Lịch sử âm nhạc Việt Nam
Âm nhạc Việt Nam là một phần của lịch sử và văn hóa Việt Nam. Âm nhạc Việt Nam phản ánh đúng
những nét đặc trưng của con người, văn hóa, phong tục, địa lý,... của đất nước
Việt Nam, trải dài qua suốt chiều dài lịch sử của dân tộc.
Âm nhạc Việt Nam bắt đầu từ những nền văn minh đầu tiên qua
những phát hiện khảo cổ về những nhạc cụ và tranh vẽ trong hang đá. Trải qua những
triều đại phong kiến, nền âm nhạc Việt Nam có được những nét phát triển rõ rệt
và đặc trưng. Tới thời kỳ đô hộ của Trung Quốc ngoài ra của các nền văn hóa ngoại
lai khác như Ấn Độ, Chăm Pa,... âm nhạc Việt Nam sớm có được những ảnh hưởng và
quan điểm mới, dung hòa hoàn hảo những yếu tố ảnh hưởng từ nước ngoài với những
nét nổi bật vốn có của âm nhạc truyền thống, từ đó tạo nên những loại hình âm
nhạc cổ truyền của từng vùng miền như hát xẩm, hát
chèo, ca trù, hò, cải lương, đờn ca tài tử, nhã nhạc cung đình Huế, quan họ,...
Âm nhạc phương Tây xuất hiện ở Việt Nam vào thế kỷ 14. Giai đoạn Pháp
thuộc vào cuối thế kỷ 19 đặc biệt góp phần giúp âm nhạc Việt Nam được
tiếp xúc với những phong cách và quan điểm của văn hóa phương Tây, đồng thời tiếp
tục phát triển với những nét đặc trưng riêng. Tân nhạc Việt Nam ra đời vào cuối thập niên
1930 với dòng nhạc tiền chiến rồi tiếp hơi cho những làn điệu
mới trong thời gian đất nước chia đôi dưới hai chính thể: Việt Nam Cộng hòa và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Nhạc đỏ ra đời sau năm 1945 ở miền Bắc với sự xuất hiện
của nhiều nhạc sĩ nổi tiếng, sau này trở thành cột trụ của nền âm nhạc Việt Nam
hiện đại, trong
khi đó nhiều thể loại âm nhạc mới như nhạc
vàng, nhạc trẻ, du ca nở rộ ở
Miền Nam.
Sau năm 1975, âm nhạc Việt Nam bắt đầu học tập nhiều phong
cách từ khắp nơi trên thế giới. Sau khi đất nước mở cửa vào cuối thập niên
1980, đặc biệt là việc những lứa nghệ sĩ chuyên nghiệp đầu tiên được cử đi du học
ở nước ngoài, âm nhạc Việt Nam đã theo kịp xu hướng của thế giới, mang theo nhiều
phong cách và thể loại chưa từng xuất hiện tới nền văn hóa đại chúng nói chung
và nền âm nhạc nói riêng ở Việt Nam. Ngoài ra, một số lượng lớn nghệ sĩ hải ngoại cũng góp phần xây dựng đáng kể
vào sự phát triển của nền âm nhạc Việt Nam ngày nay. Âm nhạc hiện đại Việt Nam
bao gồm nhiều yếu tố kết hợp của các nền văn hóa châu Á, châu Âu, thậm chí châu
Mỹ và châu Phi qua việc gia tăng cộng tác của các nghệ sĩ trong nước với các
nghệ sĩ từ khắp nơi trên thế giới. Trên hết, âm nhạc Việt Nam vẫn giữ được những
nét đặc trưng riêng của nền văn hóa truyền thống Việt Nam.
Lịch sử
Thời kỳ vua Hùng
Là thời kỳ chịu ảnh hưởng của âm nhạc Trung Quốc và Ấn Độ với
trống bồng (gần giống trống "damaru" của Ấn Độ), đàn tranh 7 giây (giống
như đàn "k'in" của Trung Quốc), đàn tỳ bà, đàn đoản, đàn dây, sáo
ngang, kèn dọc...
Thời kỳ Bắc thuộc
Đây là thời kỳ chịu sự ảnh hưởng mạnh của nền văn hóa Trung Hoa với các triều đại phong kiến
(Hán, Tùy, Đường...), với các nhạc cụ cổ truyền như đàn tỳ bà, đàn
tranh, đàn
nhị.
Thời phong kiến
Sự đa dạng về sinh học, nhiều dân tộc cư ngụ trên lãnh thổ
cùng với những phát triển mở đất xuống phía nam đã tạo cho nền âm nhạc Việt Nam
nhiều sắc thái.
Âm nhạc, với đặc điểm có trước sự xuất hiện của chữ viết, từ
lâu luôn là phương tiện để người dân thể hiện mọi cảm xúc của mình về thế giới
xung quanh, dù là tình yêu đôi lứa, lòng căm thù hay sự buồn giận, chán nản. Âm
nhạc ở Việt Nam còn sớm thể hiện những tư tưởng tôn giáo, đời sống tâm linh và
phong tục tập quán của dân tộc.
Chèo
Màn biểu diễn của nhà hát Chèo Ninh Bình tại sân khấu lễ hội cố đô Hoa Lư
Vào thế
kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không cho phép biểu diễn chèo
trong cung đình, do chịu ảnh hưởng của đạo Khổng. Chèo trở về với nông dân, kịch bản lấy từ truyện
viết bằng chữ Nôm. Tới thế
kỷ 18, hình thức chèo đã được phát triển mạnh ở vùng nông thôn Việt Nam và tiếp tục phát triển,
đạt đến đỉnh cao vào cuối thế
kỷ 19. Những vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim Nham, Trương Viên xuất hiện trong giai đoạn này. Đến thế kỷ
19, chèo ảnh hưởng của tuồng, khai
thác một số tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích truyện Trung
Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế
kỷ 20, chèo được đưa lên sân khấu thành thị trở thành chèo văn minh. Có
thêm một số vở mới ra đời dựa theo các tích truyện cổ tích, truyện Nôm
như Tô Thị, Nhị Độ Mai.
Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn
là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người Việt. Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức
các lễ hội để vui chơi và cảm tạ thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Nhạc cụ
chủ yếu của chèo là trống chèo. Chiếc trống là một phần của văn hóa cổ Việt
Nam, người nông dân thường đánh trống để cầu mưa và biểu diễn chèo.
Xẩm
Hai người xẩm chợ, Hải Phòng, thời Pháp thuộcTheo truyền thuyết, đời nhà
Trần, vua cha Trần Thánh Tông có hai hoàng tử là Trần Quốc Toán và Trần Quốc Đĩnh. Do tranh
giành quyền lực nên Trần Quốc Đĩnh bị Trần Quốc Toán hãm hại, chọc mù mắt rồi
đem bỏ giữa rừng sâu. Tỉnh dậy, hai mắt mù lòa nên Trần Quốc Đĩnh chỉ biết than
khóc rồi thiếp đi. Trong mơ Bụt hiện ra
dạy cho ông cách làm một cây đàn với dây đàn làm bằng dây rừng và gẩy bằng que
nứa. Tỉnh dậy, ông mò mẫm làm cây đàn và thật lạ kỳ, cây đàn vang lên những âm
thanh rất hay khiến chim muông sà xuống nghe và mang hoa quả đến cho ông ăn.
Sau đó, những người đi rừng nghe tiếng đàn đã tìm thấy và đưa ông về. Trần Quốc
Đĩnh dạy đàn cho những người nghèo, người khiếm
thị. Tiếng đồn về những khúc nhạc của ông lan đến tận hoàng cung, vua vời
ông vào hát và nhận ra con mình. Trở lại đời sống cung đình nhưng Trần Quốc
Đĩnh vẫn tiếp tục mang tiếng đàn, lời ca dạy cho người dân để họ có nghề kiếm sống. Hát xẩm đã
ra đời từ đó và Trần Quốc Đĩnh được suy tôn là ông tổ nghề hát xẩm nói riêng
cũng như hát xướng dân gian Việt Nam nói chung. Người dân lấy ngày 22 tháng 2
và 22 tháng 8 âm lịch làm ngày giỗ của ông. Trung tâm Phát triển Nghệ thuật Âm
nhạc Việt Nam thuộc Hội Nhạc sĩ Việt Nam đã lập ra một giải
thưởng mang tên Trần Quốc Đĩnh nhằm tôn vinh, hỗ trợ các nghệ nhân, nghệ sĩ,
nhà sưu tầm, nghiên cứu, nhà báo có công lao, đóng góp cho lĩnh vực âm nhạc
truyền thống và trao giải lần đầu tiên năm 2008.
Theo chính sử thì vua Trần Thánh Tông không có hoàng tử tên Đĩnh hay
Toán. Thái tử con vua Thánh Tông tên là Khảm, sau lên ngôi là vua Nhân Tông; một người con nữa là Tả Thiên vương. Vì vậy
nguồn gốc hát xẩm là dựa trên thánh tích chứ không truy được
ra trong chính sử.
Quan họ
Liền anh, liền chị hát quan họ mới trên thuyền tại hồ Hoàn Kiếm, Hà NộiÝ nghĩa từ "Quan họ" thường được tách thành hai từ
rồi lý giải nghĩa đen về mặt từ nguyên của "quan" và của "họ".
Điều này dẫn đến những kiến giải về Quan họ xuất phát từ "âm nhạc cung
đình", hay gắn với sự tích một ông quan khi đi qua vùng Kinh Bắc đã
ngây ngất bởi tiếng hát của liền anh liền chị ở đó và đã dừng bước để thưởng thức
("họ"). Tuy nhiên cách lý giải này đã bỏ qua những thành tố của không
gian sinh hoạt văn hóa quan họ như hình thức sinh hoạt (nghi thức các phường kết
họ khiến anh hai, chị hai suốt đời chỉ là bạn, không thể kết thành duyên vợ chồng),
diễn xướng, cách thức tổ chức và giao lưu, lối sử dụng từ ngữ đối nhau về nghĩa
và thanh điệu trong sinh hoạt văn hóa đối đáp dân gian.
Nhạc cung đình
Hát chầu văn
Hát chầu văn là một loại hình nghệ thuật ca hát cổ truyền của
Việt Nam. Đây là hình thức lễ nhạc trong nghi thức hầu đồng của tín ngưỡng Tứ
phủ và tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần (Đức Thánh Vương Trần Hưng Đạo), một tín
ngưỡng dân gian Việt Nam. Bằng cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời
văn chau chuốt nghiêm trang, chầu văn được coi là hình thức ca hát mang ý nghĩa
chầu thánh. Hát văn có xuất xứ ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Thời kỳ thịnh vượng nhất
của hát văn là cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Vào thời gian này, thường có các
cuộc thi hát để chọn người hát cung văn. Từ năm 1954, hát văn dần dần mai một
vì hầu đồng bị cấm do bị coi là mê tín dị đoan.
Chầu văn sử dụng nhiều thể thơ khác nhau như thơ thất ngôn,
song thất lục bát, lục bát, nhất bát song thất (có thể gọi là song thất nhất
bát gồm có một câu tám và hai câu bảy chữ), hát nói… Các thí dụ minh họa: - Thể
thất ngôn: (trích đoạn bỉ của văn công đồng) 森森鶴駕從空下 Sâm
sâm hạc giá tòng không hạ 顯顯鸞輿滿坐前 Hiển hiển loan dư mãn tọa tiền 不舍威光敷神力 Bất xả uy quang phu thần lực 證明功德量無邊 Chứng
minh công đức lượng vô biên
Một buổi vinh danh ca trùHát ca trù hay hát ả đào là một bộ môn nghệ
thuật truyền thống ở phía Bắc Việt Nam [1] kết
hợp hát cùng một số nhạc cụ dân tộc. Ca trù thịnh hành từ thế
kỷ 15, từng là một loại ca trong cung đình và được giới quý tộc và học giả yêu thích.
Ngày 1 tháng 10 năm 2009, tại kỳ họp lần thứ 4 của Ủy ban
liên chính phủ Công ước UNESCO Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể (từ ngày
28 tháng 9 tới ngày 2 tháng 10 năm 2009), ca trù đã được công nhận là di sản
phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp [2][3][4].
Đây là di sản văn hóa thế giới có vùng ảnh hưởng
lớn nhất Việt Nam, có phạm vi tới 16 tỉnh, thành phố phía Bắc. Hồ sơ đề cử Ca
trù là di sản văn hóa thế giới với không gian văn hóa Ca trù trải dài khắp 16 tỉnh
phía Bắc gồm: Phú Thọ, Vĩnh
Phúc, Hà Nội, Thái
Bình, Bắc Giang, Bắc Ninh, Hải
Phòng, Hải Dương, Hưng
Yên, Hà
Nam, Nam Định, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng
Bình.
Hò
Hò là một loại ca hát trình diễn dân gian phổ biến đến đời
sống, là nét văn hóa của miền Trung và miền Nam. Có nguồn gốc lao động sông nước,
diễn tả tâm tư tình cảm của người lao động.
Trong sinh hoạt những đêm trăng những nhóm con trai đi chơi,
thường cất lên những điệu hò để dò hỏi những cô gái về những công việc. Điệu hò
giao duyên giữ hai bên đối đáp lại nhau, người con gái hay một nhóm sẽ hò đáp
trả lại khi đó. Trên sông nước khi đi đò, người hò thường hò điệu giao duyên giữa
hai chiếc đò gần nhau.
Các loại hò phổ biến:
Hò Đồng Tháp
Hò kéo lưới
Hò Qua sông hái củi
Hò khoan
Hò mái nhì
Hò Giã gạo
Hò Xay lúa
Hò Kéo gỗ
Hò Đạp lúa
Thời cận đại
Thời Pháp thuộc
Giai đoạn chuẩn bị
Vào những năm đầu thế kỷ 20. Đây là giai đoạn có nhiều thay đổi
trong nghệ thuật văn học Việt Nam nói chung, xuất hiện sau phong trào thơ mới
và dòng văn học lãng mạn vài năm. Chủ nghĩa tư bản của người Pháp cùng với nền
văn hóa phương Tây được du nhập vào Việt Nam gây nên những xáo trộn lớn trong
xã hội. Nhiều giá trị tư tưởng bền vững mấy ngàn năm trước đó lại bị giới trẻ
Tây học xem thường, thậm chí trở thành đối tượng để mỉa mai của nhiều người. Tầng
lớp tư sản, tiểu tư sản ở thành thị hình thành. Giai cấp tư sản và một bộ phận
tiểu tư sản lớp trên (trí thức, viên chức cao cấp) đã có một lối sinh hoạt
thành thị mới với nhiều tiện nghị theo văn minh Tây phương. Họ ở nhà lầu, đi ô
tô, dùng quạt điện, đi nghe hòa nhạc. Sinh hoạt của tư sản và tiểu tư sản thành
thị cũng thể hiện ngay cả trong cách ăn mặc của thanh niên, mốt quần áo thay đổi
mỗi năm. Những đổi thay về sinh hoạt cũng đồng thời với sự thay đổi về ý nghĩ
và cảm xúc. Những thay đổi đó cũng do sự tiếp xúc với văn hóa lãng mạn Pháp.
Âm nhạc của châu Âu theo chân những người Pháp vào Việt Nam từ
rất sớm. Đầu tiên chính là những bài thánh ca trong các nhà thờ Công giáo. Các
linh mục Việt Nam được cũng được dạy về âm nhạc với mục đích truyền giáo. Tiếp
đó người dân được làm quen với "nhạc nhà binh" qua các đội kèn đồng.
Tầng lớp giàu có ở thành thị được tiếp xúc với nhạc khiêu vũ, nhạc cổ điển
phương Tây. Từ đầu thế kỷ 20, các bài hát châu Âu, Mỹ được phổ biến mạnh mẽ ở
Việt Nam với các đĩa hát 78 vòng rồi qua những bộ phim nói. Những thanh niên
yêu âm nhạc thời kỳ đó bắt đầu chơi mandoline, ghita và cả vĩ cầm, dương cầm.
Giai đoạn trước 1937 được xem là giai đoạn hình thành Tân nhạc Việt Nam nhạc sĩ Trần Quang Hải gọi
đây là "giai đoạn tượng hình". Còn Phạm Duy cho rằng những năm đầu thập
niên 1930 là "thời kỳ đi tìm nhạc ngữ mới". Giống như những nhà văn
lãng mạn, thi sĩ của phong trào thơ mới chịu ảnh hưởng bởi văn học lãng mạn
Pháp, các nhạc sĩ tiền chiến chịu ảnh hưởng bởi âm nhạc phương Tây.
Thời kỳ này một số nhạc sĩ cải lương bắt đầu soạn các nhạc phẩm,
thường được gọi là "bài tây theo điệu ta". Người tiêu biểu cho số đó
là nghệ sĩ cải lương Tư Chơi, tức Huỳnh Thủ Trung. Ông đã viết các bài Tiếng nhạn
trong sương, Hòa duyên và soạn lời Việt cho một vài ca khúc châu Âu thịnh hành
khi đó để sử dụng trong các vở sân khấu như: Marinella trong vở Phũ phàng,
Pouet Pouet trong Tiếng nói trái tim, Tango mystérieux trong Đóa hoa rừng, La
Madelon trong Giọt lệ chung tình... Nghệ sĩ Bảy Nhiêu cũng có một nhạc phẩm là
Hoài tình rất được ưu chuộng.
Không chỉ các nghệ sĩ, trong giới thanh niên yêu nhạc cũng có
phong trào chuyển ngữ các bài hát của Tino Rossi, Rina Ketty, Albert Préjean,
Georges Milton... mà họ yêu thích. Những nghệ sĩ sân khấu như Ái Liên, Kim Thoa
đã được các hãng đĩa của người Pháp như Odéon, Béka mới thu âm các bài ta theo
điệu tây. Khoảng thời gian từ 1935 tới 1938, rất nhiều các bài hát của Pháp như
Marinella, C'est à Capri, Tant qu'il y aura des étoiles, Un jour loin de toi,
Celle que j'aime éperdument, Les gars de la marine, L'Oncle de Pékin, Guitare
d'amour, Créola, Signorina, Sous les ponts de Paris, Le plus beau tango du
monde, Colombella... mà phần lớn là sáng tác của nhạc sĩ người Pháp Vincent
Scotto và của Mỹ như Goodbye Hawaii, South of The Border... đã được phổ biến mạnh
mẽ với lời ca tiếng Việt, soạn bởi một nhà báo trẻ tên là Mai Lâm và bởi những
tác giả vô danh khác. Ca sĩ Tino Rossi đặc biệt được giới trẻ yêu thích, đã có
những hội Ái Tino được thành lập ở Hà Nội, Hải Phòng.
Năm 1930, trong thời gian bị tù ở Côn Đảo, nhạc sĩ Đinh Nhu
đã viết ca khúc Cùng nhau đi Hồng binh. Theo Trần Quang Hải thì Cùng nhau đi Hồng
binh là ca khúc tân nhạc đầu tiên của Việt Nam. Từ giữa thập niên 1930, nhiều
nhóm thanh niên yêu âm nhạc ở Hà Nội đã tập trung cùng sáng tác. Văn Chung, Lê
Yên, Doãn Mẫn, ba thành viên của nhóm Tricéa đã viết nhiều ca khúc như Bẽ bàng
(1935), Nghệ sĩ hành khúc (1936) của Lê Yên; Tiếng sáo chăn trâu (1935), Bên hồ
liễu (1936), Bóng ai qua thềm (1937) của Văn Chung. Tại Huế, Nguyễn Văn Thương
viết bản Trên sông Hương năm 1936. Lê Thương ở Hải Phòng cũng có Xuân năm xưa
năm 1936. Giai đoạn từ 1935 tới 1938 được nhạc sĩ Phạm Duy gọi là "thời kỳ
chuẩn bị của Tân nhạc Việt Nam".
Giai đoạn thành lập (1938-1945)
Năm 1938 được coi là điểm mốc đánh dấu sự hình thành của Tân
nhạc Việt Nam với những buổi biểu diễn và thuyết trình của nhạc sĩ Nguyễn Văn
Tuyên tại Hà Nội.
Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tuyên khi đó ở Sài Gòn, là người Việt duy
nhất tham gia hội Hiếu nhạc (Philharmonique). Ông bắt đầu hát nhạc Tây và đoạt
được cảm tình của báo chí và radio. Năm 1937 ông phổ một bài thơ của người bạn
và viết thành ca khúc đầu tiên của mình. Nhà thơ Nguyễn Văn Cổn, khi đó làm việc
cho đài Radio Indochine, có đưa thơ cho Nguyễn Văn Tuyên và giúp ông soạn lời
ca. Nguyễn Văn Cổn còn giới thiệu ông với Thống đốc Nam Kỳ. Viên Thống đốc Nam
Kỳ lúc bấy giờ là Pagès [1] nghe ông hát và mời ông du lịch sang Pháp để tiếp tục
học nhạc nhưng Nguyễn Văn Tuyên từ chối vì lý do gia đình. Ngược lại ông lại đề
nghị và được thống đốc Pagès tài trợ cho đi một vòng Việt Nam ra Huế, Hà Nội, Hải
Phòng, Nam Định để quảng bá những bài nhạc mới này. Chính Nguyễn Văn Cổn là người
đặt tên cho loại nhạc mới là "âm nhạc cải cách" (musique renovée).
Tới Hà Nội vào tháng 3 năm 1938, Nguyễn Văn Tuyên nói chuyện
tại hội Trí Tri. Nhưng trong cuộc vận động cải cách, ông đã gặp một cử tọa đông
đảo, ồn ào không trật tự. Một phần thất bại buổi đó do giọng nói địa phương của
ông được ít người hiểu. Hơn nữa, có thể nhiều thanh niên Hà Nội lúc đó như đã
cho việc hô hào của ông là thừa, vì các bài hát cải cách đã có sẵn ở đây. Tại hội
Trí Tri Hải Phòng, Nguyễn Văn Tuyên đã may mắn hơn. Tuy số khán giả chỉ độ 20
người, nhưng Nguyễn Văn Tuyên đã có người thông cảm. Trong buổi nói chuyện này,
một vài nhạc sĩ của Hải Phòng cũng trình một bản nhạc mới của miền Bắc. Sau đó
nhân kỳ hội của trường Nữ học Hoài Đức, Nguyễn Văn Tuyên còn trình bày tại rạp
chiếu bóng Palace một lần nữa. Lần này cử tọa rất tán thưởng giọng hát của ông
trong bài Bông cúc vàng.
Tiếp đó tháng 9 năm 1938, tờ Ngày Nay của Nhất Linh, một tờ
báo uy tín khi ấy, cho đăng những bản nhạc đầu tiên Bông cúc vàng, Kiếp hoa của
Nguyễn Văn Tuyên, Bình minh của Nguyễn Xuân Khoát, Bản đàn xuân của Lê Thương,
Khúc yêu đương của Thẩm Oánh, Đám mây hàng, Cám dỗ của Phạm Đăng Hinh, Đường
trường của Trần Quang Ngọc...
Nhiều ca khúc sáng tác từ trước được các nhạc sĩ phát hành. Từ
đầu 1939, các bản nhạc của được bán tại các hiệu sách, phần đầu hình thành Tân
nhạc Việt Nam.
Giai đoạn 1945 - 1954
Từ năm 1945, tân nhạc Việt Nam bắt đầu có sự phân tách. Đa số
các nhạc sĩ rời bỏ thủ đô và những thành phố lớn để tham gia kháng chiến. Nhưng
một số vẫn ở lại trong vùng kiểm soát của Pháp hoặc có những nhạc sĩ theo kháng
chiến rồi lại quay trở lại thành phố.
Với đề tài kháng chiến, ở miền Bắc, Đỗ Nhuận viết Du kích
sông Thao, Nhớ chiến khu, Hoàng Vân có Hò kéo pháo, Văn Chung viết Quê tôi giải
phóng, Lê Yên viết Bộ đội về làng... Ở miền trung có Bình Trị Thiên khói lửa của
Nguyễn Văn Thương, Lời người ra đi của Trần Hoàn, Đoàn vệ quốc quân, Có một đàn
chim của Phan Huỳnh Điểu, Du kích Ba Tơ của Dương Minh Viên... Còn ở miền Nam,
một lớp nhạc sĩ trẻ hơn như Hoàng Việt với Lên ngàn, Nhạc rừng, Nguyễn Hữu Trí
với Tiểu Đoàn 307, Trần Kiết Tường với Anh Ba Hưng, Con kênh xanh xanh của Ngô
Huỳnh. Một đề tài sáng tác mới nữa của các nhạc sĩ là ca ngợi Hồ Chí Minh và Đảng
Lao động Việt Nam. Lưu Hữu Phước đã viết Chào mừng Đảng lao Động Việt Nam, Lưu
Bách Thụ viết Biết ơn Cụ Hồ. Tham gia kháng chiến, Văn Cao đã sửa lời Bến xuân
thành Đàn chim Việt và viết Trường ca Sông Lô, Ca ngợi Hồ Chủ Tịch. Các ca khúc
này đánh dấu sự ra đời thực sự của nhạc kháng chiến, hay "nhạc đỏ".
Tuy vậy, ngay trong số những nhạc sĩ trên, nhiều người vẫn tiếp tục viết các ca
khúc lãng mạn và được xếp vào dòng nhạc tiền chiến như Sơn nữ ca của Trần Hoàn,
Dư âm của Nguyễn Văn Tý, Nụ cười sơn cước của Tô Hải, Tình quê hương của Việt
Lang. Tham gia kháng chiến, Phạm Duy cũng có Chiến sĩ vô danh, Quê nghèo, Bà mẹ
Gio Linh. Nhưng ông cũng viết Bên cầu biên giới và bài hát bị coi là không hợp
với hoàn cảnh chiến đấu khi đó và về sau ông rời bỏ miền Bắc vào Nam. Ở các
vùng đô thị thuộc kiểm soát của Pháp, những nhạc sĩ vẫn sáng tác nhạc lãng mạn
như Văn Giảng với Ai về sông Tương, Lâm Tuyền với Tiếng thời gian, Văn Phụng với
Mơ khúc tương phùng... Lê Thương vào miền Nam viết các bản nhạc hài hước, trào
phúng Hòa bình 48, Liên Hiệp Quốc. Ở Hà Nội, năm 1947 Nguyễn Đình Thi viết ca
khúc Người Hà Nội. Trong giai đoạn này, tại Pháp trong những năm 1949 tới 1951,
hãng đĩa Oria đã thu một số đĩa nhựa 78 vòng tiếng hát của các ca sĩ Hải Minh,
Bích Thuận, Hoàng Lan, Văn Lý những ca khúc Hội nghị Diên Hồng của Lưu Hữu Phước,
Chiến sĩ vô danh của Phạm Duy, Tiếng thùy dương, Hòa bình 48 của Lê Thương,
Trách người đi của Đan Trường...
Sau thành công của nhạc sĩ Nguyễn Văn Tuyên và được sự ủng hộ
của báo chí, nhiều nhóm nhạc được thành lập và các nhạc sĩ phổ biến rộng rãi những
tác phẩm của mình. Và ngay từ thời kỳ này, nhiều nhạc sĩ tài năng đã ghi dấu ấn
với các nhạc phẩm trữ tình lãng mạn. Một số thuật ngữ được dùng để chỉ nền tân
nhạc Việt Nam giai đoạn này, phổ biến nhất là "nhạc tiền chiến". Dòng
nhạc tiến chiến còn kéo dài tới năm 1954 và cả sau 1954 ở miền Nam.
Những bài hát cải cách nhanh chóng được giới trẻ sinh viên,
trí thức ái mộ đón nhận, tuy vậy nó cũng gây nên nhiều ý kiến khác nhau. Các
trí thức phong kiến thì chỉ trích còn giới dân nghèo thì thờ ơ. Với phong cách
trữ tình lãng mạn, các ca khúc tiền chiến có lời ca mang tính văn học cao.
Ngoài các ca khúc về tình yêu, chủ đề lịch sử, yêu nước là những đề tài chính của
nhạc tiền chiến.
Giai đoạn 1954 - 1975
Miền Bắc
Hiệp định Genève năm 1954 tạm chia Việt Nam thành hai vùng tập
trung quân sự để chờ tổng tuyển cử toàn quốc năm 1956. Chính quyền Quốc gia Việt
Nam và Việt Nam Cộng hòa từ chối thi hành tổng tuyển cử theo hiệp định, hành động
này đã chia Việt Nam thành Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ở miền Bắc và Việt Nam Cộng
hòa ở miền Nam.
Tại miền Bắc, nhạc kháng chiến tiếp tục và cùng với nhạc dân
ca, truyền thống là những thể loại âm nhạc duy nhất được phát trên đài phát
thanh Việt Nam từ năm 1954 đến năm 1975 ở miền Bắc. Các ca khúc nhạc đỏ để cổ
vũ tinh thần chiến đấu của chiến sĩ, phục vụ chiến tranh, truyền đạt những
chính sách của nhà nước, khuyến khích tình yêu lý tưởng cộng sản, cũng có cả những
bài hát trữ tình, thể hiện tình yêu quê hương đất nước hoặc cổ vũ lao động, xây
dựng.
Tại miền Bắc, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa với sự
lãnh đạo của Đảng Lao Động Việt Nam, tân nhạc cũng như điện
ảnh, có nhiệm vụ chính là cổ vũ chiến đấu. Dòng nhạc Cách mạng chiếm vị trí độc
tôn, các nhạc sĩ lãng mạn như Văn Cao, Đoàn Chuẩn hầu như không còn sáng tác. Song
song với lớp nhạc sĩ đầu như Lưu Hữu Phước, Đỗ Nhuận, Lương Ngọc Trác, sau đó tới Doãn Nho, Tô Hải, Hồ Bắc, Huy Thục,
đã xuất hiện một số nhạc sĩ trẻ hơn Trọng Bằng, Cao Việt Bách...
Việc một số nhạc sĩ được gửi đi học ở các nước xã hội chủ nghĩa như Liên Xô, Trung
Quốc... và nhiều đoàn ca múa chuyên nghiệp của các quốc gia Liên Xô
và Đông Âu tới Hà Nội trình
diễn đã tạo nên sự ảnh hưởng tới tân nhạc Việt Nam. Bốn chủ đề sáng tác chính của
các nhạc sĩ miền Bắc thời kỳ này là:
Hồ Chí Minh
Ca ngợi hình ảnh lãnh tụ được thể hiện qua nhiều bài hát
như Việt Bắc nhớ Bác Hồ của Phạm
Tuyên, Hồ Chí Minh đẹp nhất tên Người của Trần Kiết Tường, Ðôi dép Bác của Văn An, Nhớ
ơn Hồ Chí Minh của Tô Vũ, Lời ca dâng Bác của Trọng Loan, Trồng cây lại nhớ
đến Người của Ðỗ Nhuận, Ca ngợi Hồ chủ tịch của Văn Cao, Tình
Bác sáng đời ta của Lưu Hữu Phước...
Phong cảnh và tâm hồn Việt Nam
Một số ca khúc như Quảng Bình quê ta ơi của Hoàng
Vân, Vàm Cỏ Ðông của Trương Quang Lục, Tây
Nguyên bất khuất của Văn Ký, Bài
ca Hà Nội của Vũ Thanh, Trường Sơn Ðông, Trường Sơn Tây của Hoàng
Hiệp, Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh của Nguyễn Văn Tý, Những cô gái đồng bằng sông Cửu
Long của Huỳnh Thơ, Cô gái Sài Gòn đi
tải đạn của Lư Nhất Vũ...
Dân tộc thiểu số
Do hoàn cảnh chiến tranh, một số nhạc sĩ có những tiếp xúc với
các dân tộc thiểu số và đã viết các ca khúc như Tiếng đàn ta lư (Huy Thục), Cô
gái cầm đàn lên đỉnh núi (Văn Ký), Bản
Mèo đổi mới (Trịnh Lai), Em là hoa Pơ Lang (Ðức Minh), Bóng
cây kơ nia (Phan Huỳnh Ðiểu)...
Kháng chiến chống Mỹ, giải phóng miền Nam
Tân nhạc với nhiệm vụ cổ vũ chiến đấu, đây là đề tài chính của
nhiều bài hát: Anh vẫn hành quân (Huy Du), Chào
anh giải phóng quân (Hoàng
Vân), Lời anh vọng mãi ngàn năm (Vũ
Thành), Bài ca năm tấn (Nguyễn Văn Tý), Lá thư hậu phương (Phạm
Tuyên), Trai anh hùng, gái đảm đang (Ðỗ Nhuận), Bài ca may áo (Xuân
Hồng), Hành khúc giải phóng (Lưu Nguyễn Long Hưng, tức Lưu Hữu Phước), Giải phóng miền Nam (Huỳnh
Minh Siêng, tức Lưu Hữu Phước)... trong đó bài Giải phóng miền Nam được dùng làm bài hát
chính thức của Mặt trận Dân tộc Giải
phóng miền Nam Việt Nam từ năm 1960 tới
năm 1975.
Kế thừa thực tế Hà Nội là trung tâm của cả Đông dương thuộc
Pháp, kiến thức văn hóa âm nhạc phương Tây được miền Bắc hấp thụ trước miền
Nam, vốn có đờn ca tài tử làm chủ đạo. Trong những năm 1954-1975, do bị chính
quyền giới hạn ở chủ đề sáng tác, các nhạc sĩ miền Bắc tập trung vào sáng tạo
trong lĩnh vực chuyên môn âm nhạc với các kỹ thuật nhạc thính phòng và phô diễn
các khả năng thanh nhạc nhiều hơn nhạc miền Nam cùng thời, vốn tập trung vào số
lượng và sự tự do trong chủ đề sáng tác. Một số tác phẩm tiêu biểu chứng minh
là Trường ca sông Lô, bài hát Người Hà Nội (Nguyễn Đình Thi), Tổ khúc quê hương
với các thay đổi đột ngột trong cả nhịp điệu và phong cách, đồng thời yêu cầu
ca sĩ phải có một kỹ thuật thanh nhạc tốt mới có thể trình bày các tác phẩm
trên.
Ngoài các ca khúc phổ thông, nhiều thể loại khác cũng được
các nhạc sĩ thể nghiệm. Ảnh hưởng bởi các màn hợp xướng do các đoàn văn nghệ Liên Xô và Đông
Âu trình diễn ở Hà Nội,
một số nhạc sĩ Việt Nam đã soạn các ca khúc cho nhiều bè như năm 1955 có Hò đẵn
gỗ của Đỗ Nhuận, Sóng cửa Tùng của Doãn Nho, Chiến
sĩ biên phòng của Huy Thục,
năm 1956 và 1957 có Ta
đã lớn, Hò kiến thiết của Nguyễn Xuân Khoát, Tiếng chim của Lưu Cầu, Tiếng
hát người chiến sĩ biên thùy của Tô Hải năm
1958...
Một số vở thanh xướng kịch cũng xuất hiện: Vượt sông Cái của Nguyễn Xuân Khoát viết năm 1955, Nguyễn Văn Trỗi của Đàm Linh theo lời thơ Chu
Điền năm 1965.
Một vài thể loại nữa là các ca kịch nhỏ (như Tục lụy của Lưu Hữu Phước), kịch hát nói (Căn nhà màu hồng ngọc của Hoàng
Vân).
Sự xuất hiện các bộ phim điện ảnh cách mạng cũng
dẫn tới nhiều ca khúc cho phim được sáng tác. Tác giả nhạc phim đầu tiên
là Nguyễn Đình Phúc với phim Chung một dòng sông và Lửa trung tuyến.
Tiếp đó tới các nhạc sĩ khác như Trọng Bằng với Cù
Chính Lan, Biển lửa, Hồng Đăng với Hà Nội mùa chim làm tổ, Hoàng
Vân với Con chim vành khuyên...
Miền Nam
Ở miền Nam, với sự tự do, đa dạng hơn trong sáng tác nghệ thuật,
các nhạc sĩ đã viết các ca khúc thuộc nhiều thể loại. Dòng nhạc tiền chiến được
Cung Tiến, Phạm Đình Chương tiếp tục. Một số nhạc sĩ trẻ như Ngô Thụy Miên, Từ Công Phụng, Lê Uyên Phương, Vũ
Thành An sáng tác các bản tình ca mới. Dòng nhạc
vàng xuất hiện với các tên tuổi tiêu biểu Hoàng Thi Thơ, Trúc Phương, Lam
Phương. Văn hóa Âu Mỹ tràn ngập miền Nam dẫn đến sự hình thành dòng nhạc
trẻ. Bên cạnh đó là các phong trào Du ca và dòng
nhạc phản chiến. Một nhạc sĩ tiêu biểu cho dòng nhạc phản chiến này và cả tình
ca là Trịnh Công Sơn.
Khác với miền Bắc, ở miền Nam giai đoạn 1954-1975 các nghệ sĩ
về cơ bản được tự do sáng tác các loại nhạc, trừ nhạc phản chiến, và các nhạc phẩm thân Cộng hoặc có
xu hướng chống Mỹ nói chung. Cũng như điện ảnh, tân nhạc ở miền Nam thời kỳ này hình
thành một thị trường sôi động. Các dòng nhạc tiến chiến, tình khúc, nhạc vàng đều
có đông đảo người nghe và các nghệ sĩ riêng. Dòng nhạc tiền chiến được các giọng
ca hàng đầu như Thái Thanh, Khánh Ly, Lệ Thu, Hà Thanh, Duy Trác tiếp tục. Nhạc
vàng của các nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, Trần Thiện Thanh, Lam Phương được các ca sĩ
Duy Khánh, Chế Linh, Thanh Thúy, Thanh Tuyền thể hiện. Các tình khúc mới của
Ngô Thụy Miên, Lê Uyên Phương, Từ Công Phụng, Vũ Thành An được giới trẻ đón nhận
nồng nhiệt qua các tiếng hát Khánh Ly, Lê Uyên, Lệ Thu. Một số ca sĩ, nhạc sĩ,
ban nhạc trẻ xuất hiện đánh dấu sự ra đời của dong nhạc trẻ như Elvis Phương,
Nguyễn Trung Cang, Quốc Dũng, Lê Hựu Hà. Các hãng băng nhạc Sơn Ca, Trường Sơn,
Shotguns... được phát hành đều đặn.
Dòng nhạc tiền chiến:
Một số nhạc sĩ di cư vào miền Nam năm 1954
như Hoàng Trọng, Văn
Phụng... hoặc từ trước đó như Lê
Thương, Phạm Duy... và những nhạc sĩ trẻ hơn như Phạm Đình Chương, Cung
Tiến... đã tiếp tục dòng nhạc tiền chiến tại miền Nam.
Những nhạc sĩ này trong khoảng 1954 đến 1975 có những
sáng tác đa dạng, trong đó nhiều ca khúc của họ vẫn được xếp chung vào dòng nhạc
tiền chiến. Một số tác phẩm nổi tiếng như Mộng dưới hoa, Trường ca Hội
trùng dương của Phạm Đình Chương, Hương xưa của Cung Tiến. Những
nhạc phẩm tiền chiến thường xuyên được trình diễn và thu âm bởi những tiếng hát
hàng đầu như Khánh Ly, Thái
Thanh, Lệ Thu, Duy Trác, Hà Thanh...
Tình khúc:
Tình khúc 1954-1975
Một lớp nhạc sĩ trẻ hơn xuất hiện với các bản tình ca mới.
Khác với dòng nhạc tiền chiến thường mượn cảnh mùa thu, mưa... để nói lên tình
cảm của mình, những nhạc sĩ này có cách thể hiện trực tiếp hơn như Vũ Thành An
với các Bài không tên, Lê Uyên Phương với các ca khúc...
Giai đoạn này, bên cạnh nhạc sĩ tiền bối Phạm Duy vẫn sáng
tác đều đặn những ca khúc giá trị (Cỏ hồng, Trả lại em yêu, Mùa thu
chết...). Còn xuất hiện thêm những nhạc sĩ với phong cách riêng.
Năm 1965, Vũ Thành An viết ca khúc đầu tay Tình khúc thứ
nhất, phổ thơ Nguyễn Đình Toàn. Ngay từ ca khúc đầu tiên này, Vũ Thành An được
nổi danh. Tiếp sau đó, ông viết một loạt Bài không tên được đánh số cùng một
vài ca khúc có tên như Em đến thăm anh đêm 30. Những nhạc phẩm của Vũ
Thành An được yêu thích rộng rãi ở miền Nam khi đó, thường xuyên được nghe thấy
trong các quán cà phê, trên sóng đài phát thanh, trong các băng nhạc.
Ngô Thụy Miên bắt đầu với Chiều nay không có em được
viết năm 1963, nhưng đến với công chúng vào năm 1955. Tiếp theo, ông phổ nhạc
cho một số bài thơ của thi sĩ Nguyên Sa và
giành được thành công rực rỡ. Các ca khúc Niệm khúc cuối, Mắt biếc, Áo
lụa Hà Đông đã ghi dấu ấn của Ngô Thụy Miên trong thời kỳ đó. Năm 1974, Ngô Thụy Miên thực
hiện băng nhạc đầu tay Tình Ca Ngô Thụy Miên gồm 17 tình khúc đã được
viết trong khoảng thời gian 1965 tới 1972. Với sự góp mặt của các ca sĩ danh tiếng Khánh Ly, Duy Trác, Thái
Thanh, Lệ Thu, Thanh Lan...
và nhạc sĩ hòa âm Văn Phụng, cuốn băng tạo được thành công rực rỡ.
Từ Đà
Lạt, đôi nghệ sĩ Lê Uyên và Phương xuất hiện mang đến cho tân
nhạc những sắc thái mới với các ca khúc khắc khoải, nồng nàn. Bắt đầu từ nhạc
phẩm đâu tay Buồn đến bao giờ viết năm 1960 tại Pleiku, Lê Uyên
Phương với những Bài ca hạnh ngộ, Còn nắng trên đồi, Dạ khúc cho
tình nhân, Lời gọi chân mây, Vũng lầy của chúng ta... được giới trẻ nồng
nhiệt đón nhận.
Một gương mặt nổi danh nữa của dòng nhạc này là nhạc sĩ Từ Công Phụng. Khởi sự từ ca khúc đầu tay Bây giờ
tháng mấy, các nhạc phẩm tiếp theo của Từ Công Phụng đều mang không khi mang
mác như Lời cuối, Trên ngọn tình sầu, Mùa xuân trên đỉnh bình
yên, Giọt lệ cho ngàn sau, Mắt lệ cho người... Đặc biệt sau 1975 ở hải
ngoại, các ca khúc của Từ Công Phụng còn được biết đến nhiều hơn qua giọng ca
Tuấn Ngọc trình bày rất thành công.
Một số nhạc sĩ khác cũng viết các tình khúc nổi tiếng rát được
ưa chuộng vào thời gian này như Hoàng
Nguyên với Ai lên xứ hoa đào, Cho người tình lỡ, Quốc
Dũng với Đường xưa, Cơn gió thoảng, Nguyễn Ánh 9 với Không, Buồn ơi xin chào
mi, Văn Phụng với Yêu, Tình; Khánh
Băng với Sầu đông, Vọng ngày xanh; Y Vân với Buồn, Thôi, Ảo
ảnh, Anh Bằng với Khúc Thụy du, Nỗi lòng người
đi; Trần Trịnh với Lệ đá; Nguyễn Văn Đông với Chiều mưa biên giới, Khúc
tình ca hàng hàng lớp lớp; Phạm Trọng Cầu, học ở Paris, cũng đã viết Mùa
thu không trở lại...
Phạm Đình Chương cũng có Nửa hồn thương
đau phổ từ thơ Thanh Tâm Tuyền rất nổi tiếng, hay Người
đi qua đời tôi phổ thơ Trần Dạ Từ. Lê Trọng Nguyễn nổi danh với Chiều bên
giáo đường, Lá rơi bên thềm và đặc biệt Nắng chiều, ca khúc còn
được biết đến ở Hồng
Kông, Đài Loan và Nhật
Bản. Hoàng Trọng thành công với
các bài hát theo điệu tango Ngỡ
ngàng, Lạnh lùng, Tiến bước sang ngang.
Nhạc vàng:
Bên cạnh các tình khúc, dòng nhạc vàng cũng đặc biệt phổ biến.
Với các bài hát giai điệu nhẹ nhàng, đơn giản, dòng nhạc này đã thu hút một số
lượng lớn khán giả bình dân. Trong hồi ký của mình [1],
Phạm Duy viết: "Đầu thập niên 70 là lúc Nhạc Việt, trong phạm vi ca khúc,
phát triển đến tột độ. Có sự thành công của những bài hát thông thường và chỉ
được coi là nhạc thương phẩm - mệnh danh là nhạc vàng - với những tình cảm dễ
dãi phù hợp với tuổi choai choai, với em gái hậu phương và lính đa tình, tuy
không được coi trọng nhưng lại rất cần thiết cho vài tầng lớp xã hội trong thời
chiến".
Từ trước 1963, các nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, Lam Phương đã soạn
các bản như Gạo trắng trang thanh, Chiều hành quân... Nhưng phải tới
sau 1963, khi nền Đệ nhị Cộng hòa Việt Nam bắt đầu thì
các bài hát về Tình và Lính mới trở nên thực sự phổ biến. Đây cũng là hai đề
tài chủ yếu của nhạc vàng.
Hoàng Thi Thơ là một nhạc sĩ thành công trong
nhiều lĩnh vực. Ông từng là trưởng đoàn nghệ thuật của Việt Nam Cộng hòa đi trình diễn ở một số nước.
Hoàng Thi Thơ cũng từng tham gia sản xuất điện ảnh với phim Người cô đơn nói
về đề tài âm nhạc. Trên lĩnh vực sáng tác ông viết nhiều bản với âm hưởng dân tộc
như Trăng rụng xuống cầu, Rước tình về quê hương, Tình ca trên
lúa, Đám cưới trên đường quê, các bản tình cảm như Chuyện tình người
trinh nữ tên Thi, Đường xưa lối cũ... Ông còn soạn một vài vở kịch hát Cô
gái điên, Ả đào say.
Lam Phương được biết tới với các bản nhạc
tình Bài tango cho em, Em là tất cả, Tình bơ vơ... hoặc các bài
chủ đề khác như Đoàn người lữ thứ, Cho em quên tuổi ngọc, Kiếp
nghèo, Chuyến đò vỹ tuyến...
Các ca khúc với chủ đề Lính, người tiêu biểu nhất là Trần Thiện Thanh. Vốn cũng là một ca sĩ với nghệ
danh Nhật Trường, ông đã sáng tác và tự trình diễn nhiều bài hát về hình ảnh
người lính Việt Nam Cộng hòa: Biển mặn, Chiều trên phá Tam Giang, Hoa
trinh nữ, Rừng lá thấp, Tâm sự người lính trẻ, Tình thư của lính...
Một số ca khúc khác của ông cũng rất phổ biến như Chiếc áo bà ba, Khi
người yêu tôi khóc, Gặp nhau làm ngơ, Mùa đông của anh. Một tác giả
viết về lính khác là Trúc Phương, tác giả của Đò chiều, Kẻ ở miền
xa, Tàu đêm năm cũ, Trên bốn vùng chiến thuật... và Ai cho tôi
tình yêu, Đôi mắt người xưa, Thói đời, Mưa nửa đêm, Tình thắm
duyên quê...
Những bản nhạc tình bi lụy còn có Châu
Kỳ với Giọt lệ đài trang, Được tin em lấy chồng, Sao
chưa thấy hội âm, Con đường xưa em đi. Một vài bản khác rất nổi danh
như Người yêu cô đơn của Đài Phương Trang,... Ngoài ra còn một số ca
khúc như Phiên gác đêm xuân của Nguyễn Văn Đông, Người yêu của
lính của Anh Chương, Sang ngang của Đỗ Lễ, Căn nhà ngoại ô của
Anh Bằng...
Giọng ca tiêu biểu của nhạc vàng, đầu tiên có thể kể đến Duy Khánh.
Tiếp theo là ca sĩ Chế Linh, cũng là tác giả của ca khúc Đêm buồn tỉnh lẻ [2].
Các giọng ca nữ có Thanh Thúy, Thanh
Tuyền, Giao Linh, Hoàng
Oanh. Cùng với các nhạc sĩ, các ca sĩ này cũng góp phần định hình dòng nhạc
vàng với cách hát khác hẳn các ca sĩ của nhạc tiền chiến hay tình khúc
1954-1975.
Nhạc trẻ:
Vào cuối thập niên 1950, nhạc kích động châu Âu và Mỹ bắt đầu
thâm nhập thị trường miền Nam. Một số thanh niên trẻ con các thương gia, các học
sinh học theo chương trình của Pháp thường nghe các ca khúc của Mỹ và Pháp.
Nhưng phải tới khoảng thời gian 1963-1965 thì phong trào nghe các ca khúc
phương Tây này mới thực sự bành trướng qua các buổi tổ chức khiêu
vũ tại gia. Các danh ca của Mỹ như Paul Anka, Elvis
Presley, The Platters... của Anh
như Cliff Richard, The
Shadows, The Beatles, The Rolling Stones... của Pháp như Johnny Halliday, Sylvie Vartan, Françoise Hardy, Christophe, Dalida... trở
thành thần tượng của giới trẻ Sài Gòn.
Đầu những năm 1960 thì nhạc trẻ trở thành một hiện tượng của
âm nhạc Việt Nam. Những ban nhạc trẻ kích động như C.B.C., The Dreamers, The Uptight, The Blue Jets, The Spotlights
(sau đổi thành Strawberry Four với Tùng
Giang, Đức Huy, Tuấn
Ngọc và Billy Shane) và một số ca sĩ Việt
thích kèm theo tên ngoại quốc bên cạnh tên Việt như Elvis
Phương, Pauline Ngọc, Prosper Thắng, Julie
Quang, Carol Kim... nổi danh với các bạn
nhạc ngoại quốc hát bằng lời Anh hoặc Pháp.
Những hộp đêm Mỹ ngày càng nhiều từ năm 1968 khuyến khích
nhiều ca sĩ hát nhạc Mỹ. Nhiều bản nhạc ngoại quốc nổi tiếng được các nhạc
sĩ Phạm Duy, Quốc
Dũng, Nam Lộc, Tùng
Giang, Trường Hải... đặt lời Việt.
Không chỉ dừng lại ở việc hát nhạc ngoại quốc, nhiều nhạc sĩ
tự sáng tác các bạn nhạc kích động. Một trong những người đầu tiên có thể kể tới
là Khánh Băng với Sầu
đông, Có nhớ đêm nào, Tiếng mưa rơi. Các nhạc sĩ khác như Quốc
Dũng, Nguyễn Trung Cang, Lê Hựu Hà cũng là những người đầu tiên Việt hóa thể
loại nhạc này.
Quốc Dũng, với nhiều ca khúc nổi tiếng, cùng với Thanh Mai tạo
thành một đôi song ca được nhiều mến mộ. Ban Phượng Hoàng của Nguyễn Trung Cang, Lê Hựu Hà và ca sĩ Elvis
Phương trở thành một trong nhưng ban nhạc thành công nhất của Sài Gòn
giai đoạn đó.
Tới năm 1971, đại hội nhạc trẻ đầu tiên được tổ chức tại sân Hoa Lư
do Trường Kỳ, Tùng
Giang và Nam Lộc tổ chức. Sự thành công của đại hội nhạc trẻ đầu
tiên ở Sài Gòn đã đẩy mạnh nhạc trẻ lên cao độ. Tiếp theo đó nhiều đại nhạc hội
khác được tiếp tục được tổ chức: năm 1971 tại trường trung học Taberd với hơn
10.000 người nghe, năm 1974 tại sở thú với trên 20.000 khán giả.
Cho tới sau 1975, nhiều bản nhạc nước ngoài vẫn ăn khách
trong cộng đồng người Việt ở hải ngoại. Một vài ca khúc còn được các ca sĩ trẻ
trong nước hát, như Bang bang do Phạm Duy đặt
lời Việt được Mỹ Tâm hát lại vào những năm đầu thập niên 2000.
Nhạc phản chiến:
Khi cuộc chiến tranh Việt Nam ngày càng lan rộng, ở
miền Nam, không chỉ có các nhạc sĩ sáng tác các bài hát ca ngợi người lính Việt
Nam Cộng hòa mà còn xuất hiện nhiều ca khúc phản chiến. Người tiêu biểu nhất
cho phong trào nhạc phản chiến này là Trịnh Công Sơn.
Bắt đầu từ khoảng năm 1966, những nhạc phẩm
của Trịnh Công Sơn qua tiếng hát Khánh Ly đã
chinh phục giới trẻ, đánh trúng tâm lý chán ghét chiến tranh, mong muốn hòa
bình. Năm 1968,
sau sự kiên Tết Mậu Thân,
Trịnh Công Sơn tung ra tập nhạc Kinh Việt Nam. Năm 1969, Trịnh Công Sơn
cho ra tiếp tập Ta phải thấy mặt trời,
rồi sau đó là Ca khúc da vàng. Với các ca
khúc Nối vòng tay lớn, Bài ca dành cho những xác người, Gia tài
của mẹ... Trịnh Công Sơn kêu gọi mọi người ngừng chiến tranh, nêu lên một hình ảnh
Việt Nam đau thương vì cuộc chiến.
Song song với nhạc phản chiến của Trịnh Công Sơn, sau Tết Mậu
Thân năm 1968, mầm mống chống đối chính quyền Nguyễn Văn Thiệu bắt đầu nảy nở ở các trường
đại học tại Sài Gòn. Nhạc sĩ Miên Đức Thắng đã sáng
tác các ca khúc như Hát từ cách đồng hoang, Lớn mãi không ngừng.
Phong trào học sinh và sinh viên xuống đường xuất hiện cùng với Hát cho đồng bào tôi nghe, trong đó hai
nhạc sĩ tiêu biểu là Trần Long Ẩn và Tôn Thất Lập. Năm 1971, một tập nhạc
khác xuất hiện là Hát cùng đồng bào ta. Những bài hát xuống đường được giới
sinh viên học sinh hát nhiều nhất lúc đó là: Sức mạnh nhân dân của Trương Quốc Khánh, Tình nghĩa Bắc Nam của
Nguyễn Văn Sanh, Dậy mà đi của Nguyễn Xuân Tấn... Phạm Thế Mỹ cũng viết Hoa vẫn nở trên đường
quê hương, Thương quá Việt Nam.
Phạm Duy cũng sáng tác một số ca khúc phản đối cuộc
chiến tranh Kỷ vật cho em, Chuyện hai người lính, Khi
tôi về, Tình khúc trên chiến trường tồi tệ, Thầm gọi tên nhau trên
chiến trường tồi tệ, Tưởng như còn người yêu... Trong đó ca khúc Kỷ vật
cho em phổ từ thơ Linh Phương trở nên rất nổi tiếng, được các danh ca của
Sài Gòn khi đó như Thái Thanh, Lệ Thu, Khánh Ly hát
thường xuyên tại các phòng tra, vũ trường gây nên các tác động mạnh mẽ tới khán
giả.
Lê Hựu Hà cũng là một người có nhiều sáng tác trong
phong trào phản đối chiến tranh tiêu biểu là bài hát Hãy nhìn xuống chân...
Phong trào du ca:
Năm 1966, hai nhạc sĩ Nguyễn Đức Quang và Đinh Gia Lập thành lập
phong trào Du ca, là một đoàn thể hoạt động về văn hóa và văn nghệ phục vụ cộng
đồng, xuất hiện cùng lúc với phong trào làm công tác xã hội của sinh viên, học
sinh. Chủ tịch phong trào từ 1967 là dược sĩ Hoàng Ngọc Tuệ và đến năm 1972 được thay thế
bởi Đỗ Ngọc Yến. Trưởng xưởng Du ca do nhạc sĩ Nguyễn Đức Quang điều hành, đến
năm 1972 được thay thế bởi Ngô Mạnh Thu. Phong trào được Bộ
Quốc gia Giáo dục và Thanh niên Việt Nam Cộng hòa công nhận chính thức và cấp
giấy phép hoạt động trên toàn quốc kể từ ngày 24
tháng 1 năm 1969.
Du ca quy tụ khá nhiều các nhạc sĩ tên tuổi, cũng như nhiều
nhạc sĩ trẻ xuất phát từ phong trào: Nguyễn Đức Quang, Trầm Tử Thiêng, Anh
Việt Thu, Trần Tú, Nguyễn Quyết Thắng... Phạm Duy cũng
có đóng góp trong phong trào du ca với một số bài như Sức mấy mà buồn, Thôi
bỏ đi tám.
Du ca ra đời đúng lúc mọi người đang đòi hỏi một nền văn nghệ
sống động, thức tỉnh và mới lạ. Những loại nhạc mà phong trào du ca thường sử dụng
là Thanh niên ca, Thiếu nhi ca, Sinh hoạt ca, Nhận thức ca, Sử ca, Dân ca, những
bài hát ca ngợi tình yêu con người và thân phận quê hương. Nhiều bài hát của du
ca đã trở nên quen thuộc như Việt Nam, Việt Nam của Phạm Duy, Việt
Nam quê hương ngạo nghễ của Nguyễn Đức Quang, Hát từ tim, hát bằng
hơi thở của Nguyễn Quyết Thắng, Anh sẽ về của Nguyễn Hữu Nghĩa,
thơ Kinh Kha, Xin chọn nơi này làm quê hương của Nguyễn Đức Quang.
Những ca khúc trong phong trào du ca có mục đích kêu gọi
thanh niên hãy tự hào, tin tưởng và hy vọng nơi tương lai. Trước năm 1975,
phong trào du ca có tác dụng sâu mạnh đối với giới trẻ qua các đoàn, toán ca
như Con Sáo Huế, Du ca Áo Nâu, Du ca Lòng Mẹ, Du ca Trùng Dương... Họ trình diễn
ở khắp nơi miền Nam khi đó, trong trường học, ngoài sân cỏ, trên sân khấu,
trong các đoàn thể bạn, hướng đạo, hay Thanh sinh công, Gia đình Phật tử.
Du ca cũng đã phát hành một số tuyển tập nhạc như: Tuyển
tập Du ca 1, Du ca 2, Du ca 3, Những bài ca khai phá, Ta đi trên dòng lịch sử,
Những điều trông thấy, Những khuôn mặt Du ca, Hát cho những người sống sót, Anh
hùng ca, Sinh hoạt ca.
Các nhạc sĩ khác:
Trong thời kỳ từ 1954 đến 1975, Phạm Duy vẫn
là một trong những nhạc sĩ có sức sáng tác mạnh mẽ nhất và các ca khúc của ông
cũng thuộc nhiều thể loại. Tiếp tục những ca khúc "dân ca mới", Phạm
Duy còn sáng tác nhiều tình khúc như Nghìn trùng xa cách, Trả lại em
yêu, Con đường tình ta đi, Nha Trang ngày về, Cỏ hồng, Mùa
thu chết, Nước mắt mùa thu... Ông còn có các bài hát Bé ca dành cho thiêu nhi: Ông
trăng xuống chơi, Chú bé bắt được con công, Thằng Bờm, Bé bắt dế, Đưa
bé đến trường, Đốt lá trên sân
Các trường ca Con đường cái quan, Mẹ Việt Nam cũng được Phạm
Duy viết trong thời kỳ này. Ngoài ra có thể kể đến Đạo ca, Tâm ca... Trong các phong trào Nhạc
trẻ, Du ca, Nhạc phản chiến Phạm
Duy đều có tham gia với nhiều ca khúc.
Trịnh Công Sơn, ngoài các ca khúc phản chiến, ông là
tác giả của rất nhiều tình khúc, giúp ông trở thành một trong những nhạc sĩ nổi
tiếng nhất của thời kỳ đó và cả sau này. Từ sáng tác được coi là đầu tay Ướt mi xuất
bản năm 1959,
Trịnh Công Sơn tiếp tục thành công với Diễm
xưa, Tuổi đá buồn, Tình xa, Tình
nhớ... Cùng với tiếng hát Khánh Ly,
các bản tình ca của Trịnh Công Sơn đã chinh phục giới thanh niên miền Nam khi
đó, trở thành một hiện tượng của tân nhạc.
Một điểm khác biệt giữa âm nhạc miền Bắc và miền Nam khi đó
là trong khi ở miền Bắc, các ca khúc chỉ được phát trên đài phát
thanh, qua các buổi biểu diễn của những đội văn công... thì tại miền Nam,
âm nhạc hình thành một thị trường sôi động với nhiều hãng băng đĩa. Các ca khúc
được phát trên sóng phát thanh, truyền hình, được trình diễn tại các vũ trường, phòng
trà và các đại nhạc hội.
Những người đi đầu trong việc sản xuất băng đĩa có thể kể đến Phạm Mạnh Cương, Nguyễn Văn Đông, Tùng
Giang... Những băng nhạc Sơn ca, Trường Sơn, Nhã ca, Nhạc trẻ, Shotguns,
Sóng nhạc... được phát hành đều đặn. Với lợi nhuận từ các băng nhạc, tập nhạc,
các nhạc sĩ nổi tiếng có được thu nhập rất cao.
Phòng trà và vũ trường là hai điểm trình diễn phổ biến của
Sài Gòn giai đoạn đó. Những phòng trà như Đêm Màu Hồng, Queen Bee... là điểm yêu thích của
nhiều khán giả nghe nhạc.
Giai đoạn 1975 đến nay
Giai đoạn 1975-1996
Trong nước
Sau khi Việt Nam thống nhất, nền tân nhạc Việt Nam có nhiều
thay đổi thăng trầm. Để xây dựng Chủ Nghĩa Xã Hội, Việt Nam đã tiến hành cuộc
cách mạng văn hóa tư tưởng và đấu tranh cải tạo công thương nghiệp, cải cách ruộng
đất. Trong nước các dòng nhạc vàng bị cấm hoàn toàn vì không phù hợp với chủ
trương chính trị, các ca sĩ nhạc vàng được khuyến khích chuyển sang hát nhạc
truyền thống cách mạng (nhạc đỏ) Nhiều ca sĩ và nhạc sĩ Việt Nam phải vượt
biên sang định cư tại Hoa Kỳ và nhiều quốc gia khác. Nhiều bài hát tiền chiến
và tình ca bị hạn chế lưu hành. Cuộc chiến tranh biên giới Tây Nam và cuộc chiến
tranh biên giới phía Bắc nổ ra.
Đề tài sáng tác chủ yếu trong giai đoạn này là:
- Ca ngợi lãnh tụ Hồ Chí Minh: có các bài hát tiêu biểu như:
Viếng lăng Bác, Miền Nam Nhớ mãi ơn người, Lời Bác dặng trước lúc ra đi...
- Ca ngợi Đảng: Đảng đã cho ta một mùa xuân...
- Ca ngợi chiến công lẩy lừng của cuộc kháng chiến như: Dáng đứng
Bến Tre, 40 thế kỷ cùng ra trận, Tổ quốc yêu thương,
- Tình yêu quê hương đất nước và tình yêu lứa đôi: Quê Hương
(Nguyễn Văn Tý phổ thơ Đổ Trung Quân), Đất nước lời ru (Văn Thành Nho), Mùa
xuân trên thành phố Hồ Chí Minh (Xuân Hồng), Huyền Thoại Mẹ (Trịnh Công Sơn),
Bài ca không quên (Phạm Minh Tuấn), Thuyền và Biển (Phan Huỳnh Điểu), Gửi em
chiếc nón bài thơ (Lê Việt Hòa), Giai điệu Tổ quốc (Trần Tiến)...
- Ca ngợi và phát động các phong trào lao động tập thể như
Thanh Niên Xung Phong: Đêm rừng Đắc Min, Em nông trường anh ra biên giới, Hồ
núi Cốc, Trị An âm vang mùa xuân, Tàu anh qua núi, Đêm thành phố đầy sao, Người
đi xây hồ Kẻ Gỗ, Mùa xuân từ những giếng dầu...
Các nhạc sĩ tiêu biểu trong giai đoạn này là: Diệp Minh Tuyền,
Trần Long Ẩn, Thế Hiển, Nguyễn Nam, Nguyễn Văn Hiên, An Thuyên, Phó đức Phương,
Phong Nhã, Trần Tiến...
Đặc biệt Ca sĩ kiêm nhạc sĩ Trần Tiến chịu ảnh hưởng của
phong trào du ca trước năm 1975 nên đã có nhiều sáng tác mới lạ thời bấy giờ
nên được công chúng yêu nhạc đón nhận với các ca khúc: Mặt trời bé con, Tùy hứng
lý qua cầu, Tạm biệt chim én...
Các ca sĩ thành danh như: Cẩm Vân, Bảo Yến, Nhã Phương, Quang
Lý, Tuấn Phong, Cao Minh, Thế Hiển, Trần Tiến...
Phong trào văn nghệ quần chúng phát triển mạnh mẽ. Hội âm nhạc
Việt Nam được thành lập. Hằng năm đều tổ chức nhiều chuyến du khảo hội trại
sáng tác theo những chủ đề do nhà nước đặt hàng.
Các trường âm nhạc, văn hóa nghệ thuật được quan tâm thành lập
tuy nhiên chỉ mới dừng lại ở quy mô dạy dòng nhạc thính phòng cỏ điển và âm nhạc
tuyên truyền.
Nhiều văn nghệ sĩ có cơ hội giao lưu học tập tại Liên Xô
(Nga) đã du nhập nhiều bản nhạc Liên Xô được hát bằng tiếng Nga hoặc dịch ra lời
Việt: Một triệu đóa hoa hồng (Cẩm Vân trình bày), Chiều hải cảng, đôi bờ, Cây
thùy dương.
Sau Đại Hội Đảng lần VI đề ra chủ trương đổi mới tư duy, xóa bao cấp, văn hóa nghệ thuật được cởi mở Đài Truyền Hình Thành phố Hồ Chí Minh
(HTV) đã tổ chức các cuộc thi tiếng hát truyền hình tạo cơ hội cho nhiều ca sĩ
trẻ thành danh như: Như Quỳnh, Như Hảo, Thanh Thúy, Tạ Minh Tâm...
Hội thi tiếng hát Hoa Phượng Đỏ dành cho lứa tuổi học sinh.
Tại miền nam nhiều bài hát từ các nước phương Tây được các ca
sĩ trình bày lời ngoại ngữ và lời việt(do Khúc Lan dịch): Tình cha (Phương Thảo)...
Đặc biệt là phong trào hát nhạc Hoa lời Việt với các ca sĩ: Minh Thuận, Nhật
Hào, Tú Châu, Lam Trường...
Nhạc tình ca (còn gọi là nhạc sến do đa số viết theo điệu
Bolero và có giai điệu buồn với nội dung chủ yếu là mô tả tâm trạng thất tình)
được tiếp tục phát triển với các nhạc sĩ như: Vinh Sử, Hàng Châu... với các giọng
ca: Đình Văn, Ngọc Sơn, Chế Thanh, Thùy Dương...
Nhiều Trung tâm băng nhạc được thành lập như: Bến Thành
Audio, Sài Gòn Audio, Kim Lợi Studio...
Hải ngoại
Nhạc hải ngoại
Các nhạc sĩ của Sài Gòn sau
1975 định cư tại nước ngoài vẫn tiếp tục sáng tác và cùng với những nhạc sĩ trẻ
hơn đã tạo nên dòng nhạc hải ngoại. Tại hải ngoại củng xuất hiện nhiều trung
tâm phát hành băng đĩa nhạc như: Thúy Nga, Asia, Làng văn,... Nổi bật nhất là
trung tâm Thúy Nga với loạt đĩa chủ đề "Paris by night" được thực hiện
nghiêm túc, giàn dựng công phu, mang nhiều giá trị nghệ thuật được giới yêu nhạc
đánh giá cao Những nhạc sĩ tên tuổi đầu tiên rời Việt Nam khoảng cuối năm 1975.
Trong những năm đầu, một chủ đề sáng tác chính của họ là nỗi nhớ quê hương và
Sài Gòn như Nam Lộc với Sài Gòn ơi! Vĩnh biệt, Khi xa
Sài Gòn của Lê Uyên Phương, Đêm nhớ về Sài gòn của Trầm Tử Thiêng... Chủ đề thân phận lưu vong cũng được
nói đến với Tị nạn ca của Phạm Duy, Người
di tản buồn của Nam Lộc, Ai trở về xứ Việt của Phan Văn Hưng, Một chút
quà cho quê hương của Việt Dũng... Một chủ đề phổ biến nữa
là "phục quốc kháng chiến" nói lên mong muốn được quay trở lại miền
Nam của ca sĩ Nguyệt
Ánh.
Từ khoảng đầu thập kỷ 1980, một số nhạc sĩ sau thời gian cải tạo tại
Việt Nam ra định cư ở nước ngoài. Họ viết nhiều ca khúc tả lại thời gian cải tạo
ở Việt Nam như Hà Thúc Sinh với tập Tiếng
hát tủi nhục năm 1982, Châu Đình An với Những lời ca thép năm
1982... Phạm Duy cũng sáng tác 20 bài lấy tựa là Ngục ca phổ từ thơ của Nguyễn Chí Thiện trong tập thơ Tiếng vọng từ
đáy vực
Giai đoạn 1996 đến nay
Trong nước
Vào năm 1996 bắt nguồn từ giải thưởng âm nhạc "Làn sóng
Xanh" do đài tiếng nói nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức. người đoạt
giải là ca sĩ Lam Trường với ca khúc "Tình thôi xót xa" Bảo
Chấn khiến cho trào lưu nhạc trẻ ra đời với hàng loạt ca khúc thành công
sau đó như: Hà Nội mùa vắng những cơn mưa, Bên em là biển rộng, Giọt sương trên
mí mắt, Hôn môi xa, Tình em ngọn nến... góp phần đưa hàng loạt ca sĩ trẻ nổi
danh như: Mỹ Tâm, Đan Trường, Cẩm Ly, Mỹ Linh, Hồng Nhung, Thanh Lam, Quang
Linh, Quang Dũng, Đức Tuấn, Tuấn Hưng, Đàm Vĩnh Hưng...
Nhạc sĩ trẻ Hoài An đoạt
giải thưởng từ cuộc thi sinh viên với bài hát "Tình thơ" với phần hòa âm mới lạ hiện đại lúc bấy giờ đã làm thay đổi quan điểm âm nhạc Việt Nam: Phần
nhạc dạo đầu bài hát và Phần hòa âm và phối khí được chú trọng hơn so với trước
đây làm cho ca khúc Việt Nam trở nên hiện đại hơn, hay hơn.
Tại Việt Nam đã xuất hiện nhiều nhạc sĩ làm nhiệm vụ hòa âm
phối khí như: Quốc Trung, Mạnh Trinh, Đức Trí, Hoài Sa... Nghề mix nhạc (DJ)
cũng xuất hiện.
Bên cạnh đó dòng nhạc dân ca phát triển mạnh mẽ: "Vọng cổ
buồn", "Đêm Gành Hào nghe điệu Hoài Lang", "Quê tôi mùa nước
lủ"... thể hiện thành công nhất là ca sĩ Cẩm Ly
Vài Ca sĩ Việt Nam có hoài bảo vươn ra thị trường âm nhạc thế
giới và đã đạt được một số thành công ban đầu: Ca sĩ Mỹ Tâm được
đài truyền hình ABC xếp hạng 6 trong số các ca sĩ châu Á thành công nhất, Hồ Quỳnh Hương đoạt giải Liên hoan âm nhạc tại
Bình Nhưỡng.
V-Pop
Thành công với các ca khúc nhạc trẻ mà báo chí ngưỡng mộ, cái
tên phát triển cho ngành Công Nghiệp Âm Nhạc Việt Nam đã và đang thu hút sự
quan tâm của nhiều khán giả trẻ, vào năm 2008 cái tên V-Pop đã xuất
hiện làm cho nhiều thần tượng và khán giả rất tò mò. Đặc biệt là sự nổi lên của
Làn sóng Hàn Quốc, nên nhiều ca sĩ đã bắt chước model của Hàn Quốc và các giai
điệu âm nhạc của nó.
Hải Ngoại
Đến giữa thập niên 1980, các nhạc sĩ bắt đầu bỏ chủ đề
"phục quốc kháng chiến" quay lại viết các bản tình ca. Ở giai đoạn
này, những nhạc sĩ tiêu biểu có thể kể đến Đức
Huy với "Và Con Tim Đã Vui Trở Lại", "Đừng Xa Em Đêm
Nay", Trần Quảng Nam với
"Mười Năm Tình Cũ", Hoàng Thanh Tâm với "Tháng Sáu Trời
Mưa", Trúc Hồ với "Trái Tim Mùa Đông", Ngọc Trọng với "Buồn
Vương Màu Áo", Trịnh Nam Sơn với
"Dĩ Vãng", "Quên Đi Tình Yêu Cũ"... Ngô Thụy Miên tại hải ngoại cũng có nhiều sáng
tác, trong đó nổi tiếng hơn cả là Riêng một góc trời viết
năm 1997. Kể từ
khi trong nước đổi mới các ca sĩ và nhạc sĩ ở hải ngoại được về nước biểu diễn
đã tạo nên sự giao thoa (trao đổi nghệ thuật) về âm nhạc giữa trong và ngoài nước,
có nhiều ca khúc trong nước được các ca sĩ hải ngoại biểu diễn rất thành công
và ngược lại. Nhiều ca sĩ trẻ nổi danh như: Lưu Bích, Như Quỳnh, Quang Lê, Trần
Thái Hòa, Ngọc Hạ, v.v...
Theo https://sites.google.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét