Vài cảm nhận từ ca khúc viết về một dòng sông quê hương

Vài cảm nhận từ ca khúc 

viết về một dòng sông quê hương

Không biết tự bao giờ, tôi yêu những ca khúc viết về Hà Tĩnh quê mình đến vậy (?!) Có phải vì “duy ý chí” khi nghĩ mình là người Hà Tĩnh nên tôi cứ đồ rằng những ca khúc viết về mảnh đất và con người của núi Hồng, sông La hay đến mức mà hiếm một vùng quê nào trên đất nước này có được! Có thể kể ra: Chào em cô gái Lam Hồng; Người con gái sông La; Gửi sông La; Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh; Người đi xây hồ Kẻ Gỗ, Hà Tĩnh mình thương; Nơi ấy quê mình; Mời anh về Hà Tĩnh; Câu đợi câu chờ; Sông La ngày về; Núi Hồng, Sông La; ... v.v...

Vậy duyên cớ nào mà một dải đất nhỏ hẹp của “khúc ruột miền Trung” nghèo lúa gạo mà giàu nghĩa tình cùng… thiên tai, họa dịch, nắng lửa, bão giông lại có cả một kho tàng phong phú những ca khúc “vượt thời gian” như thế!? Câu trả lời xin được dành về phía các bạn. Nhưng có một điều chắc chắn rằng người Hà Tĩnh mình dù làm gì và ở đâu cũng lấy làm tự hào bởi có rất nhiều những tình khúc nổi tiếng viết về quê hương như thế. Những bản tình ca ấy từ lâu đã thấm sâu vào lòng người một cách tự nhiên và say đắm. Phải chăng đó chính là di sản nghệ thuật đích thực mà các nghệ sĩ như những con tằm miệt mài dứt ruột, nhả tơ để dệt cho đời và cho Hà Tĩnh những tấm thảm nghệ thuật lộng lẫy, đa sắc màu và đủ sức công phá thời gian?!

Cảm ơn các nhạc sĩ đã ưu ái dành cho Hà Tĩnh những tấm lòng!

Quả thật, xưa nay, nhiều nhạc sỹ đã rất thành công khi viết về mảnh đất và con người nơi đây. Các tác phẩm ấy đã trở thành “Những bài ca đi cùng năm tháng”. Và cùng với nó là những tên tuổi cũng sống mãi với thời gian như Ánh Dương, Doãn Nho, Lê Việt Hòa, Nguyễn Văn Tý, An Thuyên, Hồ Hữu Thới, Mạnh Chiến, Ngọc Thịnh, Quốc Việt… và đương nhiên, trong đội ngũ sáng tác đông đảo ấy, chúng ta không thể không nhắc tới một nhạc sỹ gạo cội đã gắn bó với mảnh đất và con người Hà Tĩnh bằng nhiều ca khúc để đời. Đó chính là nghệ sĩ tài hoa - cố nhạc sĩ Trần Hoàn. Ông có những tình khúc về quê hương Hà Tĩnh đi vào lòng người đã từ rất lâu mà nổi bật là nhạc phẩm “Mời anh về Hà Tĩnh”. Hình như Trần Hoàn duyên nợ với quê hương Hà Tĩnh mình nhiều lắm (?!) Bởi, những giai điệu, tiết tấu, âm sắc và ca từ trong các sáng tác của ông cứ trở đi, trở lại và neo đậu trong trái tim của người dân xứ Nghệ nói riêng và nói chung cho tất cả mọi người dân nước Việt. Trong số đó, có một nhạc phẩm mà gần đây, tôi tình cờ mới được nghe bởi chất giọng trong trẻo, sâu lắng mà ngọt ngào của một nữ ca sỹ, ca khúc: “Ơi con sông Ngàn Phố” mà ca từ được thể hiện dưới hình thức của ngôn ngữ thơ:

Ơi con sông Ngàn Phố của tôi ơi

(chứ) Em sinh khi mô (1) thì tui (2) đây nỏ (3) biết

Những chuyện ngày xưa kể mần răng (4) cho hết

Chỉ biết bây giừ (5) xanh biếc những bờ cây

Ơi con sông Ngàn Phố của hôm nay

Nắng ban mai nhuộm sông màu sáng

Và Ngàn Sâu như hai hàng lụa trắng

Để sông La chảy mãi lững lờ.

Tôi đi từ chợ Thượng; tôi ngược bến Tam Soa

Như con thuyền ngày xưa, tôi đi theo Ngàn Phố

Hương Sơn quê mình đó, với Nước Sốt, Cầu Treo

Dãy núi Nầm cheo leo, quanh năm trầm mặc.

Tôi đi giữa đồng lạc, qua viếng mộ Lãn Ông

Gặp đường Hồ Chí Minh, vắt ngang con đường Tám

Đường lên thăm nước bạn, cũng có gì đâu xa

Rừng thắm nở hoa, chờ đợi anh trở về.

Ngàn Phố của hôm nay, gừng vẫn cay, muối vẫn mặn

Mà nghĩa tình càng sâu nặng, con cá Mát với bát chè xanh

Đã đến giờ xa nhau, đã đến phút chia tay

Mà răng đi nỏ được, mà răng đi nỏ được

Ơi Ngàn Phố của tôi...!

Hai khổ thơ mở đầu được phát triển trên nền nhạc êm êm, nhẹ nhàng, đậm âm sắc câu vè, điệu ví dân ca xứ Nghệ, ngọt ngào như tiếng mẹ à ơi. Một là “con sông Ngàn Phố” của ngày xưa: “Em sinh khi mô mà tui đây nỏ biết?” và một là “con sông Ngàn Phố của hôm nay, nắng ban mai nhuộm sông màu sáng”. Giọng nữ trung đầy mê hoặc của nữ ca sỹ dìu dặt, thướt tha, luyến láy như đưa tôi về với con sông Ngàn Phố thuở hồng hoang. Vượt qua không gian, băng qua thời gian cùng những biến cố, thăng trầm của năm tháng, của lịch sử để có một Ngàn Phố hợp lưu cùng với một Ngàn Sâu “như hai hàng lụa trắng” dệt nên một La giang êm đềm “lững lờ” trôi, mà trên đó có rất nhiều chiến công đã đi vào huyền thoại.

Chất liệu dân ca như hòa quyện trong mỗi ca từ. Cảm từ “Ơi” ở đầu mỗi khổ thơ kết hợp với động từ sở hữu “của” (“Ơi con sông Ngàn Phố của tôi ơi!” và “Ơi con sông Ngàn Phố của hôm nay) cùng với sự sáng tạo của ca sỹ, được chắp cánh từ giai điệu mang âm hưởng mượt mà, dịu ngọt của dân ca Nghệ - Tĩnh, tạo nên âm ba du dương, lắng sâu và da diết như đăm đắm, day dứt; như bâng khuâng, luyến nhớ và tự hào trước biến cố của thời gian “vật đổi sao dời” và cảm thức của lòng người. Rồi cũng từ chính hai khổ thơ ngắn ấy, người nghệ sĩ như muốn níu thời gian từ thuở hồng hoang trở về với hiện tại để cho “con sông Ngàn Phố” hôm nay không còn là một hiện tượng tự nhiên hoang sơ nữa mà thực sự trở thành một nhân vật trữ tình, được tác giả cách điệu hóa thành “Em” – “Em sông Ngàn Phố" (?). Một sự phi lý trong logic đời sống nhưng lại thật có lý trong nghệ thuật. Rất táo bạo mà cũng thật dễ thương! (chứ) “Em sinh khi mô thì tui đây nỏ biết”). Có lẽ (tất cả chúng ta) cũng chỉ có thể biết rằng con sông Ngàn Phố khởi nguồn từ phía tây thuộc dãy Trường Sơn còn “sinh khi mô” thì đố ai mà biết được(?!). Cái quá khứ thuở “khai thiên lập địa” với hiện tại đã vượt lên không gian và thời gian vô định để xích lại gần nhau bởi cụm từ “chỉ biết”. “Chỉ biết bây giờ xanh biếc những bờ cây” mà thôi. Còn ngoài ra, chỉ là sự tồn tại khách quan!

Mô típ “chứ” mà ta thường gặp trong ví giặm Nghệ - Tĩnh (giặm: chêm, thêm, xen, giặm vào những chỗ trống, thưa (giặm lúa) như: “Em ơi (chứ) khoan vội bực mình”; (chứ) “giận thì giận mà thương thì thương”; (chứ) khi tui chưa đánh thằng Mỹ, thì nghe đồn ngược đồn xuôi…” v.v…Và khi đến “Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh” thì đã được nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý sử dụng rất “đắc địa” ở câu mở đầu: (chứ) “Đi mô rồi cũng nhớ về Hà Tĩnh…” và lần này trong ca khúc “Ơi con sông Ngàn Phố” lại được Trần Hoàn phát triển hết sức linh hoạt. Mặt khác, việc đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất “tôi” ở câu đầu được tác giả tinh tế chuyển ngay sang tiếng địa phương Hà Tĩnh “tui” ở câu thứ hai, kết hợp việc sử dụng với tần số cao các phương ngữ khác như “khi mô”, “nỏ biết” tạo nên tính đậm đặc của ngôn ngữ xứ Nghệ trong một câu hát, gây cảm hứng thích thú cho người nghe: (chứ) “Em sinh khi mô thì tui đây nỏ biết”.

Như vậy, từ việc kết hợp tinh tế chất liệu dân đến cách vận dụng rất khéo những phương ngữ Nghệ - Tĩnh như “khi mô”,“nỏ”, “mần răng”,“bây giờ” v.v…, người nghệ sĩ đã cùng ta đi từ quá vãng xa xưa trở về với cuộc sống hôm nay bằng hai khổ thơ tiếp theo rất giàu tính tự sự với yếu tố kể nhằm “điểm danh” những vùng “địa linh”, những “nhân kiệt”, “hiền tài” đậm chất sử thi, đã đi vào sử sách; gợi nhớ về một thời chưa xa mà mảnh đất và con người Hà Tĩnh phải gồng mình lên, bám đất quê hương để mà tồn tại, để mà sống và làm nên lịch sử, làm nên Đất Nước. Hơn một lần chúng ta đã từng được gặp những địa danh, những con người như thế trong ca khúc “Mời anh về Hà Tĩnh”: “… vào tận Đèo Ngang rồi vòng lên Chu Lễ… ghé Đức Thọ, Hương Sơn; Can Lộc vào Cẩm Xuyên; Thạch Hà ra Hồng Lĩnh… qua huyện Nghi Xuân,… thăm mộ Nguyễn Du;… lên đồi Cụ Phan,… qua nhà Trần Phú…”.

Đây không phải là sự trùng lặp, mà là trước đó, trong “Mời anh về Hà Tĩnh”, nhạc sĩ muốn thể hiện cảm xúc trào dâng của mình, nhưng chưa nói hết, đến ca khúc này, ông lại gợi nhắc và nhấn mạnh thêm một lần nữa như để khẳng định, để tự hào và thưởng thức:

Tôi đi từ chợ Thượng, tôi ngược bến Tam Soa

Như con thuyền ngày xưa, tôi đi theo Ngàn Phố

Hương Sơn quê mình đó, có Nước Sốt, Cầu Treo

Dãy núi Nầm cheo leo, quanh năm trầm mặc

Tôi đi giữa đồng lạc, qua viếng mộ Lãn Ông

Gặp đường Hồ Chí Minh, vắt ngang con đường Tám…

Những tên đất, tên người được tác giả nêu lên ở đây đâu chỉ là những nơi ghi dấu chiến công trong quá khứ dựng nước và giữ nước! Đó còn là những địa chỉ văn hóa và những vùng kinh tế mở trong thời “hội nhập”, “mở cửa”. Đó là bến Tam Soa (ba dải lụa) nơi hợp lưu của Ngàn Sâu, Ngàn Phố để đổ vào dòng La thuộc địa phận xã Tùng Ảnh, Đức Thọ - vùng “địa linh” với biết bao “nhân kiệt” như Phan Đình Phùng, Trần Phú… Rồi Nước Sốt, Cầu Treo là nơi khởi nguồn và là tiềm năng cho những vùng kinh tế mới. Giai điệu trầm lắng như thủ thỉ, tâm tình; như lời ru ngọt ngào da diết; như hoài niệm mà cũng rất mực tự hào, muốn gọi mời khách thập phương hãy về với “Hương Sơn, Ngàn Phố, Nước Sốt, Cầu Treo…”

Nếu như ở đoạn trên là âm hưởng nhẹ nhàng dàn trải và lắng sâu thì đến đây, nhịp điệu và tiết tấu nhanh, mạnh, dồn dập như để khắc hoạ hình ảnh dòng sông nơi thượng nguồn, có độ dốc lớn, nước chảy xiết hơn, câu hát như được tách ra làm tư với nhịp 3/2 và 2/2 tạo sự dứt khoát, gấp gáp như nhịp chèo trên sông Ngàn Phố:

Tôi đi từ/ chợ Thượng/ tôi ngược bến/ Tam Soa

Như con thuyền/ ngày xưa/ tôi đi theo/ Ngàn Phố

Hương Sơn/ quê mình đó /có Nước Sốt,/ Cầu Treo

Dãy núi Nầm/ cheo leo/ quanh năm/ trầm mặc……

Ai đã từng lên Hương Sơn nếu đi đường bộ, sẽ phải qua ngã ba Nầm. Trong kháng chiến chống Mỹ, đây thuộc tuyến đường mòn Hồ Chí Minh, con đường huyết mạch đã trở thành “túi bom” mà giặc Mỹ điên cuồng ngày đêm dội xuống hòng cắt đứt sự chi viện của hậu phương lớn miền Bắc cho tiền tuyến lớn miền Nam. Giờ đây trên đỉnh núi Nầm tọa lạc một nghĩa trang Liệt sỹ hoành tráng, nơi yên nghỉ cho những người con của quê hương Hà Tĩnh, của Mẹ Việt Nam đã hy sinh vì Tổ quốc và nghĩa vụ quốc tế cao cả đối với nước bạn Lào. Bởi vậy mà dãy núi Nầm càng thêm “trầm mặc” và thiêng liêng! Chất liệu dân ca vùng quê Nghệ Tĩnh đã quyện lại, lắng sâu vào từng ca từ, được nhạc sĩ xử lý một cách linh hoạt và uyển chuyển tạo nên tiết tấu đậm đặc âm sắc chất giọng xứ Nghệ. Khổ thơ cuối như một dấu lặng, khép lại cảm xúc trước lúc đạt tới cao trào và độ viên mãn khi người nghệ sĩ vận dụng chất liệu “gừng cay, muối mặn” trong câu ca dao “Muối ba năm, muối đang còn mặn; Gừng chín tháng, gừng hãy còn cay” để chỉ một Ngàn Phố hay nói rộng ra là một Hà Tĩnh hôm nay đã đổi mới và đi lên cùng đất nước. Đã “đàng hoàng, to đẹp hơn” nhưng vẫn luôn giữ một điều không bao giờ thay đổi, đó là tình người sâu nặng, thủy chung, nghĩa tình, son sắt. Và ta bắt gặp ở đây một sự so sánh cũng thật đơn sơ, dung dị “Ngàn Phố của hôm nay, gừng vẫn cay, muối vẫn mặn. Mà nghĩa tình càng sâu nặng, như con cá mát với bát chè xanh...”

Hương Sơn nổi tiếng với nhiều đặc sản quý hiếm như lộc nhung hươu, như cam bù, mật ong rừng cùng nhiều lâm sản quý… vậy nhưng nhạc sĩ chỉ chọn hai sản vật bình dị nhất đó là “con cá Mát” và “bát nước chè xanh” để bộc bạch tấm lòng của người dân Hương Sơn, Hà Tĩnh mình chân quê mà nặng tình, chung thủy. Đơn sơ mà rất đỗi bền chặt, sáng trong! Điều đó đã cắt nghĩa vì sao đôi chân người nghệ sĩ cùng tất cả những ai đến với Hương Sơn, trong giờ phút chia xa cứ như bị níu giữ, không thể nào “dứt áo ra đi” nổi “Đã đến giờ xa nhau, đã đến phút chia tay; Mà răng đi nỏ được! Mà răng đi nỏ được?” Điệp cú pháp “Mà răng đi nỏ được?! Mà răng đi nỏ được?” đã được ca sĩ thể hiện bằng sự kéo dài và luyến láy không dứt âm ba đó, tạo nên sự dùng dằng, day dứt để cuối cùng bật lên cảm xúc dâng trào, trong niềm kiêu hãnh và tiếc nuối khi phải chia tay: “Ngàn Phố của tôi!”

 Chưa có may mắn được biết danh tính của người thể hiện ca khúc này nhưng tôi thật sự xúc động, tự hào và cảm ơn cô gái - ca sỹ đã chắp cánh cho bài hát “Ơi con sông Ngàn Phố” được thăng hoa trong bầu trời âm nhạc. Bài hát đã ghi thêm vào danh sách những ca khúc tuyệt vời, hát về quê hương Hà Tĩnh yêu dấu của chúng ta!

Có rất nhiều nhạc sĩ viết về những dòng sông và có rất nhiều dòng sông được các nhạc sĩ thể hiện và gửi gắm bởi nhiều cung bậc tình cảm say đắm khác nhau của lòng mình, nhưng “Ơi con sông Ngàn Phố” của nhạc sĩ Trần Hoàn là nhạc phẩm có một tiếng nói riêng, một cảm xúc riêng, là bản tình ca sâu lắng mà dâng trào như những nhịp sóng, mãi vỗ dào dạt vào bến bờ tâm khảm của người nghe. 

Vương Khả Sơn
Theo https://www.nihbt.org.vn/