Nhà vật lý Thiên văn là những
người "đọc" ánh sáng trong vũ trụ, lặn lội trong thiên hà, để tìm về
quá khứ, nhìn vào hiện tại, và đoán định được tương lai của vũ trụ, trong
đó có trái đất. Có một người Việt như thế, cực kỳ nổi tiếng trong giới
thiên văn học thế giới tên là Trịnh Xuân Thuận. Những công trình khoa học của
khoa học gia khổng lồ này mang đẫm chất Thi ca, mà hơi thở văn chương như là một
đường dẫn xuyên suốt để ông chuyển tải hiểu biết khoa học. Tôi hay nói với những
người bạn làm vật lý của tôi ở Đà Lạt là rồi chắc chắn một ngày nào đó người ta
sẽ phải trao giải thưởng… Văn chương cho Nhà Vật lý này. Rồi một ngày,
tôi, Nguyễn Hàng Tình, một Nhà báo hoang vu dưới “chợ Đời”, Trời
khiến cho được gặp Khoa học gia mang trái tim Thi sĩ ấy trên không gian lộng
gió và ngập tràn ánh sáng của một ngày mới lên nơi véranda ở tầng cao nhất
của một khách sạn nằm giữa phố núi Đà Lạt khi ông như một áng mây từ Mỹ_nơi ông
làm khoa học_ tạt qua. Ông từ bi như Thiền sư, hiền tinh anh như một đứa trẻ
băng trên thời gian và ánh sáng, và tôi thì nông nổi bụi đời hỏi…
*Thưa Nhà thiên văn học,
chúng ta có thể nhận ra “Thiên văn học” nơi… giọt lệ trên mi
mắt của một người Thiếu nữ…?
_Trịnh Xuân Thuận: Cấu tạo giọt lệ không liên quan thẳng ánh sáng, nhưng giọt lệ cũng là kết tinh
của sự vận động từ ánh sáng_ các hạt nhân trong giọt lệ, qua cơ thể sinh học, cảm
xúc của con người. Một hình dung đơn giản nhất là như thấy được sự long lanh của
giọt lệ cũng nhờ ánh sáng... Ánh sáng đưa những gì từ vũ trụ vào mắt ta, và
…vào tim ta. Ta màu nhiệm dạt dào, hân hoan, rạo rực được trước giọt lệ nơi mi
mắt một cô gái nhờ ánh sáng tự nhiên thường tồn trong thiên nhiên, và… nhờ “ánh
sáng” trong Trái tim ta.
*… Và ngay cả với Thi
ca, cũng vậy?
_ Trịnh Xuân Thuận: Không có
ánh sáng lấy đâu niềm cảm hứng để con người thăng hoa. Tâm trạng con người đi
theo ánh sáng, sáng khác, trưa khác, chiều khác, các mùa khác... Những thi phẩm
hay nhất cũng là sản phẩm của sự tương tác vạn vật mà ánh sáng là sự khởi nguồn_sự
cộng hưởng. Những bài thơ mơ tưởng biểu hiện cho sự hân hoan hoặc buồn
đâu kia của Beaudelaire, Rimbaud, hay tranh của Monet, Léonardo da Vinci... là
những câu chuyện về thế giới tâm hồn, câu chuyện về ánh sáng, không trực tiếp
thì qua những tồn tại khác của ánh sáng, nuôi dưỡng từ ánh sáng. Người hoạ sĩ bằng
ánh sáng, đi vẽ cảm xúc về tâm hồn mình, và mọi thứ hữu hình xung quanh... Sáng
tác một bài thơ cũng tương đương như đi tìm kiếm cái gì đó trong vũ trụ của nhà
khoa học.
ÂN NHÂN ÁNH SÁNG
* Ông thường bảo ánh
sáng là Bạn tri kỷ của ông?
_ Trịnh Xuân Thuận: Từ ánh
sáng tôi có thể liên lạc được với vũ trụ, có thể nhìn về quá khứ vũ trụ
cách đây 5 tỉ năm từ lâu_bây giờ thì xa hơn nhiều nữa. Hàng đêm khi mọi người
đi ngủ thì chúng tôi làm việc, tôi đi vào vũ trụ, lang thang trong các thiên
hà, thả lòng trên các vì sao... Chính ánh sáng cho tôi thấy sự di động của các
thiên hà và các sinh tố của thiên hà... Tôi luôn kiếm ra cái mới lạ trong đó.
* Chính ánh sáng đã tạo
ra Con người chúng ta?
_Trịnh Xuân Thuận: Không có
ánh sáng thì không có sự tổng hợp vật chất, sự chuyển hoá, duy trì sự tồn tại của
vật chất. Ánh sáng tạo ra sự sống. Đơn giản là không có mặt trời, không có con
người trên trái đất. Ánh sáng, biểu thị qua trạng thái hạt bụi, và hạt bụi là
những sinh linh, là những ngôi sao, là tổ tiên của chúng ta.
*Và… cũng chính ánh sáng biến
trái đất thành một ngôi làng toàn cầu?
_Trịnh Xuân Thuận: Dĩ nhiên
rồi. Ánh sáng đã làm liền trái đất, kết nối những lục địa, làm phẳng tất cả,
ráp nối cả nhân loại lại. Chỉ có con người phân biệt ra những dân tộc, lãnh địa,
văn hoá... chỉ mọi thứ trên mặt đất đều như nhau, dưới ánh sáng của ánh sáng.
Hoặc như ngày nay, các thiết bị số ra đời, đều trên các nguyên lý của ánh sáng
và điện từ. Mọi thứ tồn tại trên vũ trụ này, trên mặt đất này đều nhờ ánh sáng,
từ ánh sáng, hoặc dựa trên những nguyên lý của ánh sáng, từ giọt nước uống, cọng
rau xanh, đến miếng thịt, cái máy nghe nhạc... Đơn giản ví dụ nhé, trên
Internet, người các vùng nông thôn xa xôi, không từng đặt chân đến, cũng biết đến
được nơi chốn đó. Vào Google thấy cả thế giới...
* Có phải vũ trụ là một mớ hỗn
độn, thưa Nhà Thiên văn?
_Trịnh Xuân Thuận: …Là một
dàn hòa nhạc êm dịu hoàn hảo đúng hơn. Vũ trụ có giai điệu, giai điệu đẹp
như một bản nhạc Jazz. Ngay thế giới sắc màu của nó cũng rực rỡ, lộng lẫy trong
êm ái_ Một cái đẹp vô tận. Mọi thứ trong vũ trụ hoạt động có qui luật, uyển
chuyển trong trật tự.
* Ánh sáng cũng là thế
giới tâm linh. Vậy, giữa Thiên văn học và Phật giáo, có mối liên quan ?
Nhưng Phật giáo ngay từ đầu con đường đã hướng đến thế giới tự nhiên, vũ trụ, vạn
vật, và cả thân phận con người, tức hiểu tự nhiên bằng cảm nhận, bằng giác ngộ,
qua hành trình giác ngộ. Thiên văn học, thì duy lý, dùng duy lý để khám phá, chỉ
ra vận động của tự nhiên, vũ trụ, tính có qui luật của vũ trụ và mọi thứ phát
sinh ra trong đó. Đạo Phật cũng chỉ sự thay đổi trong trời đất, chuyển dịch của
vạn vật_ và Thiên văn học cũng thấy vậy. Có sự tương đồng cho cái hướng đến.
Triết lý Phật giáo là hiểu đến lẽ vô thường của vũ trụ, còn của thiên văn học
là hiểu đến sự liên hệ với các ngôi sao, thiên hà. Cả hai đều là khoa học. Đạo
Phật hay nhắc đến trở về cát bụi là vậy_chuẩn xác đến tuyệt vời, kỳ diệu.
LOÀI NGƯỜI ĐANG CÀY XỚI CHỐN NƯƠNG THÂN
*Bằng cái nhìn của Nhà thiên
văn học, ông thấy trái đất_chốn nương thân của loài người_ đang như thế nào?
_ Trịnh Xuân Thuận: Đang
nguy lắm. Người ta đang cày xới trái đất. Loài người đang xới tung trái đất
lên. Dọn đi những thảm thực vật_mà xanh, sự sống. Chặt hạ cây xanh khắp nơi và
đào xuống để lấy mọi thứ lên đến mức gần không còn kiểm soát được nữa, mà mất
giới hạn. Các loài trên thế giới mất đi liên tục, như con tê giác một sừng vừa
rồi ở VN, chẳng hạn đã biến mất là vĩnh viễn không trở lại. Lũ lụt đang nhiều
hơn. Khí thải cacbon ngày một dữ dội, khủng khiếp hơn. Thời tiết đang nóng lạnh
thất thường lên từng ngày vì đối xử đó. Nếu diễn tiến thế này, sẽ đến một ngày
loài người cũng như vậy, như con tê giác kia. Với loài người hiện này, rồi cái
không còn trước mắt nhất là không còn chỗ sống sót. Băng tan ở hai đầu Bắc và
Nam cực đang báo động, mà trái đất vốn dĩ ¾ là nước rồi. Đầu tiên là trái đất sẽ
ngập chìm trong nước, và giai đoạn sau đó của nó nữa có thể là quá trình bốc
hơn, và tiến tới sa mạc hoá, hoặc một biển đổi vô thường nào đó nữa. Ngay cả việc
thấy khí thải ô nhiễm là tổn hại sống còn rõ ràng với trái đất chung ấy, nhưng con
người vẫn cứ mặc cả nhau trong sự cứu lấy chốn nương thân. Trong khi đó, chúng
tôi_các Nhà thiên văn học_ đi tìm hành tinh khác với hy vọng có sự sống_ thì
chưa ra, mà chưa chắc còn có.
*Theo ông vì sao loài người
lại dám làm thế_"bán đứng" tương lai?
_ Trịnh Xuân Thuận: Vì sự
ích kỷ. Cả thế giới này lao vào cày xới trái đất. Lòng tham vô độ
của từng quốc gia, chỉ nhắm vào cái lợi trước mắt. Họ so đo và tranh nhau để
phát triển bằng mọi giá. Từng con người, từng nhóm người đã đẩy trái đất đang
bước đến những nguy cơ huỷ diệt. Tạo sao loài người tham lam đến vậy, khi đục
cho đến rỗng trái đất để vét cho bằng hết năng lượng hoá thạch, đất đai, cây cối? Súng đạn vẫn sản xuất, chiến tranh vẫn không ngừng ngày nào. Con người
đánh nhau mãi. Tôi thấy lạ, và đau lòng, rằng sao con người không hiểu nhau rằng
trái đất luôn là hành tinh mong manh, yếu ớt lắm. Sao các nước không sẻ chia
nhau trên tinh thần hiệp thông, cùng tồn tại có trách nhiệm, cùng nâng niu trái
đất, để cùng hạnh phúc trên mặt đất.
* Vậy Thiên văn học không phải
là một... cõi huyễn hoặc, mơ hồ, và Nhà Thiên văn học không là những kẻ
thường trực mộng du theo những tinh tú trên trời?
_ Trịnh Xuân Thuận: Làm sao
mơ hồ được. Vật lý thiên văn là khoa học cho tương lai loài người, hiệu quả của
nó không cầm nắm được ngay tức khắc. Tưởng nó mơ tưởng, nhưng thực ra nó rất
thiệt thực. Chúng tôi nhìn từ quá khứ đến tương lai để chỉ ra cho người
ta những cái mà họ không thể thấy. Chúng tôi hoàn toàn có thể cảnh báo những gì
nguy hiểm trong vũ trụ, hành tinh con người đang sống, và các hành tinh khác,
và nhiều thiên hà khác… đang ra sao, tương tác thế nào với trái đất. Tôi đang sống
và làm việc trên mặt đất này mà.
* Có lúc người ta đề cập đến
“Ngày tận thế”, và sự thật rằng, lâu nay, có một mối quan tâm như
vậy trong đời sống của người bình thường dưới mặt đất này?
_ Trịnh Xuân Thuận: Chúng
tôi “đọc” trong vũ trụ, và thấy chưa hề có gì bằng chứng gì từ vũ trụ để nói “tận
thế”. Đó chỉ là suy diễn của những ai đó tưởng tượng ra trên trí tưởng tượng của
họ. Vũ trụ vẫn cứ đang vận hành êm ả theo qui luật của nó.
Nếu có quan tâm, là cách cư xử của con người với hành tinh trái đất mình đang sống.
Hành tinh trái đất sẽ khó khăn khi gồng lên vì con người đè ra vắt lấy năng lượng.
Như ta biết, mà mọi nguồn năng lượng đều do ánh sáng tạo ra, từ mặt trời. Nếu
nhu cầu về năng lượng cứ vô hạn như thế này "trái đất" nào chịu nổi.
Chúng tôi tính được năng lượng trong mặt trời_mặt trời tồn tại do năng lượng
chính nó, và năng lượng cho trái đất phụ thuộc vào nguồn từ mặt trời. Cụ thể,
mặt trời còn "sống" được 4,5 tỉ năm nữa_ Trước đó nó đã "sống"
4,5 tỉ năm. Thiên nhiên trong tay con người. Sức trái đất có hạn, so với lòng
tham của con người. Con người cần phải hiểu sự "nguy hiểm" không đường
lùi của lòng tham mình. Để trái đất tồn tại, hay huỷ hoại nhanh hơn, có khi nội
trong vài ngàn năm hoặc vài trăm năm nếu sức tàn phá trái đất tiếp tục dữ dội
hơn thì mọi thứ sẽ đổi thay, kết thúc sớm hơn. Nghĩ ra thêm cách để sinh tồn,
cùng tồn tại, đừng lao vào và tranh nhau đào trái đất nữa. Loài người đã đi quá
sức của mình, nên đang trở về với việc tập trung huỷ hoại nó.
Và nếu gìn giữ thì trái đất sẽ vững chãi, hài hòa, an lành, bền vững. Tất cả
đang tuỳ thuộc vào loài người.
* Sức thông minh,
trình độ khoa học của con người ngày càng cao, sáng chế ra và sử dụng nhiều thứ
vật dụng tối tân, và thường cho đó là những chỉ dấu của văn minh, khả năng hiện
đại? Văn minh và hiện đại gì đến mức làm thủng nát cả hành tinh duy nhất
mình có thể sinh tồn là trái đất. Ông có ủng hộ trình độ khoa học kỹ thuật đến
mức siêu phàm như ngày nay, thậm chí có thể đặt ra vấn đề “đạo đức” trong
chuyện hủy hoại đó?
_ Trịnh Xuân Thuận: Tôi
không phản đối trình độ phát triển khoa học, chế tạo máy móc cao… Vấn đề là khả
năng đó sử dụng có thông minh không, sử dụng vào việc gì; con người có kiểm
soát được việc mình đang làm; trí tuệ mình đang phát huy. Ví như phát triển bao
nhiều chiếc xe hơi chạy trên phố là vừa; khai thác tài nguyên đến bao nhiêu để
đảm bảo cuộc sống cho thế hệ hiện tại mà không tước mất tương lai của thế
hệ sau đó… Cái gì không tạo ra được tương lai, không vì tương lai, không làm
cho con người hạnh phúc bền chắc, thì làm sao là đạo đức được.
QUÊ HƯƠNG MẶT ĐẤT
*Ánh sáng là vậy. Thế còn
bóng đêm, vai trò của nó, thưa Nhà thiên văn học?
_Trịnh Xuân Thuận: Ánh sáng
và bóng đêm đều phải cùng tồn tại, bổ trợ nhau, tương tác, hút nhau. Vì trái đất
cũng luôn cần sự cân bằng. Bóng đêm là lúc để hoạt động tái tạo, và vũ trụ vẫn
chuyển động đều qua khoảnh khắc đó, không ngơi nghỉ. Với con người, đêm là lúc
để nghỉ ngơi lại sức. Và cả với tôi, đêm là lúc tôi lang thang trong ánh
sáng, như có thể thấy 2.000 vì sao gần nhất hiện hữu,... Không có bóng đêm,
chúng tôi không thể khám phá, tìm hiểu được vũ trụ. Và nhé, ngay trong bóng
đêm, nghệ thuật vẫn tiếp tục sinh thành, những bài thơ, bản nhạc vẫn ra đời...
* "Quê hương”, trong một
Nhà thiên văn học ra sao, thưa ông…?
_Trịnh Xuân Thuận: Cái này
trong mỗi người khác nhau_tôi không rõ ở những đồng nghiệp khác. Với tôi, cảm
tưởng về quê hương là mặt đất này_mặt đất thân thương, đầy đủ buồn vui_ chứ
không dừng lại ở một đất nước nào, tỉnh thành nào. Cứ mỗi lần nhìn lại bức ảnh
chụp được trái đất_vào năm 1969_từ mặt trăng_ là lòng tôi xúc động. Tôi nhìn,
tôi sống trong thiên nhiên và vũ trụ. Tôi cảm tưởng tôi không thuộc về một nước
nào cụ thể cả.
Nhưng tôi cũng là con người. Tôi có gia đình nhỏ, yêu quí vợ mình, người thân
mình, bè bạn, và tôi yêu quí những cái giản dị nhất này. Tôi nhớ và yêu mọi nơi
trên mặt đất tôi đi qua. Và làm sao tôi quên được cảm xúc man mác trong lòng về
tuổi thơ_giai đoạn quan trọng trong một kiếp người_ của tôi ở Đà Lạt, Sài
Gòn... Ý nghĩ đầu tiên của tôi về vũ trụ là tại xứ Đà Lạt nhỏ xinh này. Hành
trình kiếp người của tôi làm sao không mang theo các nơi như VN, Pháp, Mỹ...
* Trịnh Xuân Thuận là
con người của thế giới, danh tiếng toàn cầu. Nếu ai đó chợt nhắc ông ta rằng
nên thường khuyên dặn người khác về cái “ đạo” của người làm khoa học chân
chính và làm Con người chân chính, Nhà thiên văn học Trịnh Xuân Thuận sẽ dễ
dàng mở lòng…
_Trịnh Xuân Thuận:... Tôi
không phải dạng người muốn đứng trên mọi người để bảo ban. Bảo ban làm
con người phân biệt, mà cái đó không có trong quan niệm sống của tôi. Những
lúc đi dạy học, tôi san sẻ tri thức với học trò, tương tác với họ.
Nếu ai buộc tôi phải khuyên răn thì cho tôi chỉ tâm sự với nhau, chân thành
như: là người, nên lao vào lĩnh vực nào đó mà mình yêu thật sự yêu thích, chân
chính, đến với nó bằng sự trong sáng; làm hết mình. Đừng toan tính hay mưu cầu
quá nhiều thứ trên cuộc đời này. Và ở đó, luôn phải nghĩ đến cái tinh thần mặc
khải cao cả của Phật giáo, cái đức độ với tha nhân, đồng loại và các loài khác
nữa trong công việc của mình. Mình hạnh phúc thì cũng để cho người khác hạnh
phúc; yêu hạnh phúc của mình thì cũng tôn trọng hạnh phúc của người, để người
ta được hạnh phúc…
Giờ
đây, ông nghĩ ông thành tựu trong đời?
_Trịnh Xuân Thuận: Tôi được
đi tới cùng sở thích, tình yêu của mình về khám phá vũ trụ, cho mục tiêu khám
phá vũ trụ. Tôi không từng phải để ý đến việc thành danh hay lưu danh. Người ta
biết đến tôi có lẽ do sự chân thành của tôi với ánh sáng, vũ trụ_ nên nếu có
thì chỉ là nó hình thành tự nhiên theo dòng chảy đam mê kia của tôi, do mọi người
gọi tên.
*Với
Thiên văn học, ông chủ động đến với nó, căn duyên, hay là bị...
"đưa đẩy"?
_Nhà thiên văn học Trịnh
Xuân Thuận: Ngay từ nhỏ, tôi đã luôn tự vấn những câu hỏi về thế giới xung
quanh, về thiên nhiên, bầu trời. Tôi yêu vật lý từ nhỏ, nhưng tôi thấy mình hợp
với thiên văn, trong cảm xúc bản thân là luôn muốn hỏi về trời đất, tìm ra qui
luật của thiên nhiên_ chứ không muốn là những người thực hành. Khi sang Mỹ học
đại học năm 18 tuổi_ thấy kính chiếc thiên văn dõi lên bầu trời, và được nhìn
vũ trụ từ chiếc kính thiên văn khổng lồ nhất thế giới này, càng làm bùng lên
trong tôi đến niềm đam mê khám phá thiên văn. Tôi muốn làm người
khám phá, làm vật lý khám phá, thay vì thực hành(như công việc của một kỹ
sư). Dù trước đó, tôi muốn sang học khoa học ở nước Pháp kia, nhưng do bấy giờ ở
thời điểm lịch sử Pháp - Mỹ trong câu chuyện về VN có trắc trở nên Mỹ là nơi
tôi phải đến thay vì Pháp. Thêm nữa, lúc tôi sang Mỹ, đó là giai đoạn vàng của
vật lý thiên văn với hàng loạt khám phá, công bố về vũ trụ...
* Tôi tìm thấy
thơ và văn chương trong những công trình khoa học về thiên văn của ông. Nhưng
thưa ông, sao ông chỉ dùng tiếng Pháp làm “công cụ” ngôn ngữ để chuyển tải những
kết quả đó, dù ông nói được nhiều thứ tiếng, thậm chí giảng dạy bao năm nay ở Mỹ(nơi
nói tiếng Anh), và tiếng Việt là tiếng Mẹ đẻ của ông?
_Trịnh Xuân Thuận: Tôi
nhận thấy sự lung linh của tiếng Pháp, nó khoa học, chặt chẽ, chuẩn mực, vừa đủ
lung linh để chở thông tin, nó hợp với tư duy và tâm hồn tôi_ cuộc đời tôi gắn
bó với ngôn ngữ này nhiều hơn. Tiếng Việt thì tôi không đủ, chỉ đủ giao tiếp,
vì tôi rời xa môi trường ngôn ngữ tiếng Việt lâu rồi.
* Ta thử chơi trò chơi
quay ngược lịch sử nhé: Giả sử ngày ấy buộc ông làm đi nghiên cứu về Sinh học,
chẳng hạn, thì…?
_Trịnh Xuân Thuận:
Với óc ưu khám phá, tôi nghĩ mình vẫn là “người đi khám phá”, khi ở lãnh địa
khoa học khác. Mọi khoa học đều có thế giới bí ẩn của nó, hấp lực để dẫn dụ con
người bước vào, đào sâu, thả hồn... Nhưng để tôi làm thiên văn tôi sẽ hoan hỉ
hơn, toại nguyện ước, cảm xúc được về ước mong, cái thế giới mà tôi luôn nghĩ tới.
Thật may mắn là tôi được Trời Phật đưa tôi làm cái mình thật thích.
Thật sự là hàng ngày cứ nghĩ về thiên văn, sống cùng thiên văn, trôi đi cùng
ánh sáng, là tôi vui rồi.
* …Mong sao đời
Ông ngút vào thẳm sâu của ánh sáng, làm kẻ lữ hành lang thang thật lâu
theo các vì sao trong bầu trời kia, trong cõi không giới hạn đó. Rồi thi
thoảng một “Thi phẩm khoa học” từ tâm hồn Trịnh Xuân Thuận lại rơi xuống mặt đất,
mà không có thì cứ “hư vô”, cũng chả sao, vì tình yêu của ông với vũ trụ đã như
thơ rồi.
* Giáo sư- Tiến
sĩ Trịnh Xuân Thuận năm nay 64 tuổi. Ông Sinh ra ở Hà Nội, sau đó sống thời
thơ ấu ở Đà Lạt, 1954-1960, học trường Lycée Yersin Đà Lạt. Vào những năm đầu
thập niên năm 1960 của thế kỷ trước, ông học Trung học ở Sài Gòn tại trường
Jean Jacques Rousseau _ nay là THPT Lê Quí Đôn (Tp.HCM), rồi đi du học Thuỵ Sĩ,
ngay đó nhận được một học bổng du học sang Hoa kỳ học đại học và lao vào khoa học
Thiên văn. Ông bảo vệ luận án Tiến sĩ tại đại học lừng danh Princeton, và giảng
dạy ở nhiều trường Đại học danh tiếng như Đại học Paris VII (Pháp), đại học
Virginia (Mỹ)_hiện ông vẫn nghiên cứu và giảng dạy chủ yếu tại trường này...
Ông là tác giả của một loạt các sách nói về vũ trụ được viết ra bằng
tiếng Pháp mang hơi thở văn chương, như “ Nguồn gốc- Nỗi hoài niệm về những thuở
ban đầu”, “Lượng tử và hoa sen”, “Giai điệu bí ẩn. Và con người đã
tạo ra vũ trụ”, “Cái vô hạn trong lòng bàn tay”, Những con đường của ánh sáng”,
“Hỗn độn và hài hòa”….
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét