Hai vấn đề cần thảo luận với tác giả
bài viết "Bình Ngô đại
cáo
Một số vấn đề về chữ nghĩa"
Tóm tắt: Bài báo này muốn thảo luận với tác giả bài viết
“Bình Ngô đại cáo - Một số vấn đề về chữ nghĩa” hai vấn đề: 1) đại
cáo là một từ hay một ngữ; 2) chử hay lỗ trong huyết
lưu phiêu chử? Trước hết, chúng tôi cho rằng đại cáo không phải là một
từ chỉ một thể loại văn học trung đại Việt Nam mà là một ngữ có ý nghĩa như là
bài cáo quan trọng của nhà vua tuyên bố về việc dẹp yên giặc Ngô. Tiếp đến,
chúng tôi cho rằng chử không đồng nhất (hay đồng nghĩa) với lỗ trong huyết
lưu phiêu chử. Và điều quan trọng là phải hiểu huyết lưu phiêu chử như
là một thành ngữ, do đó, việc tác giả cố gắng chứng minh huyết lưu phiêu lỗ là
một việc làm không thực sự cần thiết.
Tạp chí Hán Nôm số 2/2005 có đăng bài viết của PGS. TS
Nguyễn Đăng Na với nhan đề là “Bình Ngô đại cáo: một số vấn đề về chữ nghĩa”.
Theo chúng tôi, đây là một bài viết đặc sắc với nhiều kiến giải uyên bác và
sáng tạo một cách lý thú về một tác phẩm nổi tiếng trong nền văn học dân tộc của
chúng ta. Chúng tôi về cơ bản nhất trí với những vấn đề về chữ nghĩa mà tác giả
nêu lên và giải quyết một cách kỳ khu thông qua nhiều viện dẫn trong sách vở và
những suy luận của mình. Tuy nhiên, có hai vấn đề mà chúng tôi thấy cần phải thảo
luận thêm với tác giả để tránh những ngộ nhận đáng tiếc có thể xảy ra.
1. Vấn đề thứ nhất là vấn đề thể loại của bài Bình Ngô đại cáo. Mặc
dù chấp nhận cách hiểu thông thường lâu nay cho rằng Bình Ngô đại cáo là
thể cáo, nhưng Nguyễn Đăng Na lại đưa ra một kiến giải hơi khác thường khi ông
cho rằng Bình Ngô đại cáo thuộc thể loại đại cáo.
Để đi đến kết luận ấy, trước tiên, tác giả bài viết đặt ra câu hỏi: đại
cáo là một cụm từ hay một từ? Nếu là cụm từ thì nó có nghĩa như các tác giả
sách giáo khoa THCS và PTTH đã nêu ra từ bấy lâu nay: bài tuyên cáo một sự kiện trọng
đại cho nhân dân được biết. Nếu là một từ thì nó phải là một thể loại văn
học có chức năng hành chính giống như hịch, sớ, chiếu, biểu.
Nguyễn Đăng Na đã dẫn ra nhiều văn liệu để chứng minh rằng đại cáo là một
thể loại của văn học cổ. Tác giả viết: “Chữ ‘cáo’ có bộ ngôn thường dùng để chỉ
thể loại văn học, khi kết hợp với ‘đại’ sẽ thành ‘đại cáo’. Nguyễn Trãi
dùng hai chữ đại cáo này để chỉ thể loại tác phẩm của mình.” (các chữ tôi in
nghiêng nhằm nhấn mạnh – LTP). Tác giả đã dựa vào Hán ngữ đại từ điển để
giải thích nguồn gốc và ý nghĩa của thể loại này như sau:
“đại cáo” là tên một thiên sách trong sách Thượng thư, trong
đó nêu việc “Chu Công giúp Thành Vương trừ bỏ nhà Ân, viết Đại cáo”.
đại cáo còn gắn với một văn bản pháp luật được ban bố năm Hồng
Vũ (niên hiệu của Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương) thứ 18 đời Minh. Văn bản Đại
cáo này theo Minh sử, gồm 74 điều. “Lệnh ban xuống cho các trường học
phải đem ra để dạy sĩ tử; còn ở làng quê thì đặt ở các trường tư, thuê thầy dạy”,
thậm chí biết đọc Đại cáo là tiêu chuẩn để xét giảm án và ân xá cho
các phạm nhân.
Theo Nguyễn Đăng Na, Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo cũng
là một cách “trần đại đạo dĩ cáo thiên hạ” như Đại cáo Chu Công và vì
viết sau Đại cáo của Hồng Vũ hơn 40 năm, nên đây cũng có thể là một
cách Nguyễn Trãi “muốn người đọc thấy rằng, bài cáo mà mình thay mặt dân tộc viết
ra, chính là một văn kiện mang tính pháp luật, có ý nghĩa trọng đại, ngang với
văn kiện pháp luật mà Minh Thái Tổ ban bố ròng rã suốt ba năm…”
Những điều nói trên cho thấy thiện ý của tác giả là muốn đề cao ý nghĩa và tầm
vóc lớn lao đáng tự hào của Bình Ngô đại cáo, một áng văn bất hủ của dân tộc
ta, có thể sánh ngang với tác phẩm của các bậc hoàng đế Trung Hoa. Thiện ý này
rất đáng quý. Nhưng có mấy điều làm cho chúng tôi băn khoăn không ít là:
Khi tác giả cho rằng “ban đầu, đại cáo do hai chữ mang ý nghĩa quan
trọng nhất trong mệnh (?) [1] “trần ‘đại’ đạo dĩ
‘cáo’ thiên hạ” ghép lại, dùng để gọi tên một thiên trong Kinh Thư, rồi thành từ
cố định chỉ loại đặc biệt của thể cáo”, thì nhận định này – nhận định đại cáo
là tiểu loại của thể cáo – lấy từ sách nào, hay đó chẳng qua là sự đoán định của
riêng tác giả?
Theo chỗ chúng tôi biết, Bình Ngô đại cáo chỉ là tên gọi của người đời
sau đặt cho bài cáo. Ở một số sách giáo khoa trước đây, có người còn gọi Bình
Ngô đại cáo là Cáo bình Ngô. Mới đây, nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân cho
biết nhan đề Bình Ngô đại cáo không tìm thấy trong sách Đại Việt
sử ký toàn thư vì trước khi dẫn nguyên văn bài Bình Ngô đại cáo, Đại
Việt sử ký toàn thư chỉ viết: “Đế ký bình Ngô, đại cáo thiên hạ, kỳ văn viết:…”.
Mặt khác, tác giả Bùi Duy Tân cũng tỏ ra nghi ngờ nhan đề này khi ông nói: “Vì
vậy, nói nhan đề Bình Ngô đại cáo do Nguyễn Trãi hoặc những ai đó đặt
khi biên soạn Lam Sơn thực lục vẫn phải tồn nghi” [2] … Điều đó cho thấy
chắc gì nhan đề Bình Ngô đại cáo là do chính Nguyễn Trãi đặt ra trong
khi hiện tượng người đời sau đặt tên cho các danh tác không phải là hiếm!
Và phải chăng vì có ba văn bản mang tên là đại cáo như đã đề cập trên
đây mà tác giả Nguyễn Đăng Na đi đến khái quát rằng đại cáo là một thể
loại văn học?
Tỉnh táo một chút thì cũng đủ để nhận ra rằng bản thân thể cáo đã mang cái nội
dung “đại đạo” ấy rồi. Lưu Hiệp trong Văn tâm điêu long chương Biện
tao đã nói: 故其陳堯舜之耿介，稱湯武之祗敬，典誥之體也 [3] (Phiên âm: Cố kỳ trần
Nghiêu Thuấn chi cảnh giới, xưng Thang Vũ chi chi kính, điển cáo chi thể dã).
GS. Phan Ngọc dịch: “Việc [Ly Tao] trình bày cái sáng láng vĩ đại của thời
Nghiêu Thuấn, ca ngợi thái độ tôn kính lo lắng của Hạ Vũ, Thành Thang đều gắn với
nội dung các bài “điển” và các bài “cáo” [trong Kinh Thư] [4] . GS. Trần Đình Sử
trong cuốn Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam đã viết:
“Cáo là thể văn hoàng đế dùng để bổ nhiệm hay phong tặng thần tử (...) Ví dụ: Đại
cáo, Lạc cáo, Khang cáo, Tửu cáo, Thiệu cáo, …” [5] . Theo đó thì ai
cũng hiểu rằng Đại cáo – cũng như Thang cáo, Lạc cáo, Tửu cáo,
Thiệu cáo – chỉ là những tên gọi của những bài cáo cụ thể, thường gắn với
chủ thể sáng tác hoặc nội dung cụ thể của chúng mà thôi. Chẳng hạn, Thang
cáo là lời Thành Thang khuyên chư hầu giữ phép nước, chỉ ra ý nghĩa của việc
chinh phạt vua Kiệt.
Cho nên, chúng tôi cho rằng đại cáo không thể có tư cách là từ với ý
nghĩa chỉ một thể loại văn học. Nói cách khác, phải xem nó là một cụm từ hơn là
một từ, và hơn nữa đó là một cụm danh từ, trong đó cáo là thành tố
chính, đại chẳng qua là thành tố phụ hạn định tính chất của bài cáo
mà thôi.
Nếu theo cách lý giải của Nguyễn Đăng Na, người ta sẽ dễ dàng ngộ nhận rằng có
một tiểu loại đại cáo cùng những tiểu loại khác tương đương tồn tại
bên trong thể loại cáo. Nghĩa là, theo cách lập luận của tác giả thì cần phải bổ
sung thêm vào cái kho tàng thể loại vốn đã phức tạp và rối rắm của văn học
trung đại một số tiểu loại mới nữa, trong đó có đại cáo. Đó là điều chưa từng
thấy trong các sách vở từ trước đến nay. Nếu ai đó đem điều ngộ nhận này áp dụng
vào việc dạy học ở nhà trường phổ thông thì có lẽ sẽ gây nhiều tranh cãi vô
ích. Lúc bấy giờ, học sinh sẽ hiểu rằng trong văn học cổ bên cạnh cáo còn
có một tiểu loại là đại cáo (và thể loại này chỉ có Nguyễn Trãi sử dụng
mà thôi!), thì há chẳng phải là điều phức tạp không cần thiết hay sao? Cho nên,
theo tôi, chỉ nên cho học sinh thấy Bình Ngô đại cáo là một bài cáo
có tính chất trọng đại tuyên bố rộng rãi cho toàn dân được biết về thắng lợi của
cuộc khởi nghĩa mười năm chống quân Minh đầy gian khổ nhưng hào hùng của dân tộc.
Và ý nghĩa “thiên cổ hùng văn” của bài văn trước hết chính là xuất phát từ tính
chất trọng đại đó, rồi sau đó mới nói đến những khía cạnh khác.
2. Vấn đề thứ hai là vấn đề hiểu chữ “chử”
Cho nên, chúng tôi cho rằng đại cáo không thể có tư cách là từ với ý
nghĩa chỉ một thể loại văn học. Nói cách khác, phải xem nó là một cụm từ hơn là
một từ, và hơn nữa đó là một cụm danh từ, trong đó cáo là thành tố
chính, đại chẳng qua là thành tố phụ hạn định tính chất của bài cáo
mà thôi.
Nếu theo cách lý giải của Nguyễn Đăng Na, người ta sẽ dễ dàng ngộ nhận rằng có
một tiểu loại đại cáo cùng những tiểu loại khác tương đương tồn tại
bên trong thể loại cáo. Nghĩa là, theo cách lập luận của tác giả thì cần phải bổ
sung thêm vào cái kho tàng thể loại vốn đã phức tạp và rối rắm của văn học
trung đại một số tiểu loại mới nữa, trong đó có đại cáo. Đó là điều chưa từng
thấy trong các sách vở từ trước đến nay. Nếu ai đó đem điều ngộ nhận này áp dụng
vào việc dạy học ở nhà trường phổ thông thì có lẽ sẽ gây nhiều tranh cãi vô
ích. Lúc bấy giờ, học sinh sẽ hiểu rằng trong văn học cổ bên cạnh cáo còn
có một tiểu loại là đại cáo (và thể loại này chỉ có Nguyễn Trãi sử dụng
mà thôi!), thì há chẳng phải là điều phức tạp không cần thiết hay sao? Cho nên,
theo tôi, chỉ nên cho học sinh thấy Bình Ngô đại cáo là một bài cáo
có tính chất trọng đại tuyên bố rộng rãi cho toàn dân được biết về thắng lợi của
cuộc khởi nghĩa mười năm chống quân Minh đầy gian khổ nhưng hào hùng của dân tộc.
Và ý nghĩa “thiên cổ hùng văn” của bài văn trước hết chính là xuất phát từ tính
chất trọng đại đó, rồi sau đó mới nói đến những khía cạnh khác.
2. Vấn đề thứ hai là vấn đề hiểu chữ “chử” 杵trong câu “Lãnh Câu chi huyết phiêu
chử”. Theo tác giả, vấn đề này đã tạo ra một cuộc tranh luận triền miên trong
giới nghiên cứu văn học trung đại. Với mục đích đưa ra kiến giải cuối cùng cho
cuộc tranh luận ấy, Nguyễn Đăng Na quả quyết rằng “chử” 杵ở đây không
có nghĩa là cái chày, mà có nghĩa là cái mộc. Máu chảy ở Lãnh Câu (nhiều
quá đến nỗi) làm trôi những chiếc mộc của giặc Ngô! Tác giả đồng ý với nhận định
cho rằng câu “Lãnh Câu chi huyết phiêu chử” là bắt nguồn từ “huyết lưu phiêu chử”
nhưng không chịu xem tổ hợp từ này là một thành ngữ như cách hiểu quen thuộc
lâu nay. Tác giả đề nghị cách hiểu khác chỉ dựa trên nghĩa của từ “chử” mà
thôi. Theo ông, máu chảy thành sông không thể làm trôi chày vốn là một
vật thể quá nặng, mà chỉ có thể làm trôi lỗ vốn là một vật thể nhẹ
hơn! (?)
Để biện minh cho nhận định trên, tác giả dẫn ra rằng theo Hán ngữ đại từ
điển, “chử” có 6 nghĩa. Ngoài nghĩa thông dụng là “cái chày” dùng để giã đập
các vật, “chử” còn thông nghĩa (LTP nhấn mạnh) với “lỗ”
Để biện minh cho nhận định trên, tác giả dẫn ra rằng theo Hán ngữ đại từ
điển, “chử” có 6 nghĩa. Ngoài nghĩa thông dụng là “cái chày” dùng để giã đập
các vật, “chử” còn thông nghĩa (LTP nhấn mạnh) với “lỗ” 擼 mà lỗ thì có nghĩa là “cổ đại vũ khí trung đích thuẫn”, lỗ là
cái mộc, một thứ vũ khí thời xưa. Căn cứ thứ hai để tác giả đi đến kết luận như
trên là lời chú giải của Đoàn Ngọc Tài (cũng trong Hán ngữ đại từ điển): “lỗ”
hoặc giả “chử” vi chi: “huyết lưu phiêu chử”, tức “huyết lưu phiêu lỗ”.
Lập luận trên đây có những chỗ cần xem xét lại.
Trước hết, nói rằng máu chảy thành sông nhiều đến nỗi làm trôi mộc/ chử là
một điều không có căn cứ thực tế. Đây chỉ là một cách diễn đạt thậm xưng trong
văn học mà thôi. Do vậy, ra sức phân biệt mộc và chử là một
việc làm hết sức ngây thơ, tưởng rằng là uyên áo, nhưng thực chất là đã đi ra
khỏi quỹ đạo của nghệ thuật ngôn từ. Tác giả đã dụng công trong việc tra cứu nhằm
chứng minh luận điểm của mình, nhưng xem ra là hoài công, vô ích!
Khi tra cứu Học sinh từ nguyên [6] , chúng tôi phát hiện
từ chử được từ điển này định nghĩa như sau:
Lập luận trên đây có những chỗ cần xem xét lại.
Trước hết, nói rằng máu chảy thành sông nhiều đến nỗi làm trôi mộc/ chử là
một điều không có căn cứ thực tế. Đây chỉ là một cách diễn đạt thậm xưng trong
văn học mà thôi. Do vậy, ra sức phân biệt mộc và chử là một
việc làm hết sức ngây thơ, tưởng rằng là uyên áo, nhưng thực chất là đã đi ra
khỏi quỹ đạo của nghệ thuật ngôn từ. Tác giả đã dụng công trong việc tra cứu nhằm
chứng minh luận điểm của mình, nhưng xem ra là hoài công, vô ích!
Khi tra cứu Học sinh từ nguyên [6] , chúng tôi phát hiện
từ chử được từ điển này định nghĩa như sau:
杵: 1) 舂米、捶衣等用的一頭粗一頭細的圓木。《易·係辭》：“斷木為杵，掘地為臼。2) "古兵器名，因為形狀象杵，故名。《宋史·呼延贊傳》：“及作破陣刀、降魔杵。”3) 搗.
(Chử: 1) thung mễ, chúy y đẳng dụng đích nhất đầu thô, nhất đầu tế đích viên mộc.
Dịch, Hệ từ: “Đoạn mộc vi chử, quật địa vi cữu”. 2) Cổ binh khí danh, nhân vi
hình trạng tượng chử. Tống sử, Hô Duyên Tán truyện: “Cập tác phá trận đao,
giáng ma chử”. 3. Đảo). Tạm dịch: Chử: 1. Cây gỗ tròn một đầu to một đầu nhỏ
dùng để giã gạo hay đập quần áo. Kinh Dịch, thiên Hệ từ: “Chặt cây làm chày,
đào đất làm cối”. 2. Tên một thứ binh khí thời xưa vì có hình dáng giống với
cái chày (LTP nhấn mạnh). Tống Sử, truyện “Hô Duyên Tán”: “Kịp thời làm ra
đao phá trận, làm ra chày đánh ma quỷ”. 3) Đập, nện.”
Ở đây, cần chú ý rằng “chử” là một loại vũ khí có hình dáng giống với cái chày,
chứ không phải là bản thân cái chày đập vải hay giã gạo. Chất liệu và trọng lượng
của nó như thế nào, chưa chắc đã nặng hơn cái mộc.
Trong Từ điển Wenlin [7] , “chử” đúng là chỉ
có hai nghĩa: 1) pestle (cái chày) và 2) stick used to pound
clothes in washing (cái gậy dùng đập quần áo khi giặt giũ). Nhưng khi tìm
trong danh sách các từ có chứa
(Chử: 1) thung mễ, chúy y đẳng dụng đích nhất đầu thô, nhất đầu tế đích viên mộc.
Dịch, Hệ từ: “Đoạn mộc vi chử, quật địa vi cữu”. 2) Cổ binh khí danh, nhân vi
hình trạng tượng chử. Tống sử, Hô Duyên Tán truyện: “Cập tác phá trận đao,
giáng ma chử”. 3. Đảo). Tạm dịch: Chử: 1. Cây gỗ tròn một đầu to một đầu nhỏ
dùng để giã gạo hay đập quần áo. Kinh Dịch, thiên Hệ từ: “Chặt cây làm chày,
đào đất làm cối”. 2. Tên một thứ binh khí thời xưa vì có hình dáng giống với
cái chày (LTP nhấn mạnh). Tống Sử, truyện “Hô Duyên Tán”: “Kịp thời làm ra
đao phá trận, làm ra chày đánh ma quỷ”. 3) Đập, nện.”
Ở đây, cần chú ý rằng “chử” là một loại vũ khí có hình dáng giống với cái chày,
chứ không phải là bản thân cái chày đập vải hay giã gạo. Chất liệu và trọng lượng
của nó như thế nào, chưa chắc đã nặng hơn cái mộc.
Trong Từ điển Wenlin [7] , “chử” đúng là chỉ
có hai nghĩa: 1) pestle (cái chày) và 2) stick used to pound
clothes in washing (cái gậy dùng đập quần áo khi giặt giũ). Nhưng khi tìm
trong danh sách các từ có chứa杵 – cũng theo tự điển nói trên – chúng
tôi phát hiện hai tổ hợp từ: 1) huyết lưu phiêu chử血流漂杵với 3
nghĩa: a - a bloody battle (trận đánh đẫm máu); b - scene of a
big slaughter (cảnh tượng đại tàn sát), và c - great massacre (cuộc
đại thảm sát); và 2) kim cương chử金剛杵với 2 nghĩa: a - the weapon
brandished by Indra signifying thunder; b) the weapon symbolizing the
power of wisdom.
Như vậy, rõ ràng huyết lưu phiêu chử là một thành ngữ mà nghĩa của nó
là chỉ một chiến trường đẫm máu, một cuộc tàn sát khủng khiếp. Rõ ràng Từ
điển Wenlin đã không theo nghĩa của từng từ để giải thích ý nghĩa của
thành ngữ này. Điều đó cho thấy sẽ là sai lầm nếu hiểu “máu chảy trôi chày”
theo kiểu máu chảy nhiều quá làm trôi chày của giặc.
Hơn nữa, “chử” còn có nghĩa là một thứ vũ khí trong kim cương chử, một thứ vũ
khí của thần Indra có nghĩa là cây gậy sấm sét (cudgel vajra (“thunder-bolt”)
– xem hình bên [8] ) và là một thứ vũ
khí biểu trưng cho sức mạnh thông thái. Như vậy, rõ ràng việc bác bỏ tư cách vũ
khí của chử là không có cơ sở.
Mặt khác, khi đồng nhất chử với lỗ, Nguyễn Đăng Na đã sử dụng
khái niệm “thông nghĩa” mà theo chúng tôi là một khái niệm cần phải được làm
rõ. Nếu giải thích như Nguyễn Đăng Na – lỗ là chử – thì phải
chăng thông nghĩa là đồng nghĩa?
Trước hết, theo chúng tôi, thông nghĩa không thể có nghĩa là đồng
nghĩa (nghĩa là cùng sở chỉ) mà chỉ có những nét giống nhau, liên quan với nhau
mà thôi. Theo hiểu biết hạn hẹp của chúng tôi, khái niệm “thông nghĩa” chỉ được
tìm thấy trong nguyên tắc “đồng âm thông giả” của tiếng Hán cổ, nghĩa là hai từ
tuy có âm giống nhau, nhưng nghĩa lại có liên quan với nhau, ví dụ chỉ
Như vậy, rõ ràng huyết lưu phiêu chử là một thành ngữ mà nghĩa của nó
là chỉ một chiến trường đẫm máu, một cuộc tàn sát khủng khiếp. Rõ ràng Từ
điển Wenlin đã không theo nghĩa của từng từ để giải thích ý nghĩa của
thành ngữ này. Điều đó cho thấy sẽ là sai lầm nếu hiểu “máu chảy trôi chày”
theo kiểu máu chảy nhiều quá làm trôi chày của giặc.
Hơn nữa, “chử” còn có nghĩa là một thứ vũ khí trong kim cương chử, một thứ vũ
khí của thần Indra có nghĩa là cây gậy sấm sét (cudgel vajra (“thunder-bolt”)
– xem hình bên [8] ) và là một thứ vũ
khí biểu trưng cho sức mạnh thông thái. Như vậy, rõ ràng việc bác bỏ tư cách vũ
khí của chử là không có cơ sở.
Mặt khác, khi đồng nhất chử với lỗ, Nguyễn Đăng Na đã sử dụng
khái niệm “thông nghĩa” mà theo chúng tôi là một khái niệm cần phải được làm
rõ. Nếu giải thích như Nguyễn Đăng Na – lỗ là chử – thì phải
chăng thông nghĩa là đồng nghĩa?
Trước hết, theo chúng tôi, thông nghĩa không thể có nghĩa là đồng
nghĩa (nghĩa là cùng sở chỉ) mà chỉ có những nét giống nhau, liên quan với nhau
mà thôi. Theo hiểu biết hạn hẹp của chúng tôi, khái niệm “thông nghĩa” chỉ được
tìm thấy trong nguyên tắc “đồng âm thông giả” của tiếng Hán cổ, nghĩa là hai từ
tuy có âm giống nhau, nhưng nghĩa lại có liên quan với nhau, ví dụ chỉ 止với chỉ 軹, 址, 趾, 阯, 沚 và do đó
có thể dùng lẫn lộn với nhau trong một số trường hợp [9] .
Với cách hiểu trên đây thì chử và lỗ không phải là hai từ đồng
âm nên không xảy ra hiện tượng thông nghĩa. Hai từ này nếu quả thật thông nghĩa
với nhau thì nhiều nhất là ở chỗ chúng có nét nghĩa liên quan với nhau (một loại
vũ khí thời xưa), nên trong chừng mực nào đó, có thể dùng lẫn lộn trong khi nói
“huyết lưu phiêu lỗ” hoặc “huyết lưu phiêu chử”. Nhưng lỗ là lỗ mà chử là chử,
chứ không thể có chuyện đánh đồng hai sự vật này với nhau.
Hơn nữa, câu chú giải của Đoàn Ngọc Tài chưa chắc đã khẳng định dứt khoát lỗ là chử.
Có thể hiểu câu nói của Đoàn Ngọc Tài là: “lỗ hoặc (hàm ý nghi ngờ - LTP) chử đều
dùng được ở đây: (nói) “huyết lưu phiêu lỗ” cũng tức là (nói) “huyết lưu phiêu
chử”. Nói cách khác, phải hiểu ý của Đoàn Ngọc Tài là cả hai thành ngữ này tuy
một dùng “lỗ”, một dùng “chử” nhưng nghĩa đều giống nhau. Nhưng cần lưu ý rằng
nghĩa của hai thành ngữ giống nhau (máu chảy rất nhiều) chứ không có ý
nói lỗ tức là chử. Không thể dùng phép loại suy một cách tuỳ tiện
theo kiểu:
huyết lưu phiêu lỗ = huyết lưu phiêu chử, vậy suy ra: lỗ = chử (!). Xin tác giả
Nguyễn Đăng Na chú ý ở điểm này để tránh ngộ nhận.
Tóm lại, không có chuyện sách giáo khoa (kể cả những người dịch trước đây) mắc
sai lầm nghiêm trọng như tác giả đã có ý nói trong bài viết của mình. Vấn đề là
ở chỗ nếu cần chú thích chử thì chỉ cần chỉ ra rằng nó không chỉ có
nghĩa là chày giã gạo hay chày đập quần áo, mà còn là một thứ vũ khí thời cổ có
hình dạng giống như cái chày gia dụng, có thể tạm gọi là “gậy” (tức “bổng”
Với cách hiểu trên đây thì chử và lỗ không phải là hai từ đồng
âm nên không xảy ra hiện tượng thông nghĩa. Hai từ này nếu quả thật thông nghĩa
với nhau thì nhiều nhất là ở chỗ chúng có nét nghĩa liên quan với nhau (một loại
vũ khí thời xưa), nên trong chừng mực nào đó, có thể dùng lẫn lộn trong khi nói
“huyết lưu phiêu lỗ” hoặc “huyết lưu phiêu chử”. Nhưng lỗ là lỗ mà chử là chử,
chứ không thể có chuyện đánh đồng hai sự vật này với nhau.
Hơn nữa, câu chú giải của Đoàn Ngọc Tài chưa chắc đã khẳng định dứt khoát lỗ là chử.
Có thể hiểu câu nói của Đoàn Ngọc Tài là: “lỗ hoặc (hàm ý nghi ngờ - LTP) chử đều
dùng được ở đây: (nói) “huyết lưu phiêu lỗ” cũng tức là (nói) “huyết lưu phiêu
chử”. Nói cách khác, phải hiểu ý của Đoàn Ngọc Tài là cả hai thành ngữ này tuy
một dùng “lỗ”, một dùng “chử” nhưng nghĩa đều giống nhau. Nhưng cần lưu ý rằng
nghĩa của hai thành ngữ giống nhau (máu chảy rất nhiều) chứ không có ý
nói lỗ tức là chử. Không thể dùng phép loại suy một cách tuỳ tiện
theo kiểu:
huyết lưu phiêu lỗ = huyết lưu phiêu chử, vậy suy ra: lỗ = chử (!). Xin tác giả
Nguyễn Đăng Na chú ý ở điểm này để tránh ngộ nhận.
Tóm lại, không có chuyện sách giáo khoa (kể cả những người dịch trước đây) mắc
sai lầm nghiêm trọng như tác giả đã có ý nói trong bài viết của mình. Vấn đề là
ở chỗ nếu cần chú thích chử thì chỉ cần chỉ ra rằng nó không chỉ có
nghĩa là chày giã gạo hay chày đập quần áo, mà còn là một thứ vũ khí thời cổ có
hình dạng giống như cái chày gia dụng, có thể tạm gọi là “gậy” (tức “bổng” 棒). Trong văn
cảnh này, chày được dùng theo phép hoán dụ để chỉ cho tất cả vũ khí của bọn giặc.
Tuy nhiên, cả câu “Lãnh Câu chi huyết phiêu chử” nên hiểu là trận đánh Lãnh Câu
là trận đánh ác liệt, quân Minh chết rất nhiều đến nỗi máu chảy thành sông. Thế
thôi, không nên làm phức tạp hoá vấn đề bằng cách dừng lại quá sâu ở chữ nghĩa
của một từ, nhất là khi từ ấy nằm trong một thành ngữ, nghĩa là ý nghĩa của nó
thường quan hệ một cách lỏng lẻo với ý nghĩa chung của cái tổ hợp mà nó tham
gia tạo nên.
Dù sao đi nữa, toàn bài viết của PGS Nguyễn Đăng Na là một bài viết có giá trị
học thuật rất cao. Những ý kiến trên đây của chúng tôi không phải để phủ nhận tất
cả những điều bài viết đã trình bày rất xác đáng mà cái chính là muốn góp thêm
một lời bàn để cho vấn đề trở nên sáng tỏ hơn mà thôi. Cho nên, nếu có gì sai
sót, xin được tác giả Nguyễn Đăng Na chỉ giáo thêm để mở rộng tầm mắt.
Chú thích:
[1] Chỗ này trong Tạp chí Hán Nôm in không rõ.
[2] Bùi Duy Tân (2007),
“Bình Ngô đại cáo, văn bản - bản dịch - nhan đề”, T/c Nghiên cứu văn học,
số 6.
[3] Thạnh Bình chủ
biên, Học sinh từ nguyên, CD-Rom. (Cũng có thể xem tác phẩm Văn tâm
điêu long trên website http://www.chinapage.com/)
[4] Lưu Hiệp, Văn tâm
điêu long, (bản dịch của Phan Ngọc), NXB Văn học, H., 1997, tr. 33.
[5] Trần Đình Sử
(1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học Việt Nam trung đại, NXB Giáo dục, H.,
tr. 290.
[6] Thạnh Bình chủ
biên, Học sinh từ nguyên, CD-Rom.
[7] Wenlin Institute Inc.,
[8] Dẫn từ website: http://www.jnanam.net/indra.
[9] Trương Thái Du, “Dùng thiên
văn kiến giải các thuật ngữ Nam Giao, Giao Chỉ, Tượng Quận, Cửu hân, Nhật
Nam”, nguồn: talawas
7/12/2007Lý Thơ PhúcTheo http://www.talawas.org/.jpg)
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét