là bậc thầy: Beethoven, Brahms và Chopin đã sáng tác nhiều giai điệu đặc sắc từ những nốt xếp theo đường thẳng đi lên.

8. Đường thẳng đi xuống (the falling line):

Cũng giống như đường thẳng đi lên, rất khó mà tránh cảm giác nhàm chán của thang âm đi xuống.

9. Đường thẳng ngang (the horizontal line):

Giai điệu theo đường thẳng ngang tạo cảm giác bất động, thường xuất hiện trong ca nhạc lễ nghi, thánh ca.

Thông thường một ca khúc gồm những đoạn giai điệu với nhiều dạng sóng và đường thẳng.
Tiết nhịp

II. TIẾT NHỊP (Rhythm)
Tiết nhịp là phần không thể tách rời của giai điệu. Căn bản của mọi tiết nhịp là phách (beat). Phách là nhịp đập liên tục không đổi từ đó mà các mẫu tiết nhịp được phát triển. Nhịp (meter) là một mẫu các phách mạnh và nhẹ được lặp lại đều đặn.
Tiết nhịp mang 2 ý nghĩa trong âm nhạc: (1) nghĩa rộng, bao trùm mọi phương diện của thời gian và (2) nghĩa cụ thể, mô tả mẫu riêng biệt của giá trị thời gian. Nói cho rõ hơn nghĩa thứ 2 này, tiết nhịp có thể là một tập hợp của các nốt trắng, đen và có thể gồm có vài dấu lặng được sắp xếp theo một trật tự nào đó. Hoặc nó có thể giản đơn là 3 nốt mốc đơn và một nốt trắng:Đoạn mở đầu bản “Giao Hưởng Số 5” của Beethoven
Nó có thể là mẫu của bài “Bài Không Tên Số 8” của Vũ Thành An: 

“Jingle Bells” cũng là tiết nhịp:

Rất nhiều ca khúc và đoạn nhạc giao hưởng đã xác định được “lý lịch” của chúng chủ yếu qua tiết nhịp. Thí dụ như thang âm D trưởng như thế này thì không thể gọi là giai điệu được:

Nhưng khi tiết nhịp được thêm vào: 

thì giai điệu xuất hiện:
(Handel: Joy To The World) 

Có nhiều loại tiết nhịp như sau:
1. Các Loại Tiết Nhịp Cân Đối:
1.1. Tiết nhịp lặp lại (repeated rhythm):
Hình thức căn bản nhất của mọi cấu trúc tiết nhịp là sự lặp lại giản đơn. Loại tiết nhịp thông thường này có thể bị xem là xoàng nhưng rất nhiều bậc thầy âm nhạc đã sử dụng thủ pháp này để mở đầu cho các tác phẩm bất hủ của mình.
Dưới đây là 2 thí dụ tiết nhịp lặp lại trong tác phẩm giao hưởng: 

1.2. Lặp lại liên tục (insistent repetition):
Đôi khi câu nhạc hoặc một đoạn trong bài nhạc chỉ có một tiết nhịp được lặp đi lặp lại mãi. Sự lặp lại liên tục này được sử dụng trong 4 loại nhạc:
– nhạc khiêu vũ

– khi câu nhạc có đường cong giai điệu đẹp, việc lặp lại liên tục của tiết nhịp giúp tăng sức mạnh cho dòng giai điệu.
– trong các tác phẩm có phần hòa âm đẹp, việc lặp lại tiết nhịp tăng thêm sức thu hút của âm nhạc.
– trong các tác phẩm mang màu sắc réo gọi, ám ảnh, tiết nhịp lặp lại liên tục thường là yếu tố chánh.
Như vậy, việc lặp lại tiết nhịp giúp nhấn mạnh và tăng lực cho nhiều thể loại giai điệu. Muốn sử dụng thủ pháp này một cách tốt nhất là tiết nhịp phải thật rõ ràng, thu hút. Độ dài của tiết nhịp từ nửa ô nhịp cho đến 4 ô nhịp.
1.3. Tiết nhịp lặp lại có biến đổi (rhythm with varied repetition):
Âm nhạc sẽ bị chết cứng nếu mỗi câu nhạc đều có tiết nhịp y như nhau. Việc biến đổi tiết nhịp sẽ mang đến màu sắc mới.
(Debussy: String Quartet – Tứ Tấu Dây) 

1.4. Tiết nhịp đôi lặp lại (double repeated rhythm):
Sự đa dạng sẽ phong phú thêm hơn khi kết hợp 2 mẫu tiết nhịp vào trong một câu nhạc. Thủ pháp này tạo ra dòng giai điệu dài, tiết nhịp đầu cần có thời gian để ổn định trước khi tiết nhịp thứ 2 xuất hiện. Nhìn chung, mỗi mẫu tiết nhịp được lặp lại ngay tức thì ít nhất một lần: a, a’, b, b’. Sự lặp lại có thể là y mẫu hoặc có biến đổi.
(Bach: Brandenburg Concerto, No.2) 

Tiết nhịp

2. Các Loại Tiết Nhịp Không Cân Đối:
2.1. Thay đổi nhịp (changing meter):
Sự thay đổi nhịp là câu trả lời của thế kỷ 20 về điều được mô tả là “sự bạo tàn của vạch ô nhịp” (“the tyranny of the bar line”). Sau khi đã sáng tạo ra vạch ô nhịp để cho việc viết nhạc được dễ dàng hơn, các nhạc sĩ của thế kỷ 17 xem vạch ô nhịp là định luật tự nhiên. Việc hứng khởi do việc tìm ra được cách hòa âm mới với khuôn mẫu cân bốn (four–square pattern) đã khiến các nhà soạn nhạc thời Baroque gạt qua một bên những tiết nhịp uyển chuyển của thời Phục Hưng. Một khi đã bắt đầu bằng một nhịp nào đó, nhà soạn nhạc bị bắt buộc phải giữ nhịp này không đổi cho đến hết chương hoặc cho đến khi một nhịp khác được thay thế vào theo đúng quy tắc. Nhịp cố định cân phương đã thống trị âm nhạc phương Tây suốt gần 300 năm.

Thế kỷ 20 đã mở cửa âm nhạc vào con đường tiết nhịp mới. Nhưng tiền bối của nhiều nhà cải cách hiện đại lại là nhà soạn nhạc thế kỷ 19, Modeste Moussorgsky. Dựa vào tiết nhịp dân ca Nga để làm điểm bắt đầu của mình, Moussorgsky đã rất mạnh dạn sử dụng các loại nhịp khác nhau. Chẳng hạn như tác phẩm “Những Hình Ảnh Tại Buổi Triển Lãm” (“Pictures at an Exhibition”), soạn năm 1870, bắt đầu bằng sự pha trộn giữa nhịp 5/4 và 6/4.
Một trong những người kế tục Moussorgsky, nhà soạn nhạc trẻ Stravinsky đã tiếp nối sư phụ mình trên rất nhiều mặt bằng cách phát triển việc thay đổi nhịp thành một nghệ thuật phức tạp.
2.2. Tiết nhịp tự do (free–flowing rhythm):
Phần lớn âm nhạc thời Trung Cổ, Phục Hưng và âm nhạc Phương Đông là nhạc có tiết nhịp tự do. Dù cân đối hay không, âm nhạc thời này không có sự sao y trong tiết nhịp. Nhiều tác phẩm của Josquin des Prés, Okheghem, Palestrina cùng những người đương thời nghe như lơ lửng trong không gian, không có sự lặp lại.
Với sự phát triển của nhịp và hòa âm, tiết nhịp tự do phải nhường bước cho tiết nhịp lặp lại. Vạch ô nhịp, hợp âm khối và các biến đổi trong hòa âm đã khiến cho việc viết giai điệu với tiết nhịp tự do khó khăn hơn. Tuy nhiên, truyền thống này không hoàn toàn bị mất. Đôi khi nhà soạn nhạc vẫn còn nhớ đến những khả năng lững lờ của các tiết nhịp tự do. Và trong thế kỷ 20, các tiết nhịp tự do được sử dụng rộng rãi trở lại một lần nữa.
2.3. Đa tiết nhịp (polyrhythm):
Đa tiết nhịp là tên gọi sai. Phải gọi đúng hơn là đa nhịp (polymeter) vì nó mô tả rõ ràng cách mà âm nhạc đa nhịp thể hiện: một nhịp này nằm trên một nhịp khác. Vì trọng âm của phách sẽ không trùng nhau nên sự chói tai là điều không tránh khỏi, chẳng hạn như nhịp 4 phách nằm trên nhịp 3 phách như thí dụ dưới đây mà ta có thể gọi là một nhịp hành khúc vang lên trên nhịp điệu valse:

Rõ ràng là phách 1-2-3-4 của nhịp hành khúc không ăn với phách 1-2-3 của nhịp valse gây ra sự chỏi nhau về trọng âm.
2.4. Tiết nhịp không nhịp (non–metric rhythm):

Tiết nhịp cuối cùng này bỏ qua không những vạch ô nhịp mà cả trọng âm trong nhịp cân phương. Loại nhạc không nhịp này thoát ly ra khỏi sự cụ thể của thể chất. Nó làm cho tư tưởng lơ lửng trong một thế giới không có bước nhịp vũ nhạc, không có chuyển động, không có bất kỳ hành động thể chất nào.
Loại tiết nhịp này phát sinh từ việc đưa âm nhạc vào văn xuôi, vào kinh kệ. Những đoạn hát nói trong các vở opera thường mang đến hiệu quả đầy kịch tính qua việc nhấn nhá không tiết nhịp vì phụ thuộc vào sự tinh tế của câu chữ.
Đọan nhạc khởi ý

IV. ĐOẠN NHẠC KHỞI Ý (Motive)
Ai cũng có thể sáng tác được bài hát. Giai điệu tạo cho người nghe ấn tượng đó là một ý tưởng âm nhạc đầy đủ, nhưng thật ra không phải như vậy. Đôi khi giai điệu đến với người soạn rất rời rạc, lẻ tẻ và do đó cần phải được kết hợp lại, thứ tự lại để tạo thành một giai điệu trầm bổng. Các mảnh “ý nhạc” rời rạc này được gọi là các “đoạn nhạc khởi ý” (motives).
Đoạn nhạc khởi ý là nhóm những nốt nhạc được xem như một đơn vị trong việc tạo thành một câu nhạc, một nhạc khúc, hoặc cả một bài nhạc. Dù ngắn hay dài, đơn giản hay phức tạp, một đoạn nhạc khởi ý là mẫu chuẩn theo đó bài nhạc sẽ thành hình.
1. Nhận Diện Đoạn Khởi Ý:
Đoạn khởi ý (motive) được nhận diện ra từ việc sử dụng nó liên tục trong một đoạn hoặc trong cả bài nhạc. Sự kết thúc của motive được đánh dấu bằng 3 cách: (1) bằng sự lặp lại tức thì của nó, (2) bằng dấu lặng, (3) bằng sự du nhập các nốt nhạc đối nghịch.
2. Motive Giai Điệu Và Motive Tiết Nhịp:
Motive có thể có bản chất giai điệu (melodic) hoặc tiết nhịp (rhythmic).
Motive giai điệu có đặc tính ở các quãng nhạc hoặc ở đường cong giai điệu chứ không quan trọng đến tiết nhịp.
Trong bản “Fugue cung Do thăng thứ” (Fugue No.4), Bach sử dụng quãng 4 giảm trong motive:
(Bach: Fugue No.4, The Well Tempered Clavier, Cuốn 1)

Còn Chopin, trong bản “Nocturne cung Mi giáng trưởng”, bắt người nghe phải chú ý quãng 6 trưởng đi lên để bắt đầu motive:
(Chopin: Nocturne cung E giáng trưởng, Op.9, No.2) 

Ngược lại, motive tiết nhịp được nhận diện qua mẫu tiết điệu. Như đoạn mở đầu bản Giao Hưởng Số 7 của Beethoven sau đây:
(Beethoven: Giao Hưởng Số 7, Op.92) 

Một mẫu tiết nhịp, khi được lặp lại, sẽ trở thành motive.
Motive tiết nhịp - giai điệu là motive thường gặp trong các bài nhạc, là sự kết hợp giữa tiết nhịp và giai điệu.

Motive mở đầu trong bản Giao Hưởng Số 40 của Mozart được phát triển từ một mẫu tiết nhịp. Mẫu tiết nhịp này được lặp lại 3 lần và sau đó nhảy vượt giai điệu lên một quãng 6. Đây là sự kết hợp giữa tiết nhịp và giai điệu.
(Mozart: Giao Hưởng Số 40, K.550)

3. Sự Phức Tạp Và Độ Dài Của Motive:
Đoạn khởi ý (motive) có thể đơn giản hoặc phức tạp, ngắn hoặc dài.
(Đức Huy: Bay Đi Cánh Chim Biển) 

(Y Vân: Lòng Mẹ)

Mở rộng thêm, câu hỏi đặt ra sẽ là: đoạn khởi ý bắt đầu từ đâu? và có thể dài đến đâu?
Đoạn khởi ý có thể bắt đầu ngay đầu ô nhịp, có thể ở phách đảo và có thể bắt đầu ở bất kỳ phách nào trong ô nhịp. Có những đoạn khởi ý ngắn nửa ô nhịp nhưng đa số thường dài 1, 2 hoặc 4 ô nhịp.
Có lẽ việc không nói đến đoạn khởi ý dài 3 ô nhịp là khá lạ nhưng thật vậy, rất hiếm gặp các đoạn khởi ý dài lẻ 3 ô nhịp trong giai điệu phổ thông hoặc vũ nhạc. Ngay cả trong thế kỷ thứ 18 và 19 rất hiếm gặp các đoạn khởi ý lẻ nhịp này. Tuy nhiên, có thể bắt gặp đoạn khởi ý lẻ 3 ô nhịp trong dân ca, trong âm nhạc thời Phục Hưng và trong nhạc hiện đại.
Ngoài ra, cũng rất hiếm gặp đoạn khởi ý dài hơn 4 ô nhịp hoặc đoạn khởi ý không hòa với khuôn mẫu nhịp thông thường.

4. Các Kỹ Thuật Biến Tấu Đoạn Khởi Ý:
Khi một nhạc sĩ tìm được đoạn khởi ý vừa ý, anh ta sẽ làm thế nào để phát triển nó thành một giai điệu?
Anh ta sẽ tự hỏi: nên cho giai điệu đi theo chiều này, hay chiều kia? Nên phát triển căng thẳng hoặc làm cho giai điệu đong đưa dần theo chiều đi lên? Có nên kết hợp nhiều dạng sóng với nhau? v.v...
Có những cách phát triển đoạn khởi ý thành câu nhạc như sau:
a. Lặp lại đoạn khởi ý ở bậc cao hơn
b. Lộn ngược lại ô nhịp đầu và có biến đổi chút ít
c. Đưa các chất liệu xuống một cung thấp hơn
d. Thay đổi các quãng của đoạn khởi ý
4.1. 8 kỹ thuật phát triển đoạn khởi ý khác nhau sau đây là các kỹ thuật căn bản trong sáng tác giai điệu:
(1) Lặp lại nguyên mẫu (literal repetition):

Tháng 7 năm 2004

Đắc Tâm

Nguồn: Nhạc sĩ Đắc Tâm 

(Giai điệu xanh)
Theo http://caodangtkv.edu.vn/