Phân tích đoạn trích "Nỗi thương mình" trong
Truyện Kiều
- Nguyễn Du
Thử thách lớn nhất và cũng là bi đát nhất của Thúy Kiều chính là
hoàn cảnh mà nàng đã bị đẩy vào: làm kỹ nữ chốn lầu xanh. Nói gì đến giữ gìn
danh tiết với Kim Trọng trong hoàn cảnh ấy ngay cái nhân cách tối thiểu của người
đàn bà trong xã hội cũ Kiều làm thế nào để giữ cho khỏi bị mai một được? Làm thế
nào để viết về thực tế ấy - thực tế của cái cảnh "sống làm vợ khắp người
ta" mà vẫn thể hiện được nhân cách của nhân vật vẫn bộc lộ được thái độ
trân trọng sự cảm thông vẫn nói lên được sự đau khổ thương thân phận mình của
nhân vật? Tài năng nghệ thuật độc đáo cái nhìn vượt thời đại và đặc biệt tinh
thần nhân đạo mới mẻ của Nguyễn Du đã thể hiện trọn vẹn trong đoạn trích
"Nỗi thương mình".
"Rường cao rút ngược dây oan
Làm cho khốc hại chẳng qua vì tiền"
Từ lúc gia đình gặp biến cố phải bán mình chuộc cha trao duyên lại cho em là Thúy Vân Kiều đã trải qua 15 năm lưu lạc trong 15 năm ấy Kiều gặp phải bao sự lọc lừa nhưng lần Thúy Kiều bị lừa đau đớn nhất có lẽ là lần nàng bị Mã Giám Sinh lừa bán đến lầu xanh. Nó là bước ngoặt bẻ ngang cuộc đời Thúy Kiều rẽ sang một hướng khác. Rơi vào tay Tú Bà Kiều rút dao định tự tử nhưng không thành. Ở lầu Ngưng Bích Kiều lại mắc bẫy Sở Khanh bị Tú Bà đánh đập tơi bời đến mức phải rên lên: "Thân lươn bao quản lấm đầu tấm lòng trinh bạch từ sau xin chừa". Tiếp đó là những tháng ngày ê chề nhục nhã của nàng trong vai trò kỹ nữ - gái làng chơi đem tấm thân trong ngọc trắng ngà của mình mua vui cho những kẻ lắm tiền háo sắc. Nguyễn Du đã ghi lại tâm trạng của Kiều trong thời gian ấy.
Có một điểm cần chú ý ngay từ đầu là trong nguyên tác của Thanh Tâm tài nhân thì trọng tâm của đoạn này: một mặt là bài ca kể về thân phận Thúy Kiều từ khi gia biến đến khi bị Sở Khanh lừa và phải đồng ý tiếp khách mặt khác tập trung vào lời dạy của Tú Bà về nghề kĩ nữ. Đến Nguyễn Du cách xử lí nghệ thuật đã có sự thay đổi hoàn toàn. Gốc rễ của cách xử lí nghệ thuật độc đáo ấy là cách nhìn mới mẻ và chủ nghĩa nhân đạo mới mẻ của nhà thơ.
Từ câu thứ 5 của đoạn trích trước đây được đặt tên là "Những nỗi lòng tê
tái". Trong sách giáo khoa mới "Nỗi thương mình" chỉ vẻn vẹn 20
câu nhưng đã nói lên tất cả nỗi tê tái của Kiều nhưng quan trọng hơn là đoạn
trích đã thể hiện một tiếng nói nhân văn sâu sắc và tiến bộ: ý thức về thân phận
phẩm giá của nàng Kiều – ý thức thương thân xót thân lần đầu tiên xuất hiện
trong văn học trung đại Việt Nam.
Có một bài toán "nan giải" đặt ra với Nguyễn Du: tác giả muốn tố cáo một cách sâu sắc nơi đã vùi dập Kiều những thân phận như Kiều. Đó cũng là một hình ảnh thu nhỏ của xã hội phong kiến mà Kiều đang sống với tất cả sự nhơ nhớp mục ruỗng của nó. Cái khó là: nói về cảnh lầu xanh nhưng làm sao cho sự miêu tả hiện thực đó không gây ra phản cảm với độc giả không hạ thấp nhân vật thể hiện được nhân cách phẩm giá của nhân vật trong sự cảm thông của nhà thơ. Nguyễn Du đã thành công với những xử lý nghệ thuật độc đáo của mình.
Đoạn trích có một kết cấu lôgíc với diễn biến tâm trạng: đoạn đầu giới thiệu tình cảnh trớ trêu của Kiều "khi tỉnh rượu… nào biết có xuân là gì" đi sâu vào tâm tình nỗi niềm của Kiều trong cảnh sống ấy và đoạn cuối tả cảnh để cực tả tâm trạng cô đơn ý thức về thân phận phẩm giá của Kiều.
Bốn câu thơ đầu của đoạn thơ là cả một hiện thực tàn nhẫn mà Kiều phải chịu đựng: chốn lầu xanh với những đặc trưng của nó:
"Biết bao bướm lả ong lơi
Cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm
Dập dìu lá gió cành chim
Sớm đưa Tống Ngọc tối tìm Trường Khanh".
Bút pháp ước lệ tượng trưng được sử dụng nhuần nhuyễn đến mức trở thành một
công cụ nghệ thuật đắc lực. Bởi vì trên thực tế nếu phải gọi sự thật bằng đúng
cái tên của nó thì Kiều trong đoạn trích này là một cô gái lầu xanh. Một loạt từ
ngữ dẫu là ước lệ vẫn đủ để thông báo về tình cảnh và thân phận của Kiều - mặc
dù bốn câu đầu này nhân vật không hề được miêu tả trực tiếp: "bướm lả ong
lơi cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm" và các điển tích điển cố:
"lá gió cành chim" "Tống Ngọc Trường Khanh" - chỉ chung cho
loại khách làng chơi phong lưu. Nguyễn Du đã tìm được một góc nhìn và cách xử
lí nghệ thuật đặc biệt: viết về cảnh lầu xanh nhưng lại dùng những từ và hình ảnh
rất nhã. Cách xử lí nghệ thuật này giúp tác giả vượt qua một vấn đề nan giải một
mặt vẫn tả thực không né tránh hiện thực và cảnh sống thực tế của nhân vật
chính mặt khác vẫn giữ được chân dung cao đẹp của nhân vật chính Thúy Kiều qua
đó thể hiện thái độ cảm thông trân trọng mà tác giả dành cho nhân vật. Thái độ
này là nhất quán trong tác phẩm.
Quan sát kĩ hơn những chi tiết nghệ thuật mà Nguyễn Du cố ý bày ra sẽ nhận thấy sự mâu thuẫn ẩn chứa bên trong cảnh tượng. Những từ "đầy tháng suốt đêm" là những từ chỉ số nhiều cho thấy sự nhộn nhịp của lầu xanh nơi mà Tú Bà "ăn nên làm ra" lầu xanh như một chốn đang vào dịp "được mùa" "đắt khách". Cái xấu như đang ra sức bòn rút tất cả những giá trị của con người. Lầu xanh trở thành nơi chôn vùi không biết bao nhiêu số phận như Kiều. Cảnh lầu xanh thực chất cũng là một phần của bức tranh XHPK Trung Quốc thời Minh - Thanh thu nhỏ cả thời đại mà Nguyễn Du sống cuối thế kỉ 18 đầu thế kỷ 19. Xã hội ấy cũng đã được nói đến qua những tác phẩm cùng thời: Phủ Chúa Trịnh Hoàng Lê nhất thống chí Cung oán ngâm…
Phép đối xứng kết hợp với nghệ thuật tách từ đảo từ là một sáng tạo của Nguyễn Du. Đối xứng nhỏ nhất được thiết lập bằng cách tách hai từ ghép để tạo thành một cụm từ mới có tác dụng tăng thêm cụ thể hóa hơn nét nghĩa: tại lầu xanh bọn khách làng chơi ra vào dập dìu nhộn nhịp. Tiếp theo là đối xứng trong từng câu thơ: Cuộc say đầy tháng/ trận cười suốt đêm; Sớm đưa Tống Ngọc/ tối tìm Trường Khanh… kết hợp với những từ chỉ số nhiều: đầy tháng suốt đêm diễn tả cái xô bồ gấp gáp của một cuộc sống ăn chơi nhốn nháo dung tục. Thường thì người ta dùng từ "trận" để nói về trận đánh trận mắng chửi chứ không ai nói là "trận cười". Bản thân cách dùng từ này đã đủ cho thấy nỗi ê chề sự ép buộc đày đọa mà Kiều phải chịu đựng.
Nguyễn Du đã tái hiện cái hoàn cảnh của Thúy Kiều bằng những sự đối lập nghiệt
ngã: một bên là nước mắt Thúy Kiều - một bên là những cơn say trận cười triền
miên. Do vậy ở bốn câu thơ đầu mặc dù chưa được miêu tả trực tiếp người đọc vẫn
thấy Kiều đang bị cuốn đi trong một cơn lốc vô hình bị buộc vào cảnh sống nhơ
nhớp nơi nhà chứa. Hiện thực nghiệt ngã mà nhân vật phải trải qua hé mở thân phận
bẽ bàng của người kỹ nữ. Nguyễn Du đã "bọc lụa" cho cảnh sống ấy bằng
một thứ ngôn ngữ ước lệ rất tài tình: ước lệ theo thành ngữ dân gian ước lệ
theo điển tích làm cho sự hồi tưởng kiếp sống đớn đau của Kiều trở nên tao nhã
hơn. Bởi vì chỉ có hồi tưởng mới diễn tả hết sức sống chân thật của nội tâm
nhân vật mới thể hiện đúng nỗi đau mới nổi bật được phẩm giá và sự chịu đựng
giày vò đáng thương của nhân vật. Đằng sau những câu thơ ấy là tấm lòng cảm
thông trân trọng mà tác giả dành cho Thúy Kiều. Ở lầu xanh có nhiều người đàn bà
có thể họ an tâm yên phận và cam chịu với nghề nghiệp để kiếm sống trớ trêu
thay Kiều lại là một nhân phẩm quá đỗi cao đẹp một tâm hồn trong trắng một bông
hoa từ cảnh sống “êm đềm trướng rủ màn che” bỗng nhiên bị ném vào bùn nhơ giữa
cái xót xa của hoàn cảnh là cái “giật mình” đầy nhân bản:
“Khi tỉnh rượu lúc tàn canh
Giật mình...
"Rường cao rút ngược dây oan
Làm cho khốc hại chẳng qua vì tiền"
Từ lúc gia đình gặp biến cố phải bán mình chuộc cha trao duyên lại cho em là Thúy Vân Kiều đã trải qua 15 năm lưu lạc trong 15 năm ấy Kiều gặp phải bao sự lọc lừa nhưng lần Thúy Kiều bị lừa đau đớn nhất có lẽ là lần nàng bị Mã Giám Sinh lừa bán đến lầu xanh. Nó là bước ngoặt bẻ ngang cuộc đời Thúy Kiều rẽ sang một hướng khác. Rơi vào tay Tú Bà Kiều rút dao định tự tử nhưng không thành. Ở lầu Ngưng Bích Kiều lại mắc bẫy Sở Khanh bị Tú Bà đánh đập tơi bời đến mức phải rên lên: "Thân lươn bao quản lấm đầu tấm lòng trinh bạch từ sau xin chừa". Tiếp đó là những tháng ngày ê chề nhục nhã của nàng trong vai trò kỹ nữ - gái làng chơi đem tấm thân trong ngọc trắng ngà của mình mua vui cho những kẻ lắm tiền háo sắc. Nguyễn Du đã ghi lại tâm trạng của Kiều trong thời gian ấy.
Có một điểm cần chú ý ngay từ đầu là trong nguyên tác của Thanh Tâm tài nhân thì trọng tâm của đoạn này: một mặt là bài ca kể về thân phận Thúy Kiều từ khi gia biến đến khi bị Sở Khanh lừa và phải đồng ý tiếp khách mặt khác tập trung vào lời dạy của Tú Bà về nghề kĩ nữ. Đến Nguyễn Du cách xử lí nghệ thuật đã có sự thay đổi hoàn toàn. Gốc rễ của cách xử lí nghệ thuật độc đáo ấy là cách nhìn mới mẻ và chủ nghĩa nhân đạo mới mẻ của nhà thơ.
Có một bài toán "nan giải" đặt ra với Nguyễn Du: tác giả muốn tố cáo một cách sâu sắc nơi đã vùi dập Kiều những thân phận như Kiều. Đó cũng là một hình ảnh thu nhỏ của xã hội phong kiến mà Kiều đang sống với tất cả sự nhơ nhớp mục ruỗng của nó. Cái khó là: nói về cảnh lầu xanh nhưng làm sao cho sự miêu tả hiện thực đó không gây ra phản cảm với độc giả không hạ thấp nhân vật thể hiện được nhân cách phẩm giá của nhân vật trong sự cảm thông của nhà thơ. Nguyễn Du đã thành công với những xử lý nghệ thuật độc đáo của mình.
Đoạn trích có một kết cấu lôgíc với diễn biến tâm trạng: đoạn đầu giới thiệu tình cảnh trớ trêu của Kiều "khi tỉnh rượu… nào biết có xuân là gì" đi sâu vào tâm tình nỗi niềm của Kiều trong cảnh sống ấy và đoạn cuối tả cảnh để cực tả tâm trạng cô đơn ý thức về thân phận phẩm giá của Kiều.
Bốn câu thơ đầu của đoạn thơ là cả một hiện thực tàn nhẫn mà Kiều phải chịu đựng: chốn lầu xanh với những đặc trưng của nó:
"Biết bao bướm lả ong lơi
Cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm
Dập dìu lá gió cành chim
Sớm đưa Tống Ngọc tối tìm Trường Khanh".
Quan sát kĩ hơn những chi tiết nghệ thuật mà Nguyễn Du cố ý bày ra sẽ nhận thấy sự mâu thuẫn ẩn chứa bên trong cảnh tượng. Những từ "đầy tháng suốt đêm" là những từ chỉ số nhiều cho thấy sự nhộn nhịp của lầu xanh nơi mà Tú Bà "ăn nên làm ra" lầu xanh như một chốn đang vào dịp "được mùa" "đắt khách". Cái xấu như đang ra sức bòn rút tất cả những giá trị của con người. Lầu xanh trở thành nơi chôn vùi không biết bao nhiêu số phận như Kiều. Cảnh lầu xanh thực chất cũng là một phần của bức tranh XHPK Trung Quốc thời Minh - Thanh thu nhỏ cả thời đại mà Nguyễn Du sống cuối thế kỉ 18 đầu thế kỷ 19. Xã hội ấy cũng đã được nói đến qua những tác phẩm cùng thời: Phủ Chúa Trịnh Hoàng Lê nhất thống chí Cung oán ngâm…
Phép đối xứng kết hợp với nghệ thuật tách từ đảo từ là một sáng tạo của Nguyễn Du. Đối xứng nhỏ nhất được thiết lập bằng cách tách hai từ ghép để tạo thành một cụm từ mới có tác dụng tăng thêm cụ thể hóa hơn nét nghĩa: tại lầu xanh bọn khách làng chơi ra vào dập dìu nhộn nhịp. Tiếp theo là đối xứng trong từng câu thơ: Cuộc say đầy tháng/ trận cười suốt đêm; Sớm đưa Tống Ngọc/ tối tìm Trường Khanh… kết hợp với những từ chỉ số nhiều: đầy tháng suốt đêm diễn tả cái xô bồ gấp gáp của một cuộc sống ăn chơi nhốn nháo dung tục. Thường thì người ta dùng từ "trận" để nói về trận đánh trận mắng chửi chứ không ai nói là "trận cười". Bản thân cách dùng từ này đã đủ cho thấy nỗi ê chề sự ép buộc đày đọa mà Kiều phải chịu đựng.
“Khi tỉnh rượu lúc tàn canh
Giật mình...
Theo http://phandinhphung.vnweblogs.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét