Chất trào lộng Tú Mỡ

Chất trào lộng Tú Mỡ

 Nguyễn Khải 

1 - Tú Mỡ và báo giới

Tối 24-4-1937, tại sân quần Coulier, Hà Nội, đã khai mạc hội nghị báo giới Bắc Kỳ để chuẩn bị cho hội nghị báo giới toàn quốc. Có hai trăm người dự họp thì có đến một trăm lính cảnh sát giữ trật tự. Nhiều người bị soát giấy rất gắt phải bỏ về (nên nhớ lúc này Mặt trận Bình dân đã lên cầm quyền ở Pháp được một năm rồi). Hội nghị ra mấy nghị quyết: Một là, thực hành chế độ báo giới ở chính quốc cho các báo quốc văn và Pháp văn ở Đông Dương. Hai là, đại xá những người viết báo bị can án do những đạo sắc lệnh hiện hành ở Đông Dương. Hội nghị đã cử một ủy ban lên yết kiến Toàn quyền Brévié để nhờ ông giúp cho cuộc vận động về tự do ngôn luận. ủy ban còn phải yết kiến Thống sứ Delsalle và Đốc lý Hà Nội Virgitti nhờ các ông ủng hộ quyền tự do báo chí. Còn đang tràn ngập hy vọng về quyền tự do ngôn luận và lập nghiệp đoàn báo giới sẽ được các nhà cầm quyền ở Đông Dương dưới thời Chính phủ Bình dân chấp thuận thì đùng một cái, chủ nhiệm Nguyễn Văn Tiến và quản lý Trịnh Văn Phú của báo Le Travail bị Sở mật thám bắt, báo quán bị khám xét vì có nhiều bài trên báo bị nghi ngờ có liên can tới những thủ đoạn lật đổ. Ban quản trị vừa được hội nghị báo chí bầu liền họp ngày 9-5 dưới sự chủ tọa của ông nhà báo Tây Clémenti yêu cầu trả lại tự do cho hai nhà báo bị bắt giữ trái phép. Nhưng ông Clémenti lại nói là ủy ban được cử ra để chuẩn bị cho hội nghị báo giới toàn quốc nên không thể giải quyết những chuyện liên quan tới cuộc hội nghị ấy. Bàn cãi một hồi rồi cũng thôi. Vì đội ngũ báo chí còn thiếu sự thống nhất, có một dúm người mà cũng chia phe chia phái, người nói thế này, kẻ bảo thế kia, lại còn gây gổ, vu cáo nhau nữa nên không tạo được sức mạnh dư luận trong báo giới và trong công chúng. Ông chủ tờ nhật báo lớn nhất Đông Dương là tờ Đông Pháp đã khóc với anh em khi được mời đến dự họp đòi quyền tự do ngôn luận. Ông chắp tay vái anh em thú nhận rằng, nếu trong làng báo có ai không thích tự do ngôn luận thì người đó chính là ông, mong anh em để cho ông được yên ổn (Ngày nay - ngày 18-7-1937). Nhân chuyện này, Tú Mỡ có thơ rằng:

Anh em ba xứ Bắc Nam Trung

Làng báo An Nam họp hội đồng

Đòi lấy tự do mà lập nghiệp

Ấy là theo luật công bình chung

Tưởng khắp cả làng tâm địa khá

Mưu toan việc lớn đồng lòng cả

Ngờ đâu lâm sự mới tòi ra

Lắm kẻ lòng chim người dạ cá

Làng văn đâu có thịt cùng xôi

Trên dưới tôn ti mảng chiếu ngồi

Làng báo đâu phải phường Lý Toét

Mà hòng tranh thứ với tranh ngôi

Quay quắt có bọn buôn dư luận

Bán rẻ linh hồn mong sống bẫm

Ngôn luận tự do há thiết gì

Mấy lần hội nghị mặt đều lẩn

(Hội nghị báo giới)

2 - Tú Mỡ và giới quan trường

Năm 1936, Chính phủ Léon Blum (đảng Xã hội) cử Brévié sang làm toàn quyền xứ Đông Dương. Thế là Tổng đốc Hà Đông, tức cụ Thiếu Hoàng Trọng Phu và Tổng đốc Thái Bình, tức cụ Thiếu Vi Văn Định chợt thấy mình già quá, yếu quá, bèn cáo lão hồi hưu. Nhưng Chính phủ vẫn giữ hai cụ lại nên hai cụ buộc lòng phải ở lại để phục vụ cho dân cho nước. Nhưng sang năm 1937, chả biết tính toán thế nào, hai cụ lại nhất quyết treo ấn từ quan. Khốn nỗi cái nghề làm quan thì quen, làm quan từ trẻ đến già tất nhiên phải rất quen. Còn cái nghề làm dân lại chưa quen, đã làm dân bao giờ mà quen, nên trong bụng còn nhiều phân vân phấp phỏng. Biết chuyện này, Tú Mỡ có làm một bài thơ khuyến khích hai cụ nên dứt khoát về nghỉ hưu, bởi cái thú điền viên xem ra còn quyến rũ hơn cái thú làm quan rất nhiều. Bài thơ có tựa đề Quy khứ lai từ:

Về đi thôi hề, về đi thôi

Dùng dằng chi nữa, ai ôi, đi về!

Tuổi bảy chục, đến kỳ thượng thọ

Treo ấn thôi, tìm chỗ nghỉ ngơi

Về đi thôi hề, về đi thôi

Tham quyền cố vị, ai ôi, thêm phiền

Thang sĩ hoạn đã lên tột bực

Còn mong chi mà chực rốn ngồi

Về đi, về chốn quê nhà

Ngâm hoa vịnh nguyệt, cho qua tháng ngày

Chén chè lúc vui vầy chúng bạn

Điếu thuốc khi chán nản tiêu sầu

Dối già trống bỏi ta đâu

Đào non chén rượu, nàng hầu đấm lưng

Đừng níu lại đôi hồi chi nữa!

Đã bao phen lần nữa quá rồi

Về đi thôi hề, về đi thôi,

Ngày nay nhất định ai lôi cũng về...

(Ngày nay - số 84 tháng 11-1937)

3 - Nạn lụt năm 1937 ở Bắc Kỳ và thơ Tú Mỡ

Tin của báo Ngày nay:

- Đê ở hạt Bắc Ninh vỡ. Đê ở hạt Bắc Giang vỡ. Nước sông Cầu, sông Thương, sông Thái Bình tiếp tục lên cao. Có tới ba vạn mẫu ruộng bị mất trắng, nạn dân đã lên tới 15 vạn người.

- Hãng Fontaine (hãng nấu rượu của nhà nước gọi là rượu ty) đã quyết định tặng 450 chai rượu ty cho dân hộ đê uống để hăng hái chống đỡ với nước với sóng... Nhưng dân hộ đê chỉ thiếu có cơm thôi, cơm cho họ và cơm cho cả gia đình họ đang nhịn đói!

- Trong két của Hội Phổ Tế Bắc Kỳ đã có tới 4,7 vạn do những người có hảo tâm và các tổ chức xã hội quyên góp hiện vẫn còn nằm im trong két chứ chưa tới tay những người ở vùng lụt?

Vậy có thơ rằng:

Trong khi hàng vạn nạn dân

Ở nơi đồng lụt đang cần cái ăn

Trong khi họ đói nhăn răng

Sống bằng rễ sắn, sống bằng lá sung

Trong khi dân lụt khốn cùng

Chờ bơ gạo chẩn như mong mẹ về

Thì... Hội Phổ Tế Bắc Kỳ

Còn bốn vạn bảy để ỳ trong kho

Sao không chẩn cấp đi cho

Còn vun mãi đống bạc to làm gì

Hay là để đó làm vì

Nạn nhân ngửi thấy tức thì cũng no

(Bốn vạn bảy!)

(Ngày nay - số 80 tháng 10-1937)

4 - Tú Mỡ và cái thế giới đã đứng sát mép vực thẳm

Điểm qua một chút tình hình thế giới hai năm 1936 và 1937. Lúc này Hitler đã lên cầm quyền ở Đức, khi hiệp ước tương trợ Pháp - Liên Xô được ký kết, Hitler lấy cớ hiệp ước này nhằm chống lại Đức liền đưa quân tái chiếm vùng Rhénanie thuộc Đức, tiếp giáp biên giới Bỉ (tháng 3-1936) đã được các nước thắng trận sau Chiến tranh thế giới thứ I quy định là vùng phi quân sự. Rồi Đức lại lấy cớ Pháp củng cố phòng tuyến Magino để chuẩn bị chiến tranh nên Đức phải lập phòng tuyến Siegfried để chống lại. ở Italy, Mussolini đã chiếm đóng nước Áo, Abyssinie (tên gọi cũ của Ethiopie), sáp nhập nước áo vào Italy (tháng 5-1936). Tháng 7-1937, Nhật lẳng lặng tiến hành chiến tranh xâm lược Trung Quốc, ồ ạt chiếm đóng các tỉnh phía bắc Trung Quốc, Thượng Hải, vùng hạ lưu sông Dương Tử, Quảng Đông và đảo Hải Nam. Ở Tây Ban Nha có cuộc nội chiến giữa phe cộng hòa và phe phát xít do tướng Franco cầm đầu được sự yểm trợ tối đa của Đức và Italy, rút cuộc phe phát-xít thắng. Tháng 11-1936, trục Rome - Berlin hình thành trong khi châu Âu vẫn chia rẽ vì các quốc gia dân chủ còn mải tính toán những chuyện riêng của họ, nhiều lắm là họ xúi Hội Quốc Liên (một tổ chức giống như Liên hợp quốc bây giờ) lên án kẻ xâm lược. Nhưng bọn gây chiến đâu có sợ một tổ chức hữu danh vô thực đe dọa, việc chúng, chúng cứ làm, kèm theo vài động tác ngoại giao, vài lời nói quấy quá cho yên lòng những kẻ nhát gan, rồi mọi việc lại êm xuôi. Các nhà viết sử châu Âu đã quy sự thất bại này cho nước Anh và nước Pháp, và kết luận: sự hèn yếu của các nền dân chủ (tư sản) đã cho phép các chính thể độc tài vươn tới những tham vọng mới của họ. Nhân chuyện này Tú Mỡ đã có bài thơ Đóng cửa Hội Quốc Liên đăng trên báo Ngày nay - số tháng 10-1937. Bài thơ này xin đăng nguyên văn để bạn đọc hôm nay có cơ hội thưởng thức trọn vẹn một bài thơ làm cách đây đã 62 năm nhưng vẫn còn thời sự đáo để.

Sau hồi đại chiến ở châu Âu

Các nước hung tàn choảng lộn nhau

Được cũng siêu lơ, thua ngắc ngoải

Nước nào cũng bị vết thương đau

Giết chán nhau rồi dịu máu điên

Mấy ông tỉnh ngộ chuộng bình yên

Họp nhau tìm cách ngăn tranh chiến

Từ đó ra đời Hội Quốc Liên

Vui quá! Từ khi hội lập ra

Các ông ngoại tướng lại rồi qua

Tại tòa hội quán xây to tát

Đọc "đít-cua" xong đánh chén khà

Đầu trò bàn luận việc tài binh

Kẻ kém người hơn, thấy bất bình

Rút cục hùm beo nào có chịu

Để ai rũa vuốt với ghè nanh

Rồi thì thấm thắt tháng năm qua

Hùm ốm dần dần khỏe sức ra

Sùng sục trong lòng khao khát máu

Lại rình cơ hội dấy can qua

Họ Mút đầu tiên giở bạo hung

Đề binh sang áo cướp non sông

Các ông hàng hội bèn can khéo

Chẳng được thì thôi lố mắt trông

Noi theo bọn Nhật rắp mưu sâu

Gây sự, mang binh đánh phá Tàu

Hàng hội bàn suông và dọa hão

Rồi ngồi khểnh cẳng vuốt ve râu

Hội Quốc Liên kia bất lực rồi!

Âu là đóng cửa quách đi thôi!

Cường quyền ví chẳng thua công lý

Hội hiếc làm chi các cụ ôi!

(Ngày nay - số 80 tháng 10-1937)

5 - Tú Mỡ và thân phận những người phụ nữ ở nông thôn

Xưa kia người nông dân không có ruộng phải đi làm thuê rất cơ cực. Là vợ của người đi làm thuê với một bầy con dại lại càng cơ cực (chị Dậu trong Tắt đèn là một điển hình). Nếu lại là một người đàn bà ở góa, còn trẻ và nghèo thì phải chịu đựng mọi sự khốn khó từ nhiều phía. Trước hết chị ta không thể tự do đi bước nữa theo sự lựa chọn của mình. Chỉ có thể vừa làm người ở vừa làm vợ lẽ của các ông lý dịch trong làng mà thôi. Nếu muốn thoát thân chỉ còn mỗi cách trốn ra tỉnh làm con ở hoặc có nhan sắc thì bán thân vào các nhà cô đầu. Cô đầu răng nhuộm đen, bàn chân bàn tay rất to, ban ngày là đầy tớ, tối đến son phấn lên hầu các quan viên làm "cô đầu thịt", dần dần nhiễm đủ mọi thói hư tật xấu, nhập vào tầng lớp cặn bã của các nơi đô thị. Nhưng ở một làng thuộc tỉnh Phú Thọ, có một người đàn bà tên là Thị Tình, góa chồng đã mãn tang, còn trẻ, lại có nhan sắc đã ngang nhiên mang thai hoang như không thèm biết "các cụ trong dân" luôn rình mò những chuyện vi phạm tới "thuần phong mỹ tục" để ngả vạ kiếm bữa chén. Mụ Đốp trong bài thơ vui này chẳng những đáo để mà còn mưu trí nữa. Thị mang cái bụng chửa hoang đi nghễu nghện suốt dọc bài thơ một cách khoái trá, nhà thơ khoái trá đã đành mà người đọc cũng rất khoái. Cụ tiên chỉ bàn với đàn em:

Chờ khi bụng nó toang hoang

Bấy giờ sẽ bắt quả tang rành rành

Mang cái bụng to phình trống cái

Liệu nó còn chối cãi vào đâu!

Chầy ra là cuối tháng sau

Mõ rao dân sẽ họp nhau ngoài đình

Sai tuần tróc mụ Tình điệu tới

Gô cột đình hỏi tội cho ra

Rồi thì theo lệ làng ta

Cho người bắt lợn, bắt gà kính dân

Còn bắt khoán phạt ngân đằng khác

Ít ra là trăm bạc sung công

Làm gương cho gái không chồng...

Nhưng Thị Tình đã nhờ người làm đơn gửi thẳng lên quan công sứ tỉnh là ông Huých-ken hỏi thẳng rằng mình đã đoạn tang chồng, còn trẻ, đang thì sinh nở, nay lỡ chửa với người mình sẽ kết tóc se duyên, vậy có phải là phạm tội để làng ngả vạ không? Ông công sứ bèn trả lời rằng theo pháp luật hiện hành chuyện ấy không phạm pháp, ai bắt vạ hoặc gây phiền nhiễu thị có quyền thưa kiện. Nhưng thị vẫn lẳng lặng giấu cái thư đó, thản nhiên vác cái bụng to đi lại giữa làng, bất chấp những cái lườm nguýt đầy đe dọa của các cụ. Vậy là:

Các cụ mới định hôm họp mặt

Sai tuần phiên đi bắt Thị Tình

Ung dung bưng trống ra đình

Mặc cho các cụ tam bành nổi lên

Thị cứ việc điềm nhiên, lẳng lặng

Nghe các bô căn vặn hết lời

Miệng dân đã nói hả rồi

Bấy giờ mụ mới ngỏ lời trình thưa:

"Tôi tủi phận trơ vơ gái góa

Phụng thờ chồng nay đã hết tang

Đây tờ quan sứ đưa sang

Bảo tôi có phép lo toan kiếm chồng

Dù đeo trống cà rùng mặc kệ

Tôi chửa thời tôi đẻ tôi nuôi

Ai mà sinh sự lôi thôi

Có gan lên tỉnh, đây tôi đi cùng!"

Thế là các cụ phải chịu, đã có thư của quan sứ về cái bụng của thị, còn ai dám bàn khác nữa!

Mặt các cụ như tê như tái

Lặng nhìn nhau chẳng nói nửa nhời

Đàn em dưới khúc khích cười

Chịu tay gái góa là người mưu thâm

Buồn cho các cụ dân tắc lẻm

Sắp mồm xơi bữa chén no say

Ai ngờ không ớt mà cay

Đành trơ mắt trẫu, biết tay đàn bà...

(Bắt vạ hụt)

(Ngày nay - số 81 tháng 10-1937)