Hình ảnh quê hương trong “Bếp lửa” của nhà thơ Bằng Việt

Hình ảnh quê hương trong “Bếp lửa” 

của nhà thơ Bằng Việt

Có những hình ảnh vốn chỉ bé nhỏ, đơn sơ của quê hương lại có sức ám ảnh kỳ lạ trong lòng mỗi người con xa quê bởi nó gắn với những kỷ niệm sâu sắc của con người, bởi nó đã in đậm trong ký ức chúng ta. Bằng Việt, những năm tháng tuổi thơ luôn ở trong vòng tay yêu thương của người bà bên hình ảnh thân quen là bếp lửa cũng đã cảm nhận sự “kỳ lạ” và “thiêng liêng” trong hình ảnh “bếp lửa” với bài thơ cùng tên (sáng tác 1963). Hình ảnh bếp lửa trong bài thơ có sức tỏa sáng rất diệu kỳ.

Mạch cảm xúc chung của bài thơ là hồi tưởng và suy ngẫm. Tất cả đều khơi nguồn từ hình ảnh “bếp lửa”. Bếp lửa luôn là hiện thân của điều “kỳ lạ và thiêng liêng” trong lòng đứa cháu. Bếp lửa khơi lên nỗi nhớ thương bà, gợi nhớ những kỉ niệm tuổi thơ bên người bà kính yêu  và từ đó gợi lên những suy ngẫm về đời bà để rồi không nguôi thương nhớ.
Kỳ lạ thay, những ngày đi du học ở một chân trời rộng mở, điều kiện sống, hoàn cảnh thích nghi đã khác rồi mà đứa cháu trong thơ đã nhận ra rằng: cái bếp lửa thân quen ngày ngày đã khơi lên cảm xúc, khơi lên nỗi nhớ.       
“Một bếp lửa chờn vờn sương sớm
Một bếp lửa ấp iu nồng đượm
Cháu thương bà biết mấy nắng mưa”

Bếp lửa đơn sơ “chờn vờn” trong sương sớm ấy cứ thổi hơi ấm vào tim đứa cháu. Từ hình ảnh chập chờn ẩn hiện của bếp lửa, của kỷ niệm mà đứa cháu nhớ đến “một bếp lửa ấp iu, nồng đượm”. Phải chăng, nhóm bếp lửa lên, đôi bàn tay bà đã cần mẫn, khéo léo chăm chút, đứa cháu nhận ra trong những thao tác ấy cả tấm lòng bà “ấp iu”, “nồng đượm”. Bếp lửa thực gắn với bếp lửa tình bà, làm sao cháu che giấu được nỗi nhớ thương: “cháu thương bà biết mấy nắng mưa”. “Biết mấy nắng mưa” là thời gian đằng đẳng, vẫn bếp lửa ấm nồng từ đôi tay bà nhen nhóm, cả một tuổi thơ và trời kỷ niệm giữa cháu và bà, cứ thế ùa về, dòng hồi ức xôn xao:  

“Lên bốn tuổi cháu đã quen mùi khói
Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi
Bố đi đánh xe khô rạc ngựa gầy
Chỉ nhớ khói hun nhèm mắt cháu
Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay”  
Cháu nhớ về bếp lửa mà bà cháu nhen lên trong cảnh cơ cực của quê nhà, những năm “đói mòn đói mỏi”. Cái cảnh lui hui thổi lửa đến cay xè mũi năm xưa như còn mới hôm qua đây. Cái cảnh “khói hun nhèm mắt cháu” nhọc nhằn ấy mà hóa sâu sắc. Cháu nhớ mình, nhớ từng cảm giác nhỏ, nghĩa là cháu đang rất nhớ về người bà của những tháng ngày lận đận, cơ cực, vất vả bên cháu.          
Và người cháu có đến “Tám năm ròng cháu cùng bà nhóm lửa”. Tám năm ấy mẹ và cha bận công tác không về: “Cháu ở cùng bà, bà bảo cháu nghe”, “Bà dạy cháu làm bà chăm cháu học”, rồi “Bà kể chuyện những ngày ở Huế”. Cái cảnh bà cháu quấn quýt, cảnh bảo ban, trò chuyện ấy cũng gắn với bếp lửa. Bếp lửa mỗi ngày vẫn được “nhóm lên” và tình bà cháu cứ thế được ấm nồng, thắm đượm và được tỏa sáng trong không gian ngập tràn hạnh phúc của tình bà cháu. Có cả những phút giây khắc khoải, nao lòng, bà và cháu như chợt lắng lại, chợt nhớ mong điều gì khi nghe thanh âm của chim tu hú: “Tiếng tu hú sao mà tha thiết thế,... Tu hú kêu trên những cánh đồng xa”... Phải nhớ mong lắm,  phải yêu thương bà lắm, đứa cháu mới mường tượng tất cả. Rồi cũng từ bếp lửa mỗi sớm mỗi chiều của tình bà đã truyền tinh thần, niềm tin yêu cho cháu mình. Đứa cháu không quên cái “năm giặc đốt làng” ghê rợn với cảnh bà cháu phải lầm lụi, nhờ cả bà con làng xóm mới dựng được túp lều tranh trở lại. Khốc liệt và đau thương là thế, nhưng kỳ lạ bà của cháu vẫn rất vững tâm. Bà vẫn “đinh ninh” dặn cháu: “Mày có viết thư chớ kể này này kể nọ, cứ bảo nhà vẫn được bình yên”. Phải rất lo cho hai người con đang công tác, lo cho cách mạng, phải tâm lý, phải tỉnh táo, phải vững lòng, phải rất chịu đựng... bà mới có được những lời dặn dò sâu sắc như vậy! Và cũng chính từ đó, đứa cháu cảm thấy yên tâm hơn để cùng bà nhóm lửa. Những cần mẫn, chắt chiu và tấm lòng bà bền bỉ đã làm nên điều quý hóa mà đứa cháu đã nhận ra rất rõ:          

Rồi sớm mỗi chiều lại bếp lửa bà nhen
Một ngọn lửa, lòng bà luôn ủ sẵn                      
Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng.

Bếp lửa đã biến thành ngọn lửa - lòng bà. Ngọn lửa tình bà ấp ủ, bền bỉ cháy sáng cả đời người và muốn soi thức con cháu. Tình bà sáng ấm như ngọn lửa nên ngọn lửa từ trái tim bà là ngọn lửa của niềm tin dai dẳng. Chính tấm lòng yêu thương rộng mở của bà đã truyền lửa tin yêu trong lòng đứa cháu ngay từ ngày thơ bé.
Sức lan tỏa rộng hơn, xa hơn, từ “ngọn lửa” ấy, cháu biết suy ngẫm về bà, về bao cuộc đời, quê hương, dân tộc:
Lận đận đời bà biết mấy nắng mưa
Mấy chục năm rồi đến tận bây giờ
Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm
Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm.
Nhóm niềm yêu thương khoai sắn ngọt bùi
Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui
Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ                      
Ôi kỳ lạ và thiêng liêng - bếp lửa!  
Bếp lửa gắn với cuộc đời bà tảo tần, khổ nhọc như cuộc đời Tổ quốc. Những suy ngẫm sâu xa trong dòng hồi tưởng cứ dâng lên, đứa cháu hiểu ra điều mầu nhiệm từ bàn tay bà nhóm lửa. Nhóm lửa mỗi ngày là nhóm tình quê chân chất ngọt bùi, tình làng nghĩa xóm“nhóm niềm thương yêu khoai sắn ngọt bùi, nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui”, là“nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ”. Tình gia đình, tình quê, tình người, tình đời, tình  yêu cội nguồn phải chăng được phôi thai từ cái không gian nhóm lửa ấy? “Bếp lửa” năm xưa đã hóa thiêng và mãi mãi cháy với một thứ ánh sáng riêng trong ký ức đứa cháu.
Để rồi, dù thực tại có sung túc, chân trời có rộng mở cũng không bao giờ cháu có thể quên một không gian bình dị mà sâu xa: bếp lửa tình bà. Trong lòng đứa cháu bấy giờ vẫn thổn thức mãi rằng “Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa?”. Nghĩa là bếp lửa luôn có một chỗ đứng rất sâu trong lòng đứa cháu dẫu đến bao giờ!          
Bếp lửa - hình ảnh vừa thực vừa tượng trưng là ngọn nguồn cho cảm xúc. Hơn nửa thập kỷ qua, các thế hệ Việt Nam được đến với bài thơ sẽ trở nên ý tứ hơn, sâu sắc hơn với những gì dù rất bé nhỏ xung quanh mình. Để rồi, thức nhận… Những hình ảnh bé nhỏ, thân thương gắn bó với tuổi thơ lại có sức nâng đỡ diệu kỳ đối với con người trong suốt hành trình dài rộng của cuộc đời. Chừng nào còn ai đó bước chân đi xa và cảm thấy quê hương, cội nguồn luôn rất sống thì “Bếp lửa” của nhà thơ vẫn còn cháy sáng mãi ánh lửa thiêng trong lòng chúng ta.

Phan Thị Chính

Theo http://www.thangbinh.quangnam.gov.vn/