Một quan điểm về sống đẹp 2
CHƯƠNG IV
CẬN NHÂN TÌNH
Trong chương trên, chúng ta đã xét phần di sản có tính cách động
vật của chúng ta và hậu quả của phần di sản đó tới văn minh. Nhưng con người
không phải chỉ có phần đó thôi. Muốn thấy toàn thể bản chất chúng ta thì còn phải
xét thêm cái phần tôn nghiêm trong con người nữa, mất nó, vì lúc này đây và đặc
biệt là trong ít chục năm sắp tới, nhân loại có cái nguy cơ đánh mất nó lắm.
Bạn bảo tôi: “Ông nhấn mạnh vào điểm chúng ta là những động vật;
nhưng nếu vậy thì ông có nhận rằng chúng ta là những động vật đáng quý nhất
trong vũ trụ không?”. Nhận chứ. Chỉ có loài người mới sáng tạo được một nền văn
minh, làm sao chối bỏ điều đó được? Có lẽ có những loài vật hình dáng thanh nhã
hơn, đẹp đẽ hơn hơn ta như loài ngựa; bắp thịt cường tráng hơn ta như loài sư tử;
khứu giác thính hơn, bẩm sinh trung tín hơn như loài chó; thị giác sáng hơn như
loài đại bàng; giác quan về phương hướng tốt hơn như loài bồ câu đưa thư; cần
kiệm hơn, làm việc được nhiều hơn như loài kiến; tính tình hiền từ hơn như loài
bồ câu mái hay loài cừu cái; kiên nhẫn hơn, mãn nguyện hơn như loài bò cái; tiếng
kêu du dương hơn như loài chim sơn ca; có bộ lông đẹp hơn như loài vẹt, loài
công. Nhưng loài người có một cái gì đó mà tôi vẫn thích hơn cả. Loài kiến hữu
lý, có kỹ luật hơn chúng ta thật, chúng đã tìm ra được một chính thể ổn định
hơn dân tộc Y Pha Nho hiện nay, nhưng theo chỗ tôi biết thì chúng không có thư
viện, không có viện Bảo cổ. Nếu loài kiến hay loài voi chế tạo được một thứ viễn
kính vĩ đại để ngắm sao, hoặc tìm ra được một ngôi sao mới, tính trước được bao
giờ có nhật thực; hoặc nếu loài hải cẩu phát minh được khoa toán học, loài thát
(castor) [1] đào được kinh Panama thì tôi sẽ coi
chúng là chúa trên thế giới, là chúa tể trong vũ trụ. Phải chứ, chúng ta đáng tự
phụ lắm chứ; nhưng cần tìm hiểu cái gì đáng cho ta tự phụ đây, cái tôn nghiêm của
chúng ta ở chỗ nào đây.
Như đầu sách tôi đã nói, cái tôn nghiêm đó có bốn đặc tính dưới
đây của hạng người phóng lãng mà văn chương Trung Hoa đã đề cao: có tánh tò mò
không vị lợi, có khả năng thơ mộng, có tinh thần hài hước để kiểu chính bớt khả
năng mơ mộng, và tính cách bất thường, không thể đoán trước được. Theo tôi, cá
nhân chủ nghĩa của Trung Hoa được biểu hiện trong quan niệm về người phóng lãng
đó. Không phải là vô cớ mà người ta gọi Walt Whitman, nhà quán quân về cá nhân
chủ nghĩa ở Mỹ, là người “Nhàn dật cao quý”.
Loài người mới thực sự bắt đầu văn minh từ khi biết đi từ hai
chân; và hai tay nhờ vậy mà rảnh rang để cầm vật này vật nọ lên mà ngắm nghía,
nhận xét. Một phần lớn nhờ tánh tò mò đó mà loài người hóa ra tôn nghiêm. Truy
cầu tri thức, bất quá chỉ là một trò chơi; các nhà khoa học, các nhà phát minh
đều là tìm tòi để chơi, chứ không phải vì lợi. Các y sĩ tài năng thường nghiên
cứu vi trùng hơn là tìm hiểu bệnh nhân; các nhà thiên văn rán ghi những vận
chuyển của một ngôi sao cách ta cả trăm triệu cây số, mà ngôi sao đó có ảnh hưởng
trực tiếp đến nhân sinh đâu? Hầu hết các động vật - nhất là khi còn nhỏ - đều
có bản năng du hý; nhưng chỉ ở loài người tính tò mò không vị lợi mới phát triển
đến mức tuyệt cao.
Chính vì lẽ đó mà tôi oán ghét các nhân viên kiểm tra, các cơ
quan, các chính thể tìm cách kiểm tra con người.
Nếu tư tưởng tự do là hoạt động cao quý nhất của các trí tuệ
thì áp chế tư tưởng là hành động bỉ lậu nhất. Euripide định nghĩa nô lệ là người
mất tự do tư tưởng hoặc mất tự do phát biểu ý kiến. Chính thể chuyên chế nào
cũng là xưởng chế tạo nô lệ. Ở thế kỷ hai mươi này, ở phương Đông, phương Tây, ở
ngay những xứ văn minh, nhan nhản những hạng nô lệ đó. Cho nên tôi cho rằng
chính thể độc tài nào cũng là thoái hóa về phương diện tinh thần. Xét chung thì
cả thời trung cổ mà xét riêng thì thời thanh trừ tôn giáo ở Y Pha Nho đều là
thoái hoá. Nhiều chính trị gia thiển cận hoặc nhiều giáo sĩ có thể nghĩ rằng
tin tưởng hoặc tư tưởng có nhất trí thì xã hội mới có trật tự, mới được hòa bình, nhưng xét lịch sử thì hậu quả của chính sách đó luôn luôn bi thảm, làm mất
giá trị con người. Các nhà chuyên chế đó khinh thị nhân dân, ngây thơ tin rằng
có thể qui định tâm trí con người được và hễ cơ quan tuyên truyền bảo phải
thích hoặc ghét cuốn sách nào, khúc nhạc nào, phim hát bóng nào thì nhân dân sẽ
thích hoặc ghét những cuốn sách đó, khúc nhạc đó, phim đó. Chính phủ chuyên chế
nào cũng tìm cách trộn lộn văn chương với tuyên truyền, nghệ thuật với chính trị,
tôn giáo với sự tôn sùng kẻ thống trị.
Như vậy là vô lý, mà nếu những kẻ kiểm tra tư tưởng đó đi quá
trớn thì là họ tự tạo ra khí giới để tự diệt họ. Mạnh tử nói: “Vua coi bề
tôi như cỏ rác thì bề tôi coi vua như khấu thù” (Quân chi thị thần như thổ
giới, tắc thần thị quân như khấu thù). Trên thế giới không có quân đạo tặc nào
tàn bạo bằng kẻ đoạt mất tự do tư tưởng của ta. Mất tự do đó thì ta sẽ có khác
chi loài thú. Cho nên theo Mạnh tử, vua càng khinh bề tôi, càng cướp bóc của họ
bao nhiêu thì bề tôi càng oán vua bấy nhiêu. Mà không có gì quý báu, riêng tư
chí thiết bằng những tín ngưỡng về tri thức, luân lý hoặc tôn giáo cho nên ta
không thù kẻ nào bằng kẻ cướp của ta cái quyền tư tưởng, tín ngưỡng. Hạng
chuyên chế về tinh thần luôn luôn là thoái hóa, cho nên có những xuẩn động, đó
là điều tự nhiên; nhưng lương tâm của nhân loại sẽ chống cự lại, đả kích chế độ
chuyên chế mà cái tự do của lương tâm không thể nào bị chinh phục cả.
Tâm lý chung của con người là bất tri túc. Trong các loài động
vật chỉ loài khỉ là thật rầu rĩ, nhất là giống tinh tinh. Đã có lần tôi thấy một
con tinh tinh y hệt một triết gia; vì u uất với trầm tư có khác gì nhau đâu.
Nhìn vẻ mặt của nó, tôi chắc rằng nó đang suy tư. Con bò cái không có vẻ suy
tư, nhất là không có vẻ trầm tư về triết lý vì lúc nào tôi cũng thấy nó thỏa mãn. Chỉ có con khỉ là như chán chường về đời sống. Vĩ đại thay con khỉ!.
Có thể rằng sở dĩ triết lý phát sinh là do những cảm giác buồn
bực, bất mãn. Dù sao, một đặc tính của nhân loại là có cái hoài bão đeo đuổi một lý tưởng, cái hoài bão đó u uất, mơ hồ và lặng lẽ. Sống trong một thế giới thực,
loài người còn mơ tưởng tới một thế giới khác. Có lẽ người khác khỉ ở điểm: khỉ
chỉ biết chán ngán, buồn bực thôi, người còn biết tưởng tượng nữa. Chúng ta
cũng biết đứng núi này trông núi nọ, cũng mơ mộng. Chú binh nhì mơ mộng được
làm cai, thầy cai mơ mộng được làm đại úy, ông đại úy mơ mộng được làm đại tá;
ông đại tá nếu có khả năng một chút, lại cho chức đại tá là tầm thường, nhưng
ông không nói rằng ông muốn thăng chức, ông dùng những lời thanh nhã hơn: chỉ
muốn phục vụ quốc dân một cách hữu hiệu hơn thôi. Vì vậy thế giới gần như một
cao lâu: ai ăn món nào kêu món nấy, mà ai cũng nghĩ rằng món người khác kêu vẫn
ngon hơn món mình kêu. Cho nên có câu “Văn mình, vợ người”: văn của mình
bao giờ cũng hay hơn văn của người, còn vợ mình bao giờ cũng xấu, vụng hơn vợ
người. Không một ai thỏa mãn cả. Ai cũng muốn làm một người khác, được làm một
người khác rồi lại muốn một người khác nữa.
Tánh chung đó có lẽ do sức tưởng tượng và khả năng mơ tưởng của
ta. Người nào càng tưởng tượng mạnh thì lại càng luôn luôn bất mãn. Cho nên một
đứa trẻ tưởng tượng dồi dào thì luôn luôn khó tánh, thường buồn rầu, u uất như
con khỉ chứ không sung sướng thoả mãn như con bò cái. Nhất định là hạng giàu tưởng
tượng, nhiều hoài bão, thường ly hôn nhiều hơn hạng người khác. Khả năng hoài
bão lý tưởng đó có hồi làm cho loài người lầm đường, nhưng nếu không có khả
năng tưởng tượng thì không sao có sự tấn bộ.
Ai cũng có nguyện vọng, hoài bão. Điều đó rất quý vì các nguyện
vọng, hoài bão thường được coi là cao thượng. Cá nhân hay quốc gia đều có mộng
tưởng cả và ít hay nhiều đều hoạt động hợp với những mộng tưởng đó. Có người mơ
mộng nhiều hơn những người khác cũng như trong gia đình có trẻ đa cảm hơn những
trẻ khác, và tôi thú thực là ưa những đứa trẻ đa cảm hơn. Thường thường những đứa
trẻ đó hay ủ rũ hơn, nhưng không sao, chúng cũng có những nỗi vui, những cảm
xúc mạnh hơn. Chúng ta là những bộ máy thâu được ý nghĩ, cũng như máy thâu
thanh thâu được âm nhạc. Máy nào hoàn toàn nhất thì thâu được những âm ba tế nhị
nhất mà những máy khác không thâu được; và âm nhạc nó thâu được đó xa nhất, du
dương nhất, quý nhất vì khó bắt được nhất.
Với lại những mơ mộng hồi nhỏ không quá hư ảo như ta tưởng
đâu. Có khi nó đeo đuổi ta cho tới lúc chết. Cho hồi nhỏ tôi thích Hans
Christian Andersen [2] và tới bây giờ, nếu có thể lựa chọn
được thì tôi vẫn muốn thành Andersen. Viết truyện “Nữ thần Người Cá” (La
petite Sirène) hoặc được làm Nữ thần Người Cá, có những tư tưởng, nguyện vọng
được sống lâu để ngoi lên mặt biển nhìn vũ trụ, như Nữ Thần, còn gì thú bằng nữa!
Vậy trẻ con luôn mơ mộng hoặc trên cái kho thượng lương, hoặc trong một trại ruộng,
hoặc ở bờ sông; và mộng của nó thật cả đấy, không hư ảo đâu. Mà Thomas Edison
cũng mơ mộng, Robert Louis Stevenson cũng mơ mộng, Walter Scott cũng mơ mộng và
do những mơ mộng của họ mà họ tạo được những lâu đài đẹp đẻ nhất cho chúng ta.
Mỗi đứa trẻ khi đi ngủ đều mơ ước một cái gì và hy vọng sáng hôm sau tỉnh dậy,
sẽ thấy mơ ước của mình được thực hiện. Những mộng đó là của riêng nó, nó không
nói với ai cả. Có những cái mộng rõ ràng mạnh mẽ, bắt ta phải thực hiện cho được;
còn những mộng khác kém rõ ràng, thì lớn lên chúng ta quên đi.
Các quốc gia cũng vậy, cũng có những mộng tưởng truyền lại từ
thế hệ này tới thế hệ khác, từ thế kỷ trước tới thế kỷ sau. Có những mộng cao
quý, có những mộng tàn ác đê tiện. Mộng chinh phục nước khác là mộng xấu. Mộng
xây dựng một thế giới hoàn mỹ hơn, một thế giới hòa bình, bớt những sự tàn bạo,
bất công, nghèo khổ, là mộng đẹp. Dân tộc này chiến đấu với dân tộc khác vì mộng
của họ, cũng như vì đất đai tài sản. Như vậy là rời khu vực ảo tưởng để vào khu
vực thực hiện.
Nhưng còn những mộng làm cho ta thoát ly với thực tại, tức mộng
trường sinh và mộng không tưởng. Mộng trường sinh rất hợp nhân tình cho nên rất
phổ thông, mặc dầu nó mơ hồ và ít người tự hỏi mình rằng nếu được trường sinh
thì sẽ làm gì. Người muốn trường sinh và người muốn tự tử, mặc dầu trái ngược hẳn
nhau mà tâm lý rất giống nhau ở điểm cả hai đều cho thế giới hiện tại chưa được
vừa ý.
Mà hạng người không tưởng cũng vậy. Họ tin ở một trật tự khác
của thế giới, trật tự ra sao cũng được miễn là khác với trật tự hiện tại. Họ
luôn luôn nghĩ rằng xứ của họ là xứ tệ nhất, xã hội trong đó họ sống là xã hội tệ nhất.
Tôi ngờ rằng người ta không nhận đúng được sự quan trọng của
tinh thần hài hước và không thấy rằng ta có thể dùng nó để thay đổi tất cả sinh
hoạt văn hóa của chúng ta. Chắc chắn là nó có đóng một vai trò trong sinh hoạt
dân tộc. Vua Guillaume nước Đức vì không biết khi nào nên cười và tại sao nên
cười cho nên mới bại trận, mất một đế quốc, nói theo Mỹ là mất cả tỷ Mỹ kim.
Các nhà độc tài có điểm này khả ố nhất là lúc nào cũng nghiêm trang, lạnh lùng,
còn các vị tổng thống các nước dân chủ thì biết cười.
Ta cứ tưởng tượng một thế giới mà những vị chỉ huy đều vui
tính thì mới thấy được rằng tính hài hước quan trọng phi thường trên trường
chính trị. Chẳng hạn ta cứ phái năm sáu nhà hài hước tài nhất thế giới tới dự một
hội nghị quốc tế, ta cho họ toàn quyền quyết định, thế giới sẽ được cứu nguy
ngay. Sắp có đại chiến mà phái họ đi dự hội nghị thì dù có tận lực muốn gây chiến,
họ cũng không gây nổi. Vì bọn gây chiến là ai? Là hạng có tham vọng, có năng lực,
thông minh, mưu mô, tính toán kỹ lưỡng, lanh lợi, ngạo mạn, ái quốc hạng nặng,
hạng người muốn “phục vụ” nhân loại, tự cho mình có “sứ mạng”, muốn khắc sâu một
“ấn tượng” trên thế giới, ao ước và hy vọng rằng được từ trên một bệ cao nhìn
xuống hậu thế bằng cặp mắt một tượng đồng, cưỡi trên một con ngựa cũng bằng đồng
dựng ở một ngã năm ngã sáu nào đó.
Tôi tin rằng tinh thần hài hước mà mọi người đều có sẵn có thể
mở đường cho một thời đại hợp lý, mà thời đại đó là lý tưởng nhất của nhân loại;
vì xét cho cùng, chỉ có điểm này quan trọng là làm sao cho loài người có được
tính biết điều hơn, nhiều lương tri hơn, tư tưởng giản dị, tính tình khoan hòa và nhãn quan sáng suốt. Thế giới lý tưởng không phải là một thế giới hoàn toàn
về mọi phương diện mà là một thế giới trong đó người ta nhận ngay được những
khuyết điểm và giải quyết được những vụ xung đột một cách hợp lý. Muốn vậy phải
có sự giản dị trong tư tưởng, có một triết lý vui và một lương tri tế nhị, ba
cái đó đều là đặc tính của tinh thần hài hước.
Khi một nền văn minh mất sự giản dị trong tư tưởng và đời sống
thì nó bắt đầu suy đồi. Con người biến thành nô lệ những ý niệm, những tham vọng,
những chế độ xã hội mà chính mình tạo ra. Cũng may là tinh thần hài hước có thể
trừ cho ta được tật đó. Người hài hước vận dụng tư tưởng một cách nhẹ nhàng và
làm chủ được nó. Nghiêm nghị là dấu hiệu của sự gắng sức mà gắng sức là dấu hiệu
của sự chưa hoàn toàn tự chủ. Một nhà văn nghiêm trang thì vụng về, không thoải
mái trong lãnh vực ý tưởng, cũng như một người mới phát phú vụng về, không thoải
mái trong xã hội.
Thật là ngược đời: sự giản dị lại chính là biểu hiệu của sự
suy tư sâu sắc; theo tôi nó là điều khó đạt được nhất trong khoa học và văn
chương. Tư tưởng phải sáng sủa là việc cực khó. Khi ta thấy một nhà văn vật lộn
với một ý tưởng nào thì ta có thể quyết chắc rằng ông bị ý tưởng tấn công đấy.
Bài giảng của một vị trợ giáo đại học, mới đậu thạc sĩ, phần nhiều là khó hiểu,
lúng túng, và chỉ những vị giáo sư già mới có những tư tưởng giản dị, và phô diễn
được một cách dễ dàng. Một nhà bác học không thể trình bày những tri thức
chuyên môn bằng những lời bình dị lại cần có tinh thần già giặn nữa: khi ta già
thì tư tưởng của ta sáng sủa hơn; những điểm nào không quan trọng và có lẽ sai
nữa, thì ta có thể bỏ nó qua một bên để nó khỏi quấy rầy ta; ý tưởng do đó có những
hình thức minh xác hơn, và tư tưởng nọ nối tiếp tư tưởng kia lần lần thành những
công thức giản dị; những công thức này đột nhiên xuất hiện trong óc ta, và tri
thức của ta đạt được cái mực rực rỡ một cách chính xác, cái mực mà ta gọi là
minh trí. Lúc đó ta không có cảm giác phải gắng sức nữa, chân lý hóa ra giản dị
vì nó đã hoá ra sáng sủa. Sự tự nhiên trong tư tưởng và trong bút pháp đó mà
các thi sĩ và phê bình gia Trung Hoa rất tán thưởng, thường được coi là một quá
trình thành thục lần lần. Khi ta nói đến sự thành thục lần lần trong tản văn của
Tô Đông Pha, là chúng ta muốn nói rằng ông lần lần tiến tới sự tự nhiên, tiến tới
một bút pháp bỏ hết cái tật hoa mỹ của tuổi trẻ, cái tật thông thái rởm, thích
khoe tài, thích “làm văn chương”.
Mà tinh thần hài hước có công bồi dưỡng cho sự suy tư giản dị.
Thường một người hài hước tiếp cận với thực tế hơn, còn một lý thuyết gia chỉ
tiếp xúc với ý tưởng. Vả lại, người hài hước ưa cái ý thức thông thường và do
đó thấy được tư tưởng của ta có điểm nào trái với thực tế. Tiếp xúc hoài với thực
tế họ hóa ra tự tin, khinh thoái, tế nhị, lễ phép, gạt ra ngoài tất cả những bộ
tịch không tự nhiên, những cái e lệ hư nguỵ, trịnh trọng ngu xuẩn, những thủ đoạn
phỉnh gạt. Vì vậy tôi tin rằng ở đâu mà tư tưởng hài hước được tôn trọng thì ở
đó mới có những bộ óc lành mạnh hợp lý và mới có một lối sống giản dị, suy nghĩ
giản dị.
Ngày nay hình như hạng quân nhân được trọng hơn hạng người
phóng lãng và được coi là hạng người lý tưởng cao quý nhất của nhân loại. Đáng
lẽ cần có những cá nhân phóng khoáng, độc lập, tự do thì xã hội chúng ta sắp phải
có những công nhân ái quốc, hợp lý hóa, nhất luật hóa, gò bó vào kỷ luật, vào
đoàn thể và bị kiểm soát, tổ chức một cách hiệu quả đến nỗi một quốc gia năm
sáu chục triệu người cùng thờ một chủ nghĩa, cùng một loại tư tưởng, cùng thích
một loại thức ăn. Đành rằng cả hai quan niệm trái ngược nhau về phẩm cách tôn
nghiêm của nhân loại đó đều có lý cả: một quan niệm coi con người phóng lãng là lý tưởng, một quan niệm coi quân nhân là lý tưởng; một quan niệm cho rằng người
nào còn giữ được tự do và cá tính của mình là người cao quý nhất, một quan niệm
cho rằng người nào từ bỏ cái quyền tự do tín ngưỡng, tự do tư tưởng để hoàn
toàn lệ thuộc vào kẻ thống trị hoặc quốc gia, là người ấy tốt nhất. Người ta có
thể dùng ý thức phổ thông để binh vực quan niệm trên; dùng óc luận lý để bênh vực
quan niệm dưới và chứng minh rằng con người máy ái quốc là một công dân kiểu mẫu,
ích lợi cho quốc gia, mà quốc gia nào muốn tồn tại thì phải tiêu diệt tất cả những
quốc gia khác. Thực là khó tin, một quan niệm như vậy mà đã được và hiện còn được
nhiều quốc gia “văn minh” và “khai hóa” ở Âu châu chủ trương.
Riêng tôi thì mặc dầu quan niệm đó hợp luận lý cách nào, tôi
vẫn thích quan niệm phóng nhiệm hơn, thích con người phóng khoáng hơn, mà lòng
ngưỡng mộ văn minh phương Tây của tôi đã giảm đi rất nhiều từ năm 1919-1920.
Trước hồi đó, tôi xấu hổ về văn minh Trung Hoa, và cho rằng Trung Hoa không có
hiến pháp, không có công quyền, thì thực là một khuyết điểm lớn, và tôi tin rằng
một chính phủ lập hiến cộng hòa hay dân chủ, là một tấn bộ trên phương diện văn
hóa. Nhưng, bây giờ tôi nhận thấy rằng nhân quyền và tự do cá nhân, cả quyền tự
do tín ngưỡng mà người Trung Hoa từ hồi nào đến giờ vẫn được hưởng, đều có thể
bị chà đạp ngay trên khu vực phát triển của văn minh phương Tây, rằng ở Trung
Âu ngày nay có nhiều nô lệ hơn ở Trung Hoa thời phong kiến.
Tôi biết rằng người phương Tây sẽ bảo những học thuyết về tự
do cá nhân, về công quyền của họ đã đâm rễ sau trong tâm hồn họ rồi, đã thành một
tín ngưỡng hoặc một bản năng rồi, tất có đủ sinh lực để đảo ngược lại tình thế
và thói đào tạo, biểu dương hạng công nhân nhất luật hóa hiện nay sẽ mất hẳn.
Vâng, chúng ta đợi thủ coi.
Hình như ở thời đại chúng ta, thời đại mà phong trào tập thể
phát động mạnh - tập thể xã hội, tập sản kinh tế, tập thể chính trị - thì nhân
loại tự nhiên quên mất cái quyền phản kháng của mình và cái phẩm cách của cá
nhân đi. Vấn đề kinh tế được đưa lên hàng đầu và tư tưởng kinh tế khuynh loát tất
cả tư tưởng khác; vì vậy mà chúng ta thành ra hoàn toàn dửng dưng với một thứ
khoa học, một thứ triết học hợp với nhân tính hơn, một thứ triết học chú trọng
tới đời sống cá nhân. Lẽ đó tự nhiên. Một người lở bao tử thì chỉ nghĩ tới bao
tử; một xã hội mà kinh tế không lành mạnh thì chỉ nghĩ tới các vấn đề kinh tế.
Hậu quả là chúng ta hoàn toàn lãnh đạm với cá nhân và quên hẳn rằng có cá nhân.
Ngày xưa mỗi người là một con người, ngày nay mỗi người chỉ được coi như một vật
tự động nhắm mắt tuân theo những luật vật chất và kinh tế, như một cái răng
trong một bánh xe, như một phần tử trong một giai cấp, như một ngoại nhân mà
chính phủ “nhập cảng”, như một kẻ tiểu tư sản mà người ta khinh bỉ, hoặc như một
nhà đại tư bản mà người ta tố cáo, hoặc như một người lao động mà người ta gọi
là đồng chí chỉ vì người đó là lao động. Hình như chỉ gọi một người nào là tiểu
tư sản hoặc đại tư bản hoặc lao động là đã hiểu rõ người đó rồi, và có thể ghét
người đó một cách thích đáng hoặc giúp người đó như một đồng chí rồi. Chúng ta
không còn là những cá nhân, những con người nữa mà chỉ là những giai cấp. Như vậy
chẳng là giản dị hoá sự tình một cách quá mức ư? Chúng ta vui vẻ và hăng hái tiến
lần đến xã hội kiểu mẫu của loài sinh vật nào đó.
Ở một thời đại mà khoa học cơ giới tự hào về những thực hiện
của nó, về những công cuộc chinh phục thiên nhiên của nó, thì một quan niệm máy
móc về con người cũng xuất hiện. Khoa học đó lũng đoạn những môn khác, cái luận lý máy móc của nó đã đem áp dụng vào xã hội loài người và cái danh từ uy nghiêm
“luật thiên nhiên” được các nhà nghiên cứu nhân sự rất ưa dùng. Do đó mà lý thuyết này chiếm được ưu thế: “hoàn cảnh quan trọng hơn con người, và cá tính
con người có thể đặt thành một phương trình được [3]“. Lý thuyết đó có thể tốt về kinh tế học,
nhưng rất dở về sinh học. Môn sinh vật học nhận rằng trong sự phát triển của
sinh mệnh, sức phản ứng của cá nhân là một yếu tố cũng quan trọng như hoàn cảnh
vật chất, cũng như một lương y nhận rằng tính tình cùng phản ứng của bệnh nhân
là một yếu tố rất quan trọng trong sự kháng cự với bệnh. Cứ theo lý thuyết thì
nhiều bệnh nhân đáng lý phải chết, nhưng họ nhất định không chịu chết, rồi mà
bình phục được, làm cho y sĩ phải kinh ngạc. Một y sĩ dùng chung một phương thuốc
để trị hai người cùng mắc một thứ bệnh và tin rằng phản ứng của cơ thể hai người
đó sẽ như nhau thì quả thực là nguy hại cho xã hội. Bọn triết gia cũng nguy hại
như vậy nếu họ quên mất cá nhân, quên mất rằng mỗi người có thể phản ứng lại một
cách khác nhau, và thái độ, hành vi của con người thường thay đổi, không sao biết
trước được.
Có thể tôi chẳng hiểu một chút gì về môn kinh tế, nhưng chính
môn kinh tế cũng không hiểu tôi nữa. Môn đó hiện nay còn lúng túng, chưa có thể
tự nhận là một khoa học được. Nó chỉ bàn về các món hàng mà không tiến xa hơn,
không bàn về động cơ của con người, như vậy nó không phải là một môn khoa học;
mà dù nó có bàn về các động cơ của con người, nhưng chỉ dùng những bảng thống
kê thì nó cũng vẫn chưa phải là một khoa học, may lắm chỉ có tính cách
bán khoa học [4] thôi. Nó chưa tìm ra được một kỹ thuật
thích đáng để nghiên cứu tâm trí con người, cho nên nó vẫn lúng túng, dò dẫm
trong bóng tối. Vì vậy, mỗi khi cần lựa chọn một chính sách quan trọng về kinh
tế thì ta thấy có hai nhà chuyên môn đưa ra những đề nghị trái ngược hẳn nhau.
Một nhà tin rằng nếu nước Anh bỏ kim bảng vị đi thì thật là tai hại; nhà kia
cũng kiên quyết tin rằng chỉ có cách bỏ kim bản vị đi mới cứu vãn được tình thế.
Ngay các nhà chuyên môn tài giỏi nhất cũng không thể dự tính được một cách hợp lý khi nào người ta bắt đầu mua vào hoặc bán ra. Do đó mới có những vụ đầu cơ ở
thị trường chứng khoán. Mà sở chứng khoán dù có những tài liệu đáng tin nhất về
kinh tế thế giới cũng không thể đoán trước một các khoa học được khi nào giá
vàng, giá bạc, giá thương phẩm lên hay xuống. Chỉ vì trong vấn đề đó có một yếu
tố về nhân sự, và khi nhiều người bán ra thì một số ít người bắt đầu mua vào;
mà khi nhiều người mua vào thì có một số ít người bắt đầu bán ra. Tất nhiên kẻ
bán ra cho kẻ mua vào là điên, và ngược lại cũng vậy. Nhưng ai mới thực là điên
thì tương lai mới chứng thực được. Điều đó minh chứng rằng thái độ của con người
rất bất thường, không sao biết trước được, mà chẳng phải chỉ riêng trong công
việc làm ăn, ngay cả trong quá trình lịch sử do tâm lý con người tạo nên, trong
những phản ứng của con người đối với luân lý, phong tục, cải cách xã hội
thì nhận xét trên cũng vẫn đúng.
Chẳng những triết lý phải dựa vào cá nhân mà phát sinh, mà mục
tiêu tối hậu của nó cũng là cá nhân. Cá nhân tự nó là mục tiêu của nó rồi chứ
không phải là công cụ cho những sáng tạo của tâm trí. Những triết lý xã hội tốt
đẹp nhất đều nhắm cái mục tiêu tối cao này là trong một chế độ nào đó, làm sao
tạo được những đời sống cá nhân sung sướng nhất. Nếu có những triết lý phủ nhận
điều đó thì nó chỉ là những sản phẩm của những bộ óc bệnh hoạn, mất quân bình.
Muốn xét một văn hóa thì cứ xét hạng đàn ông và đàn bà mà nó
tạo thành. Chính vì nghĩ như vậy mà Walt Whitman, một trong những người Mỹ minh
triết, sáng suốt nhất, chủ trương trong cuốn Democrative Vistas (Viễn
cảnh dân chủ) rằng nguyên tắc cá nhân phải là mục tiêu của mọi nền văn minh.
Ông viết “Văn minh dựa trên cơ sở nào? Văn minh với các tôn giáo, các nghệ thuật,
các học hiệu của nó… nhằm đạt được cái gì nếu không phải là đạt được chủ nghĩa
cá nhân phong phú, mỹ lệ, đa sắc thái. Tất cả đều phải hướng vào mục tiêu đó cả
(…)
“Trải bao nhiêu sự biến thiên, nhiều khi thất thố đến lố bịch,
nhiều khi phải tranh đấu, phải thất bại, chế độ dân chủ luôn luôn nhắm mục đích
này là dù gian lao tới mấy cũng rán chịu, miễn làm sao chứng minh được rằng
loài người được dạy dỗ trong một xã hội tự do, một thứ tự do lành mạnh và cao cả,
thì có thể và nhất định phải thành một luật pháp cho chính mình”.
Rút cục không phải hoàn cảnh mới là quan trọng, chính phản ứng
của ta với hoàn cảnh mới là quan trọng. Pháp, Đức, Anh, Mỹ đều sống trong một nền
văn minh cơ giới như nhau, nhưng hình thức và ý vị đời sống của họ khác nhau và
mỗi dân tộc giải quyết vấn đề chính trị của mình theo một lối khác nhau. Đời sống
có biết bao hình thức như vậy, thì chỉ có hạng người điên mới bảo rằng con người
thế nào cũng bị cơ giới khống chế. Một người cha có hai đứa con, dạy dỗ chúng
như nhau, dự bị cho chúng vào đời như nhau, vậy mà rồi mỗi đứa cũng lần lần tạo
ra một cuộc đời theo cá tính riêng của mình. Dù cả hai đều thành giám đốc ngân
hàng, lãnh một số lương bằng nhau thì chúng cũng không giống nhau về những điểm
khác, những điểm quan trọng cho hạnh phúc của chúng: khác nhau về sự khéo léo,
về giọng nói, về tính tình, về cách cư xử và cách giải quyết vấn đề, cách đối đãi
với nhân viên; hoặc được nhân viên yêu, hoặc họ sợ, hoặc nghiêm khắc mà tỉ mỉ,
hoặc vui vẻ mà dễ tính; khác nhau trong cách tiêu tiền vung phí hay kiệm tiện;
về đời sống cá nhân, mỗi người có một thói trong sự giao du với bạn bè, trong sự
đối đãi với vợ con, trong sự lựa chọn sách báo. Cùng sống trong một thời đại,
trong một xã hội, cùng chết một ngày mà có người hăng hái tin tưởng tiến theo
khuynh hướng của mình và tìm được hạnh phúc, có kẻ lại trải qua một cuộc đời
chìm nổi, đổi hướng hoài; có người thành nhà phát minh, có kẻ thành nhà thám hiểm,
có người tinh thần hái hước, kẻ lại rầu rĩ, quạo quọ; người thì bay vút lên cảnh
phú quý như pháo thăng thiên rồi chết trong đám trong tro tàn lạnh lẽo của
pháo, kẻ thì bán nước đá hay bán than rồi bị đâm chết trong cái liều của họ, để
lại tới hai vạn Mỹ kim bằng vàng. Đời sống quả thật kỳ diệu, cả trong thời đại
kỹ nghệ nữa. Con người còn là con người thì đời sống có nhiều sắc thái như vậy
mới có ý vị.
Trong nhân sự - dù là về chính trị hay cách mạng xã hội - không thể có quyết định luận được. Yếu tố nhân tình làm đảo lộn tất cả các dự
tính của những người đưa ra những lý thuyết mới, chế độ mới.
Nhưng sự quan trọng của cá nhân không phải chỉ do lẽ đời sống
cá nhân là mục tiêu của tất cả mọi nền văn minh, mà còn lẽ này nữa: sự cải thiện
đời sống xã hội và chính trị, sự cải thiện những quan hệ quốc tế là do hành động
và tính tình của mỗi cá nhân trong mỗi quốc gia!. Trong việc nội chính và trong
sự tiến hóa của một quốc gia, yếu tố quyết định là tính khí của dân tộc. Vì
trên tất cả những luật về sự phát triển kĩ nghệ, còn một yếu tố quan trọng hơn,
tức lối hành động và lối giải quyết vấn đề của mỗi dân tộc. Rousseau không tiên
liệu được sự diễn tiến của cách mạng Pháp và sự xuất hiện của Napoléon; mà Karl
Marx cũng không tiên liệu được sự phát triển hiện nay của lý thuyết xã hội và sự
xuất hiện của Staline. Không phải khẩu hiệu Tự do, Hòa bình, Bác ái, mà là vài
nét nào đó trong bản tính của con người xét chung và trong bản tính của dân tộc
Pháp xét riêng, đã quyết định diễn tiến của Cách mạng Pháp. Những dự ngôn của
Karl Marx về sự diễn tiến của cách mạng xã hội đã sai be bét mặc dầu biện pháp
của ông rất chính xác. Theo luật luận lý, ông dự đoán rằng một cuộc cách mạng
vô sản sẽ xảy ra ở nước nào mà nền văn minh kỹ nghệ tiến nhất, mà giai cấp vô sản
mạnh nhất, nghĩa là xảy ra trước hết ở Anh rồi có lẽ ở Mỹ, ở Đức. Nhưng sự thất
là chế độ Cộng sản đã được thực nghiệm ở một sứ nông nghiệp như Nga, tại đó
giai cấp vô sản không mạnh. Ông đã quên không tính tới yếu tố nhân sự ở Anh và
Mỹ, quên cách hành động và giải quyết vấn đề của Anh và Mỹ. Lỗi lầm lớn nhất của
một chính sách kinh tế chưa chính mùi, là quên không tiên liệu cái “bất ngờ”
trong việc nước. Người Anh coi thường các lý thuyết, nếu cần, còn tìm cách lần
lần phá nó nữa; sự chậm chạp của họ khi dò đường đi, lòng yêu tự do cá nhân,
tôn trọng trật tự, nhất là có lương tri của họ, tất cả những cái đó ảnh hưởng
nhiều tới sự diễn tiến của các biến cố còn hơn là những lý luận của nhà biện chứng
Đức Karl Marx.
Vậy sự phát triển về xã hội và chính trị của một nước, rút cục
căn cứ vào ý tưởng của cá nhân. Cái tính khí, cái mà người ta gọi là “thiên
tài” của một dân tộc, rút cục do toàn thể cá nhân của dân tộc đó tạo thành; nó
chỉ là cách cư xử và hành động của dân tộc đó, cách lựa chọn một thái độ trong
một hoàn cảnh nào đó. Các sử gia phái cổ thường nghĩ như Hégel rằng lịch sử một
nước chỉ là sự phát triển của một quan niệm, mà sự phát triển đó có tính cách tất
nhiên của cơ giới, nhưng nếu xét một cách tế nhị thực tế hơn thì ta thấy phần
ngẫu nhiên ở trong đó. Mỗi khi gặp bước nguy nan thì quốc gia phải lựa chọn mà
trong khi lựa chọn luôn luôn có những thế lực, những dục vọng tương phản xung đột:
bên đây chỉ thêm một chút, bên kia chỉ giảm một chút là cán cân trút về phía
khác rồi. Vì mỗi dân tộc thích con đường nào thì theo con đường đó, ghét con đường
nào thì bỏ con đường đó. Sự lựa chọn căn cứ vào trào lưu tư tưởng, vào quan niệm
đạo đức và vào thành kiến xã hội.
Nhìn toàn diện sự biến chuyển của lịch sử nhân loại tôi chỉ
thấy như thủy triều lên rồi xuống, mà khi lên cũng như khi xuống, đều là do sự
lựa chọn bất thường, không thể biết trước của con người. Chính vì có ý đó mà Khổng
giáo đem vấn đề “bình thiên hạ” liên kết với “tu thân”. Từ đời Tống trở
đi, nhà Nho nào cũng dùng đoạn dưới đây làm bài học khai tâm cho trẻ mới nhập học: “Người
xưa muốn làm sáng cái đức sáng ở trong thiên hạ thì trước phải trị nước mình;
muốn trị nước mình thì trước phải tề nhà mình; muốn tề nhà mình thì trước phải
tu thân (sửa mình); muốn tu thân thì trước phải thành cái ý của mình; muốn
thành cái ý của mình thì trước phải trí tri; trí tri ở chỗ cách vật [5]. Vật xét kỹ (cách vật) rồi sau cái
tri mới được đến nơi đến chốn (trí tri), trí tri rồi sau ý mới thành, ý thành rồi
sau tâm mới chính, tâm chính rồi sau thân mới tu, thân tu rồi sau gia mới tề,
gia tề rồi sau nước mới trị, nước trị rồi sau thiên hạ mới bình. Từ Thiên tử
cho đến người thường, nhất loạt đều phải lấy sự tu thân làm gốc. Cái gốc loạn
mà cái ngọn trị, thì không thể có như vậy. Vật có gốc ngọn, việc có đầu đuôi.
Biết cái nào trước cái nào sau là gần được đạo rồi đấy”.
Chú thích:
[2] Thi sĩ và tiểu thuyết gia Đan Mạch
(1805-1875) nổi danh về truyện ngắn: La petite Sirène, Les cynes sauvage…
tưởng tượng phong phú, thi vị dồi dào.
[3] Nghĩa là một cá nhân sinh trong
giai cấp nào ở trong những hoàn cảnh ra sao thì nhất định phải có cá tính ra
sao.
[5] Trí tri là biết cho đến
nơi đến chốn; cách vật là cân nhắc sự vật để biết rõ cái nào trước
cái nào sau, coi cái nào gốc cái nào ngọn, nghĩa là để hiểu cái tương quan của
mọi sự vật. Đoạn này ở đầu sách Đại học. [Trong Lời nói đầu cuốn Khổng
Tử, cụ Nguyễn Hiến Lê viết: “(…) cuốn Đại học của Tăng Tử (một
môn sinh được trực truyền), ngay trong đoạn đầu nói về việc tu thân để tề gia,
trị quốc…, cũng đã có một ý tôi cho không phải là của Khổng Tử mà của Tăng Tử,
tức “trí tri tại cách vật”, vì trong Luận ngữ ông không hề nói tới sự
cách vật”. (Goldfish)].
CHƯƠNG V
AI CÓ THỂ ẢNH HƯỞNG ĐỜI ĐƯỢC HƠN CẢ?
[1] Trí tri là biết cho đến nơi đến chốn; cách vật là
cân nhắc sự vật để biết rõ cái nào trước cái nào sau, coi cái nào gốc cái nào
ngọn, nghĩa là để hiểu cái tương quan của mọi sự vật. Đoạn này ở đầu sách Đại
học. [Trong Lời nói đầu cuốn Khổng Tử, cụ Nguyễn Hiến Lê viết: “(…) cuốn Đại
học của Tăng Tử (một môn sinh được trực truyền), ngay trong đoạn đầu nói về
việc tu thân để tề gia, trị quốc…, cũng đã có một ý tôi cho không phải là của
Khổng Tử mà của Tăng Tử, tức “trí tri tại cách vật”, vì trong Luận ngữ ông
không hề nói tới sự cách vật”. (Goldfish)].
[1] Nghĩa là họ đã tìm kiếm hết hơi rồi.
Trong chương này tôi rán trình bày vài quan niệm của các triết
gia Trung Hoa về một lối sống kiểu mẫu. Tuy họ khác nhau về học thuyết, nhưng hết
thảy đều nhận rằng muốn sống một đời sống sung sướng thì chúng ta phải minh triết
và có dũng khí. Quan niệm tích cực của Mạnh Tử và quan niệm viên hoạt hiếu hoà
của Lão Tử hòa hợp với nhau trong triết lý Trung Dung mà tôi muốn coi
là một tôn giáo chung của dân tộc Trung Hoa. Sự xung đột giữa động (Mạnh
Tử) và tĩnh (của Lão Tử) rút cục đưa tới một sự thỏa hiệp này là dân
tộc Trung Hoa tự lấy làm mãn nguyện trong một thế giới rất không hoàn mỹ, tức
cõi trần này. Do đó mà có một triết lý sáng suốt, vui vẻ, và đời sống điển hình
của triết lý đó là đời sống của Đào Uyên Minh, một thi nhân mà tôi cho là vĩ đại
nhất, có tư cách điều hòa nhất của Trung Quốc.
Tất cả các triết gia Trung Hoa đều nhận trong thâm tâm rằng
chỉ có mỗi vấn đề này là khá quan trọng: làm sao hưởng đời được và ai hưởng được
đời hơn cả? Không truy cầu sự toàn thiện, không đeo đuổi những mục đích hão huyền,
không tìm hiểu những cái không thể biết được; bản chất tầm thường của con người
ra sao thì chịu nhận nó như vậy, rồi tự tổ chức lối sống ra sao để có thể yên ổn
làm việc, nhận sự đau khổ với một tinh thần khoáng đạt và sung sướng ở đời.
Chúng ta là ai? Đó là vấn đề thứ nhất nhân loại đặt ra. Gần
như không thể giải đáp được. Nhưng chúng ta đều nhận rằng cái “ta” đương lăng
xăng về những hoạt động hàng ngày đây không phải hoàn toàn là cái “ta” chân thực.
Chúng ta biết chắc rằng trong cuộc sống chúng ta đã đánh mất một cái gì đó. Khi
thấy một người chạy khắp một cánh đồng tìm một vật gì, thì một người hiền minh
có thể hỏi khách bàng quan câu này: Họ đánh mất cái gì vậy? Người thì đoán đánh
mất một cái đồng hồ, người lại đoán đánh mất cây trâm nạm kim cương, mỗi người
đưa ra một phán đoán. Người hiền minh kia cũng chẳng biết rõ sự thực ra sao, đợi
cho mọi người đưa ra hết những ức đoán lầm lẫn ra rồi, mới bảo: “Tôi nói
cho các bạn nghe nhé: họ đánh mất hơi thở của họ đấy!” [1]. Và ai nghe cũng phải nhận là đúng.
Trong cuộc sinh hoạt, chúng ta cũng thường quên cái “ta” chân
thực của mình đi, cũng như con chim khách quên nỗi nguy hiểm khi đuổi bắt con bọ
ngựa, mà con này cũng quên nỗi nguy hiểm khi đuổi bắt một con mồi khác trong ngụ
ngôn tuyệt diệu dưới đây của Trang Tử:
“Trang Chu dạo chơi trong vườn Điêu Lăng, thấy một con chim
khách kỳ dị ở phương Nam bay lại, cánh rộng bảy thước, mắt tròn một tấc,
bay sát trán Trang Chu rồi đậu ở một cây giẻ.
Trang Chu hỏi: “Loài chim nào đây? Cánh lớn như vậy mà không
bay đi chỗ khác, mắt lớn như vậy mà không thấy gì cả”.
Ông bèn vén áo tiến nhanh lại, cầm cây cung lắp đạn muốn bắn
nó. Lúc đó ông thấy một con ve đương hưởng bóng mát mà quên nó đi (không để ý đến
chung quanh). Rồi ông thấy một con bọ ngựa nhảy tới bắt con ve, mà quên chính
cái thân của nó đi; con chim khách kỳ dị kia thừa cơ vồ lấy nó, cũng vì lợi mà
quên thân nó đi.
Trang Chu thở dài nói: “Ôi! Vật vẫn làm hại lẫn nhau. Lo
cái lợi thì thế nào cái hại cũng theo sau”.
Rồi ông bỏ cây cung, trở về nhà, người coi vườn chạy lại hỏi
ông vào vườn y làm gì.
Trang Chu về nhà rồi, ba tháng không ra khỏi nhà. Lận Thư lấy
làm lạ, hỏi: “Sao thầy lâu quá không ra ngoài?”.
Trang Chu đáp: “Ta giữ cái hình hài của ta mà quên cái
chân thân; ngó dòng nước đục quá mà quên cái vực trong. Vả lại ta nghe thấy Thầy
ta dạy rằng “sống trong cõi tục thì phải theo tục”. Nay ta dạo chơi ở Điêu Lăng
mà quên mất thân ta; con chim khách kỳ dị kia bay sát trán ta để lại cây giẻ mà
quên mất thân nó; người giữ vườn giẻ đó tưởng ta là kẻ trộm; vì vậy mà ta không
ra khỏi nhà nữa” [2].
Trang Tử là môn sinh của Lão Tử cũng như Mạnh Tử là môn sinh
cũng Khổng Tử, cả hai đều có khẩu tài, đều sống cách sư phụ khoảng trăm năm.
Trang Tử đồng thời với Mạnh Tử cũng như Lão Tử đồng thời với Khổng Tử. Mạnh Tử
đồng ý với Trang Tử ở chỗ chúng ta đánh mất một phần nhân tính, và nhiệm vụ của
triết học là phải tìm kiếm thu hồi cái phần đánh mất đó, cái mà ông ta gọi
là “xích tử chi tâm” - tấm lòng đứa con đỏ - Ông bảo: “Bậc đại
nhân là người không đánh mất cái “xích tử chi tâm” của mình” (Đại nhân giả,
bất thất kỳ xích tử chi tâm giả dã [3]). Ông cho rằng đời sống văn minh ảnh hưởng
đến cái “xích tử chi tâm” của nhân loại cũng như búa rìu làm hại cây cối trên
núi.
“Cây cối trên núi Ngưu Sơn xưa vẫn tươi tốt; nhưng vì ở giáp
một nước lớn nên thường bị búa rìu tiều phu đốn chặt; như vậy làm sao còn tươi
tốt được nữa? Nhờ ngày đêm còn chút nhựa lưu thông, lại được mưa, sương tẩm nhuần,
nên mới còn đâm chồi nảy mộng. Nhưng bò dê kéo nhau đến ăn phá, vì vậy mà núi
hoá trơ trọi, và người ta thấy nó trơ trọi, tưởng chừng như núi chưa từng có
cây lớn. Nhưng có phải bản tính của núi như vậy đâu?
Cái bản tính còn lại ở con người cũng thế. Ai mà chẳng có sẵn
lòng nhân nghĩa. Nhưng người đời buông mất tấm lòng lương thiện đi, cũng như
búa rìu đốn chặt cây trên núi đi; ngày nào cũng đốn, thì làm sao còn tốt đẹp được
nữa? Tất nhiên ngày đêm lòng lương thiện còn sanh ra được, và khí lành buổi sớm
còn nuôi được, nhưng khí lành đó chẳng được bao nhiêu mà những hành vi ngày đêm
lại ngăn phá nó. Ngăn phá nó hoài thì cái khí ban đêm không đủ để bảo tồn nó nữa
thì con người có khác cầm thú bao nhiêu đâu? Thấy họ không khác gì cầm thú mà
tưởng rằng họ chưa từng có lòng lương thiện. Nhưng có phải bản tính của con người
như vậy đâu” [4].
Người nhiệt thành, ưu nhân, can đảm là người có thể hưởng thụ
đời sống được hơn cả. Mạnh Tử cho nhân, trí, dũng là ba cái mỹ đức quan trọng
nhất của bậc mà ông gọi là “đại nhân”. Tôi muốn đổi chữ “nhân” ra chữ “tình” và
coi tình, trí, dũng là ba đức của một đại nhân. Anh ngữ và Pháp ngữ đều có chữ “passion” nghĩa
rất gần với chữ “tình” của Trung Hoa. Cả hai chữ mới đầu đều có cái nghĩa hẹp
là “tình dục”, nhưng ngày nay nó đã có nghĩa rộng hơn như trong lời này của
Trương Trào: “Người đa tình tất hiếu sắc, nhưng kẻ hiếu sắc vị tất đã đa tình”,
hoặc như trong câu: “Một chữ tình để duy trì thế giới, một chữ tài để tô điểm
càn khôn”. Nếu chúng ta không có chữ tình thì ở đời không có việc gì để làm cả.
Tình là linh hồn của đời sống, là ánh sáng của tinh tú, là nhịp điệu trong âm
nhạc, thi ca, là cái tươi đẹp của hoa, là màu sắc của lông chim, là cái duyên
dáng của đàn bà, và là sinh khí trong học vấn. Linh hồn thì phải có tình cũng
như âm nhạc thì phải biểu tình. Nhờ có tình mà lòng ta mới ấm áp, mới có đủ
sinh lực để vui vẻ đối phó với cuộc đời.
Nhưng có lẽ tôi đã lầm mà dùng chữ passion để dịch
chữ tình của Trung Hoa; dùng chữ sentiment thì đúng hơn chăng vì chữ
này có cái nghĩa êm đềm hơn, ôn nhu hơn, không gợi những tình cảm cuồng nhiệt
như chữ trên. Hay là chữ tình có cái nghĩa rất gần với các nhà lãng mạn đầu
tiên gọi là Sensibilité, tức cái tình của các tâm hồn nồng nàn, đại lượng
và nghệ sĩ.
Nhưng nếu cái phương Tây gọi là passion khác với
cái mà họ là sentiment, và có tính cách sôi nổi, cuồng nhiệt, thì quả người
Trung Hoa không có tiếng để trỏ nó, và đành phải tạm dùng chữ “tình” vậy. Mà
như vậy có phải là vì tính tình của dân tộc Trung Hoa khác các dân tộc phương
Tây không, có phải là vì người Trung Hoa không có những nhiệt tình vĩ đại nó
xâm đoạt tâm hồn và làm tài liệu cho những bi kịch trong văn học phương Tây
không? Có phải vì vậy mà văn học Trung Hoa không sản xuất những bi kịch hiểu
theo cái nghĩa Hy Lạp không, mà trong bi kịch Trung Quốc thường có những nhân vật
gặp cảnh nguy kịch thì thường khóc lóc và nhường nhân tình cho kẻ thù, hoặc như
Sở Bá Vương, giết chết tình nhân rồi tự vẫn luôn không? Lối kết thúc như vậy
không làm vừa lòng khán giả phương Tây, nhưng đời sống Trung Hoa ra sao thì văn
học họ như vậy. Con người chiến đấu với định mạng rồi bỏ cuộc, và bi kịch tiếp
tục trong hồi ức, hối hận và tưởng vọng, như trường hợp vua Đường Minh Hoàng,
vì quân lính nổi loạn mà phải đau xót ra lệnh cho Dương Quí Phi tự tử rồi nhớ
tiếc, nằm mê thấy nàng. Trong kịch Trung Hoa, ý nghĩa bi thảm hiện ra sau khi kết
thúc, và nỗi buồn kéo dài ra, mỗi lúc một thấm thía. Trong khi tỵ nạn, dưới trận
mưa dầm, Đường Minh Hoàng nghe tiếng lục lạc của đàn bò trên đồi xa vẳng lại,
mà soạn ra bản Vũ lâm linh khúc để kỷ niệm ái phi; ông nhìn thấy cái
gì, cầm tới vật gì, hoặc là một nữ tỳ già, hoặc là một chiếc khăn còn vương lại
chút dư hương, đều nhớ lại hình ảnh ái phi và bi kịch kết thúc ở cái hồi ông được
các đạo sĩ giúp mà gặp lại hương hồn Dương Quý Phi trên tiên cảnh.
Tình đó nếu không phải là thứ passion (nhiệt tình)
thì là thứ sensibilité (đa cảm) của phái lãng mạn phương Tây. Nhưng
nó chính là thứ passion mà tính cách kịch phát đã giảm đi. Vậy triết
gia Trung Hoa khinh cái “tình dục” nhưng vẫn trọng cái nhiệt tình hoặc cái tình
cảm và coi nó là cơ sở cho đời sống bình thường, cũng như coi tình vợ chồng là
cái gốc của nhân luân.
Nhiệt tình hay tình cảm là vấn đề bẩm sinh; chúng ta mới sinh
ra đã có người đa cảm, có người không; chúng ta không thể lựa thiên tính của ta
được, cũng như không thể lựa cha mẹ được. Nhưng không có một đứa trẻ nào hoàn
toàn lãnh đạm cả; lớn lên ta đánh mất lần lần cái tấm lòng hồi nhỏ mà mất nhiệt
tình đi. Bản tính đa cảm bị hoàn cảnh khắc nghiệt tiêu diệt, bóp nghẹt, làm cho
suy nhược đi, phần lớn là tại ta không gắng sức hoặc không biết cách bảo vệ nó.
Trong khi “rút kinh nghiệm ở cuộc đời” ta tàn hại bản tính của ta, ta tập thói
cứng cỏi, hư nguỵ, thường khi tàn nhẫn nữa, thành thử bộ thần kinh của những kẻ
tự khoe là mỗi tuổi một thêm lõi đời, càng ngày càng nhụt đi, tê liệt đi - nhất
là trong giới chính trị và thương mại. Kết quả là ta thành hạng người “tiến thủ”
(go-getter) gạt tất cả các người khác ra để leo lên đỉnh danh vọng, hạng ý chí
sắt đá, kiên quyết, vô tình vô nghĩa, coi tình nghĩa là một thứ lý tưởng lố bịch
hoặc một thứ đa cảm bệnh hoạn. Thế giới này chật những người lòng khô khan như
vậy, và họ không đáng cho tôi khinh nữa. Nếu một ngày nào đó, quốc gia cần làm
tuyệt tử chủng, hạng người không thích hợp với đời sống thì phải bắt đầu từ hạng
người vô tình về đạo đức, vô cảm về nghệ thuật, hạng người lòng trơ trơ như đá,
tàn nhẫn để thành công, lạnh lùng khi quyết định: hạng đó đáng tuyệt tử chủng
hơn bọn điên và bọn ho lao. Vì tôi nghĩ rằng nếu một người có tình cảm, có nhiệt
tình, có thể làm những việc lố bịch, ngông cuồng, thì người vô tình không còn
cái vẻ con người nữa. So với kỹ nữ Sapho trong truyện của Daudet, hắn chỉ như một
côn trùng, một cái máy, một người máy làm dơ trái đất này thôi. Nàng Sapho đã tội
lỗi. Thì đã làm sao? Nàng có tội lỗi nhưng nàng đã yêu, mà kẻ nào yêu nhiều sẽ
được tha thứ nhiều. Sống giữa giới con buôn tàn nhẫn, nàng vượt lên được, lòng
trẻ trung hơn biết bao kẻ triệu phú. Cho nên người ta thờ nữ thánh Marie
Madeleine [5] là phải.
Nhưng vì đời sống tàn khốc nên một người bản tính nồng nàn,
quảng đại, đa cảm dễ bị bạn bè khôn lanh lừa gạt. Họ lầm lẫn vì quá đại lượng với
kẻ thù, quá tin bạn và đôi họ về nhà mới tỉnh ngộ mà làm một bài thơ chua chát.
Ở Trung Hoa có nhiều thi sĩ như vậy, chẳng hạn như Trương Đại, một môn đồ của
Trà đạo. Ông ta phung phí gia sản rồi bị bạn thân và họ hàng lánh bỏ, làm được
mười hai bài thơ giọng cực kỳ chua xót. Nhưng tôi ngờ rằng ông vẫn đại lượng
cho tới khi chết, cả những khi ông khốn cùng nữa vì nhiều lần ông suýt chết
đói, và tôi tin chắc rằng nỗi chua xót của ông tan đi như đám mây mà ông vẫn
sung sướng như trước.
Chính vì đời sống tàn khốc cho nên chỉ có nhiệt tình không
thôi không đủ, phải có thêm trí và dũng nữa; hai đức này theo tôi chỉ là một,
vì dũng do trí, do sự hiểu rõ nhân sinh mà ra, vả lại cái trí mà không đưa ta tới
dũng thì cũng vô dụng.
Ở đời có vô số cái bả nó phỉnh gạt ta và Phật giáo ở Trung
Hoa chia nó làm hai loại chính: danh và lợi. Người ta kể chuyện
rằng vua Càn Long khi du Giang Nam, một lần đứng trên một ngọn núi, nhìn
ra biển thấy thuyền buồm qua lại rất nhiều, hỏi một vị đại thần: “Hàng trăm chiếc
thuyền đó đi đâu vậy?”. Vị đại thần đáp chỉ trông thấy có hai chiếc, một chiếc
tên Danh, một chiếc tên Lợi. Nhiều người có học tránh được cái bả Lợi,
nhưng chỉ hạng vĩ nhân mới tránh được cái bả Danh. Một vị hoà thượng bảo đệ tử:
“Tránh cái lợi dễ hơn tránh cái danh. Ngay những bậc ẩn sĩ, những bậc tu hành
cũng mong được người ta biết đến mình. Họ muốn giảng kinh thuyết pháp trước đám
đông, chứ không muốn ở ẩn trong một cái am nhỏ mà đàm đạo với một đệ tử như
chúng mình lúc này đây”. Đệ tử đó đáp: “Bạch thầy, quả thực Thầy là bậc duy nhất
tuyệt được lòng ham danh ở đời”. Và vị hoà thượng đó mỉm cười.
Theo sự nhận xét của tôi, đạo Phật sắp hai loại trên chưa đủ;
có ba loại bả chứ không phải hai: Danh, Lợi và Quyền. Và một tiếng
có thể gồm cả ba, tiếng Thành công. Nhiều người đã có đủ Danh và Lợi rồi
còn muốn thống trị người khác nữa. Có những kẻ muốn kiệt lực “phục vụ tổ
quốc”, và phải trả một cái giá rất đắt. Bảo một bậc trí giả giơ cái mũ vẫy vẫy
đám đông và đọc bảy bài diễn văn một ngày rồi sẽ được bầu làm Tổng Thống, thì bậc
trí giả lắc đầu xin chịu. James Bryce cho rằng chế độ dân chủ ở Mỹ làm cho những
người ưu tú nhất muốn vào chính giới để phục vụ tổ quốc. Tôi thì tôi nghĩ rằng
cái lối cạnh tranh gay gắt trong cuộc bầu cử Tổng Thống ở Mỹ cũng đủ cho bậc
trí giả đâm hoảng. Một người tòng chính mỗi tuần thường phải dự sáu bữa tiệc,
có vậy mới là phục vụ và hi sinh cho nhân quần. Sao họ không phục vụ và hi sinh
cho họ, ăn bữa cơm xoàng ở nhà, bận bộ đồ bà ba [6] rồi leo lên giường ngủ? Khi đã bị mê
hoặc vì Danh và Quyền rồi thì người ta còn phải nô lệ nhiều cái bả khác nữa.
Không khi nào ngừng được.
Nhưng còn một bả tuy phụ thuộc nhưng cũng rất mạnh, rất phổ
biến, tức cái thời thượng, cái “mốt”. Rất ít người có đủ can đảm sống theo
ý mình lắm. Démocrite nghĩ rằng giải thoát cho nhân loại được hai nỗi sợ: sợ
Thượng Đế và sợ chết, là cống hiến cho nhân loại được nhiều rồi. Nhưng như vậy
chúng ta vẫn còn một nỗi sợ nữa, sợ ông hàng xóm. Dù hữu ý hay vô tình, chúng
ta cũng đóng vai diễn trên sân khấu là cuộc đời, và muốn đóng trò sao cho vừa ý
khán giả để được khán giả vỗ tay. Nhưng vỗ tay càng lớn thì ở hậu trường, tim
ta đập càng mạnh.
Tài đóng trò đó có thể giúp ta mưu sinh, cho nên chẳng ai là
đáng trách vì đã đóng trò theo mốt mà người đời công nhận. Nhưng có điều này là
thường khi vai trò thay thế hẳn con người, chiếm hẳn con người. Chỉ có vài tâm
hồn siêu quần ở địa vị cao, mang cái danh lớn mà vẫn mỉm cười, tự nhiên. Họ biết
rằng họ đóng trò, họ không bị cái ảo tưởng quyền thế, chức tước, tư sản, tiền
tài mê hoặc; những cái đó tới thì họ cũng nhận nhưng không cho mình là vì có nó
mà khác những những người thường [7]. Chính những bậc tinh thần vĩ đại đó mới
sống giản dị trong đời tư. Không có gì biểu thị cái trí óc hẹp hòi, nhỏ mọn bằng
thái độ một anh chàng cạo giấy tự cho mình là tôn quý hoặc một chú trọc phú mới
phát mà khoe châu bảo, hoặc một văn sĩ còn ấu trĩ tưởng mình đã vào hàng bất tử
mà đâm ra kiểu cách, không tự nhiên, giản dị nữa.
Bản năng đóng trò của ta thăm căn cố đế đến nỗi chúng ta thường
quên rằng còn có một đời sống thực để sống ngoài cái đời trên sân khấu. Vì vậy
chúng ta cặm cụi, hổn hển làm việc, không phải sống cho chúng ta, hợp với bản
năng của ta mà để được xã hội tán thành; chúng ta y như những “cô gái già
may áo cưới cho người” trong câu tục ngữ Trung Hoa (Vị
tha nhân tác giá y thường [8]).
Thực là ngược đời, cái triết học “giảo hoạt” của Lão Tử lại sản
sinh ra cái lý tưởng cao thượng nhất về hòa bình, khoan dung, giản phác và tri
túc. Giáo huấn của ông gồm bốn điểm: trí tuệ nên như ngu độn, đời sống nên ẩn dật,
xử thế nên nhu nhược và tính tình nên giản phác. Ngay đến nghệ thuật Trung Hoa,
từ thi ý, ảo tưởng đến những lời tán tụng đời sống bình dị của tiều phu, ngư phủ,
cũng không thể thoát ly triết học đó mà tồn tại. Nguồn gốc chủ nghĩa hoà bình của
Trung Hoa là do cái quan niệm chịu nhận sự thất bại tạm thời để đợi thời cơ thuận
tiện, và do lòng tin rằng vạn vật trong vũ trụ đều tuân cái luật vận hành phản
phục; do đó không một kẻ nào vĩnh viễn chiếm được ưu thế, mà cũng không có kẻ
nào vĩnh viễn “u mê” bao giờ.
- Người rất khéo thì như vụng,
- Người nói giỏi thì như lắp bắp,
- Cử động thì thắng được lạnh;
- Nhưng yên tĩnh thì thắng được nóng.
Vậy cứ thanh tĩnh thì mọi việc sẽ đâu vào đấy.
Biết như vậy rồi thì còn cạnh tranh làm gì nữa. Cho nên Lão Tử
bảo bậc thánh nhân “không tranh với ai nên không ai tranh được với mình”,
lại bảo: “Kẻ hùng hổ nào mà không bất đắc kỳ tử, thì ta xin nhận kẻ đó làm
thầy”. Một nhà văn ngày nay có thể thêm vào câu đó: “Kẻ độc tài nào mà
không dùng mật thám để hộ vệ thì tôi xin tôn làm thủ lãnh”. Cho nên Lão Tử
nói: “Thiên hạ có đạo thì người ta dùng ngựa để kéo và lấy phân; thiên hạ
vô đạo thì người ta nuôi ngựa chiến ở ngoài thành”.
- Người chiến đấu giỏi không giận dữ.
- Kẻ khéo thắng dịch là không tranh với địch,
- Khéo dùng người là hạ mình ở dưới người.
- Đó là cái đức của sự không tranh,
- Đó là cái khéo của sự dùng người.
- Đó là hợp với chỗ cùng cực của Đạo trời.
Có cái qui luật động lực và phản động lực rồi, mới sản sinh
ra cái cục thế bạo lực với bạo lực.
- Ai lấy Đạo mà phò vua,
- Thì không dùng binh mà bức thiên hạ,
- Vì việc như vậy thường hay trở về (nghĩa là dùng binh bức
thiên hạ thì lại bị thiên hạ dùng binh bức lại mình) [10].
- Chỗ nào đóng quân thì gai góc mọc đầy,
- Sau cuộc chinh chiến tất mất mùa.
- Vậy khéo thắng rồi (khéo đạt mục đích cứu dân) thì thôi
đi, mà không lợi dụng thắng lợi để bức người [11].
- Thắng mà không khoe khoang,
- Thắng mà không tự khen,
- Thắng mà không kiêu căng,
- Thắng vì bất đắc dĩ.
- Thắng mà không bức người,
- Vì vật mạnh thì có lúc suy,
- (Nếu không) như vậy (thì) là trái Đạo.
- Trái Đạo thì sớm bị tiêu diệt.
Tôi có cảm tưởng rằng nếu Lão Tử được làm chủ tịch hội nghị
Verseilles [12] thì ngày nay không có Hitler [13]. Hitler tuyên bố rằng ông và sự nghiệp
chính trị của ông tất được “Chúa phù hộ” (nên ông mới thành công mau như vậy).
Tôi cho rằng việc đó giản dị hơn nhiều: chẳng có Chúa nào phù hộ cả, chỉ có
Clémenceau phù hộ thôi [14]. Chủ nghĩa hoà bình của Trung Hoa không
phải là chủ nghĩa nhân đạo mà là chủ nghĩa “giảo hoạt”, cơ sở không phải là bác
ái mà là một thứ minh triết vi diệu, cận nhân tình.
- Sắp muốn rút lại, tất phải mở ra đã;
- Sắp muốn làm yếu đi, tất phải làm mạnh lên đã;
- Sắp muốn vứt bỏ đi, tất phải làm dấy lên đã;
- Sắp muốn cướp lấy, tất phải cho đã;
- Nhu nhược thắng cương cường.
- Cá không nên ra khỏi vực;
- Lợi khí của quốc gia, không nên cho dân biết.
Thuyết về sức mạnh của nhu nhược, về lẽ hiếu hòa sẽ thắng, và
lẽ ẩn dật bao giờ cũng có lợi, thì tôi chưa thấy ai có giọng mạnh mẽ, sâu sắc bằng
Lão Tử trong đoạn đó. Ông cho nước tượng trưng sức mạnh của nhu nhược - nó cứ
nhè nhẹ nhỏ từng giọt xuống mà đục được đá, nó có cái “trí” vĩ đại của Lão Tử
là luôn luôn tìm chỗ thấp mà ở:
- Sông biển sở dĩ làm vua trăm hang
- Vì nó khéo ở chỗ thắp hơn cả;
- Nhờ vậy nó làm vua được trăm hang.
(Giang hải sở dĩ năng vi bách cốc vương giả, dĩ kỳ thiên hạ
chi, cố năng vi bách cốc vương).
Chữ “cốc” (hang) trong học thuyết Lão Tử còn trỏ cái gì rỗng,
tượng trưng cái tử cung của mẹ vạn vật, tức tượng trưng khí âm hoặc giống cái:
- Thần hang bất tử
- Cửa của Huyền Tẫn
- Là gốc của Trời, Đất.
- Dằng dặc như còn hoài,
- Dùng hoài mà không hết.
Lấy giống cái đại biểu cho văn hóa phương Đông và giống đực đại
biểu cho văn hóa phương Tây có lẽ không phải là khiên cưỡng.
Jules César muốn được làm người thứ nhất trong làng, Lão Tử
trái lại, “không dám ở trước thiên hạ”(bất cảm vi thiên hạ tiên). Trang Tử
cho rằng nổi danh là một điều nguy hiểm, và diễn ý đó trong đoạn văn phúng
thích dưới đây để chê Khổng Tử là hay khoe tri thức cùng hành vi của mình.
Trong bộ Trang Tử có nhiều chỗ bịa đặt ra để bài xích Khổng Tử vì lúc
đó Khổng Tử đã mất rồi mà ở Trung Quốc thời xưa cũng không có luật pháp trị tội
hủy hoại danh dự của người khác.
Quan đại công tên là Nhiệm lại chia buồn, hỏi:
- Ông đã suýt chết?
Khổng Tử đáp:
- Phải.
- Ông sợ chết không?
- Sợ.
Nhiệm bảo:
- Vậy tôi xin giảng cái đạo bất tử. “Ở Đông Hải có loài chim
tên là Ý Đãi. Loài đó chậm chạp, từ tốn nhưng vụng về; bay cùng đoàn với nhau,
con trước con sau, chen lấn nhau mà đậu. Khi tiến không con nào tranh bay trước,
khi lui không con nào ở lại sau; khi ăn không con nào dám ăn trước, đợi những đồ
thừa. Cho nên loài đó được sống yên ổn ở trong hàng, người ngoài không hại được
nó, mà nó tránh được hoạ.
Cây thẳng thì bị đốn trước. Giếng nước ngọt thì bị cạn trước.
Ông có ý trang điểm tri thức để làm cho bọn ngu phải sợ, sửa cái thân để làm rõ
kẻ xấu xa. Ông rực rỡ như giơ cao mặt trời mặt trăng mà đi, cho nên không tránh
được họa…”.
Khổng Tử đáp:
“Lời ông dạy thật hay!”. Rồi từ chối sự giao du, bỏ cả đệ tử,
trốn trong một cái chằm lớn (chỗ hoang vu), làm lấy áo cừu áo cát mà bận, hái hột
cây thữ, cây lật mà ăn, nhập bầy với đàn thú, đàn chim mà thú chim không để ý tới”.
Tôi đã làm một bài thơ tóm tắt tư tưởng Đạo gia như sau:
- Có cái sáng suốt của sự ngu muội.
- Có cái thanh nhã của sự hoà hoãn.
- Có cái cơ xảo của sự trì độn.
- Có cái hữu ích của sự ẩn cư.
Mấy câu đó chắc làm cho những độc giả theo đạo Ky Tô nhớ lại
lời “Thuyết giáo trên núi”. Và chắc họ cũng cho rằng đều vô hiệu lực như
nhau. Lão Tử còn bảo kẻ ngu được phúc vì họ là những kẻ sung sướng nhất đời.
Trang Tử theo cái thuyết “Người rất khéo thì như vụng, người nói giỏi thì như lắp
bắp” và khuyên ta phải “liệng bỏ cái trí” (khí trí). Thế kỷ thứ tám,
Liễu Tôn Nguyên đặt tên cho một ngọn núi gần chỗ ông ở là “Núi Ngu” (Ngu
Sơn) và dòng suối nơi đó là “Suối Ngu” (Ngu Khê). Thế kỷ mười tám, Trịnh
Bản Kiều có một câu danh ngôn: “Thông minh khó, hồ đồ khó, do thông minh
mà đạt được hồ đồ lại càng khó”. Trong văn học Trung Hoa có nhiều câu tán tụng
sự ngu độn như câu đó. Người Mỹ có câu: “Đừng nên tinh ranh quá” (Don’t
be too smart), cũng là cái nghĩa: người đại trí thường có vẻ như ngu.
Vì vậy mà trong văn hóa Trung Hoa ta thấy hiện tượng lạ lùng
này là bậc đại trí phát sinh lòng hoài nghi đối với mình cho rằng vũ khí tốt nhất
trong cuộc tranh đấu trên đời là tôn sùng sự ngu độn và sự ẩn dật. Từ cái thuyết
“khí trí” của Trang Tử đến sự tôn sùng kẻ ngu chỉ có một bước ngắn, và trong
văn chương cùng hội họa của Trung Hoa ta thấy hình ảnh của nhiều người hành khất,
nhiều nhà ẩn dật bất hủ, nhiều nhà sư điên, hoặc những đạo sĩ kỳ dị, như trong
tập “Minh Liêu tử du”; đó toàn là phản ảnh quan niệm tôn sùng kẻ ngu độn cả.
Khi một nhà sư điên lam lũ được coi là tượng trưng cho cái trí tuệ rất cao, cái
tư cách rất quý, thì trong cái bến mê là cõi đời này, ta bỗng tỉnh ngộ; trong sự
tỉnh ngộ đó có cái ý vị lãng mạn hoặc tôn giáo nó đưa ta vào cảnh giới ảo tưởng
của thơ.
Kẻ ngu được hoan nghênh, đó là một sự thực không chối cãi được.
Tôi tin rằng ở phương Đông cũng như phương Tây, người ta ghét những kẻ tinh
ranh quá trong sự giao thiệp. Viên Trung Lang đã kể lý do tại sao mấy anh em
ông đều thích giữ bốn tên gia bộc cực ngu nhưng trung tín. Chúng ta cứ nhớ lại
tên bạn bè của mình rồi kiểm soát xem có phải những bạn ta mến không phải là những
người ta trọng vì tài khôn lanh, và những bạn ta trọng vì tài khôn lanh không
phải là những người mà ta mến. Chúng ta thích một tên gia bộc ngu độn vì hắn
đáng tin hơn, đối với hắn ta không cần phải đề phòng. Nhiều người đàn ông khôn
không muốn cưới người vợ tinh lanh quá mà nhiều thiếu nữ khôn cũng vậy, không
muốn có người chồng tinh lanh quá.
Trong lịch sử Trung Hoa có nhiều người điên, hoặc điên thật
hoặc giả điên mà được nổi danh, được người ta kính yêu. Như hoạ sĩ Mễ Phí, có lần
bận lễ phục tới lạy một phiến đá, gọi phiến đá đó là “ông Nhạc”, vì vậy mà có
danh hiệu là ông Mễ Điên. Ông ta với Nghê Vân Lâm [19], một họa sĩ danh tiếng đời Nguyên đều mê
sự sạch sẽ. Lại như thi sĩ điên nổi danh, hòa thượng Hàn Sơn, đầu bù, chân
không, đi lại các ngôi chùa, làm mọi việc lặt vặt trong cái nhà khói (nhà bếp của
chùa), xin cơm thừa canh cặn mà ăn và làm được những bài thơ bất hủ viết lên tường
các nhà khói. Vị hòa thượng điên được người Trung Hoa ái mộ nhất là hòa thượng
Tế Điên [20], cũng gọi là Tế Công (ông Tế); đời ông
sau được người ta chép thành một chuyện dài gấp ba bộ Don Quichotte mà
vẫn chưa hết. Ông sống một đời ma thuật, làm thuốc, say rượu, và như có thần lực,
có thể cùng một lúc xuất hiện ở hai nơi cách nhau cả trăm dặm. Miếu thờ ông hiện
nay ở Hổ Bào, trên bờ Tây Tử Hồ ở Hàng Châu. Những thiên tài lãng mạn, vĩ đại,
thế kỷ mười sáu và mười bảy, như Từ Văn Trường, Lý Trác Ngô, Kim Thánh Thán
(ông này tự đặt tên hiệu là Thánh Thán [21] là vì, theo ông, đúng lúc ông sanh
ra đời, ở miếu thờ Khổng Tử trong làng bỗng phát ra một tiếng thở dài bí mật).
Tuy các vị đó cũng là những người bình thường như chúng ta nhưng bề ngoài có những
cử chỉ trái hẳn thói thường, cho nên người đời gọi là cuồng.
Tôi biết rằng một triết lý chủ trương vô ưu nhất định
làm cho ta muốn tránh một đời sống quá phiền phức, tránh những trách nhiệm quá
lớn lao và do đó làm giảm cái lòng ham hoạt động của ta đi. Nhưng mặt khác, tôi
cũng nghĩ rằng con người ở thời đại này cần cái luồng gió mát mẻ của một triết lý ngạo nghễ, bỡn đời, nó chỉ có lợi cho chúng ta, chứ không có hại. Cái huyền
thoại tấn bộ gây ra biết bao hoạt động phù phiếm, vô ích; mà trong bản chất
chúng ta lại có quá nhiều xung đột sinh lý nó đẩy ta tới sự hoạt động thành thử
dù có đề cao chủ nghĩa bỡn đời thì nó cũng không có thể lưu hành trong đại
chúng được đâu, ta đừng lo điều đó. Ngay ở Trung Hoa, triết học của Đạo giáo hợp
với bản năng con người như vậy, lại phát triển trong mấy ngàn năm rồi, mà đa số
người Trung Hoa vẫn sống vui vẻ, vẫn ham danh, ham quyền, vẫn quyết tâm phụng sự
Tổ quốc. Phải có vậy, đời sống mới duy trì được. Không, người Trung Hoa chỉ khi
nào thất bại rồi mới có cái tinh thần bỡn đời, có tâm hồn thi sĩ; còn phần đông
họ vẫn là những diễn viên rất đắc lực. Ảnh hưởng của đạo Lão chỉ để giảm cái mức
khẩn trương trong đời sống thôi, và trong những thời gặp thiên tai, nhân họa,
nó giúp cho ta tin tưởng rằng luật phản phục, luật tác động và phản động, rút cục
sẽ đem lại sự công bằng cho mọi người.
Trong tư tưởng của Trung Hoa có một triết học tương phản với
triết học vô ưu, triết học tự nhiên, phóng lãng đó. Đối lập với triết học của
phái tự nhiên, có triết học của phái xã hội [22]; đối lập với Đạo giáo, có Khổng giáo. Nếu
cho rằng Đạo giáo và Khổng giáo chỉ là hai quan niệm - một tiêu cực, một tích cực - về nhân sinh quan thì theo tôi, không phải chỉ dân tộc Trung Hoa là có hai
triết học đó, vì bản tính của nhân loại đều có sẵn hai khuynh hướng đó. Chúng
ta mới sinh ra đều có một phần hướng theo Đạo giáo, một phần hướng theo Khổng
giáo.
Theo Đạo giáo thì kết luận hợp lý là phải vô núi ở ẩn, bắt
chước lối sống vô ưu của tiều phu hay ngư phủ, mà làm chúa trong rừng xanh nước
biếc, tâm hồn hoàn toàn an tĩnh. Nhưng triết học lánh đời đó không được phong
phú.
Còn có một triết học phong phú hơn, triết học nhàn tĩnh, và
con người lý tưởng của Trung Hoa là người không trốn đời, trốn xã hội mà vẫn giữ
được bản tính, thiên chân của mình. Kẻ nào còn phải lánh nơi thành thị mà vào
núi ở một mình, thì kẻ đó là một ẩn sĩ tầm thường. Bậc “đại ẩn sĩ” là ẩn sĩ ở
giữa đô thị. Vì tự làm chủ được mình rồi, không sợ bị hoàn cảnh chi phối nữa.
Cho nên nhà sư nào trở về xã hội, ăn thịt, uống rượu, giao thiệp với đàn bà mà
linh hồn vẫn trong sạch thì mới thật là vị “Cao tăng”. Vậy có thể dung hoà được
hai triết học trên. Sự tương phản của Khổng giáo và Đạo giáo chỉ là tương đối,
vì cả hai đều là cực đoan, và ở giữa có giai đoạn trung gian.
Cái lối sống điển hình cao nhất là lối sống trung dung mà Tử
Tư, cháu nội Khổng Tử đã dạy cho ta. Chưa có một triết học nào tìm được một
chân lý thâm thúy như học thuyết Trung Dung, một học thuyết chỉ cho ta sống
một cách điều hoà giữa hai cực đoan. Cái đạo lý nhẹ nhàng đó đạt tới một sự
quân bình giữa động và tĩnh, tạo nên lý tưởng của một hạng người không khinh
danh mà cũng trọng sự ẩn dật, hoạt động một cách vừa phải mà làm biếng cũng vừa
phải, không nghèo đến nỗi không trả nổi tiền mướn phố, không giàu đến nỗi có thể
ở không mà ăn hoặc có thể luôn luôn giúp bạn bè một cách vừa ý được, chơi đàn
nhưng chỉ đủ để tiêu khiển hoặc để cho người thân nghe, chơi đồ cổ nhưng chỉ
thu thập ít món đủ để trang hoàng trên một cái tủ, đọc sách nhưng không đọc quá
nhiều, nghiên cứu nhưng không thành một chuyên gia, viết văn nhưng cứ hai bài
thì nhà báo gởi trả lại một; tóm lại là lý tưởng của một lối sống trung bình, một
lối sống kiện toàn nhất mà người Trung Hoa tìm ra được. Lý tưởng đó được Lý Mật
Am tả rất khéo trong bài “Bán bán ca” (Bài ca Một nửa, một nửa) dưới
đây:
- Tôi đã thấy già nửa kiếp phù sinh này rồi.
- Chữ “nửa” đó có công dụng vô biên.
- Có hưởng nửa tuổi trời rồi mới cảm được hết cái vui nhàn
nhã,
- Trong một thế giới rộng rãi triển khai giữa trời và đất.
- Sống ở nơi nửa thành thị nửa thôn quê,
- Có vườn tược ở nửa đường lên núi, nửa đường xuống sông.
- Nửa đọc sách, nửa làm ruộng, nửa buôn bán,
- Nửa là kẻ sĩ, nửa là bà con với bình dân.
- Có những đồ dùng nửa nhã nửa thô;
- Có ngôi nhà nửa đẹp nửa xấu;
- Quần áo nửa mới nửa cũ,
- Thức ăn nửa phong nửa kiệm,
- Người ở nửa khéo nửa vụng,
- Vợ nửa chất phác nửa khôn lanh.
- Tâm tình tôi nửa Phật nửa Thần tiên,
- Tên tuổi nửa vinh hiển nửa tối tăm.
- Một nửa nghĩ tới Trời,
- Còn một nửa lo việc nhân gian,
- Nửa tính việc để ruộng, lẫm lại cho đời sau,
- Nửa nghĩ tới lúc thình lình chầu Diêm Vương.
- Uống rượu nửa say mới thú,
- Ngắm hoa thì bán khai mới đẹp.
- Thuyền giương nửa buồm mới khỏi lật,
- Ngựa ghì nửa cương mới yên ổn.
- Có không đầy một nửa thì mới có thêm,
- Có quá một nửa thì hoá chán và lo lắng.
- Cuộc đời trăm năm nửa vui nửa khổ,
- Thì hưởng một nửa là thích đáng hơn cả.
Đem cái triết học lánh đời của Đạo giáo dung hoà với cái triết
học tích cực của Khổng giáo thì thành một triết học trung dung. Con người đã
sinh ở giữa khoảng trần thế chân thực và thiên đường hư ảo, thì theo tôi, lối sống
đó vẫn là hơn cả vì cận nhân tình hơn cả, mặc dầu người phương Tây có thể cho
là bất mãn vì họ có một quan niệm rất tấn bộ. Chúng ta nhận rằng loài người cần
có một số siêu nhân như các nhà thám hiểm, chinh phục, phát minh, các vị đại tổng
thống, đại anh hùng để thay đổi tiến trình của lịch sử; nhưng chúng ta cũng phải
nhận rằng người sung sướng nhất là người được chút ít độc lập về kinh tế và làm
được chút gì, một chút gì thôi, cho nhân loại, được xã hội biết tên tuổi một
chút thôi, đừng nhiều quá. Chúng ta đã phải sống trên cõi trần thì cũng nên kéo
triết học từ chín tầng mây xuống mặt đất này mới
được.
Như ta đã thấy, sự dung hòa hai quan niệm tiêu cực
và tích cực về nhân sinh tạo được một triết học điều hòa, triết học Trung dung.
Quý hơn nữa là nó còn tạo được một nhân cách điều hoà, mục đích của mọi nền văn
hóa và giáo dục. Và chúng ta nên chú ý rằng một cá tính điều hòa thì yêu đời,
coi đời là một cảnh hoan lạc.
Tôi thấy khó tả được tính chất của lòng yêu đời đó, vậy xin
mượn một ví dụ, xin kể đời sống của một người thực là yêu đời. Và tôi nghĩ ngay
tới Đào Uyên Minh [23] mà ai cũng nhận là một thi hào bực
nhất và nhân vật hoàn mỹ, điều hòa nhất trong truyền thống văn học Trung Hoa.
Không hề làm một vị quan lớn, không có quyền uy, không có sự
nghiệp nào cả trừ một tập thơ mỏng và vài ba thiên tản văn, mà ông chiếu sáng cổ
kim như một ngọn đuốc lớn, và được các văn nhân thi sĩ coi là tiêu biểu cho một
nhân cách cao quý nhất. Trong đời sống và trong phong độ của ông có một sự giản
phác làm cho ta phải kính phục, rồi tự xét mình mà thấy thẹn.
Ngày nay người ta coi ông là một kiểu mẫu yêu đời hoàn toàn
vì tuy ông phản kháng những dục vọng trần tục nhưng vẫn không lánh đời mà lại
khiến cho thất tình điều hoà được. Gần hai thế kỷ, chủ nghĩa lãng mạn trong văn
học và triết học nhàn tản của Đạo giáo phối hợp với triết học tích cực của Khổng
giáo mới sản sinh được một nhân cách như vậy. Trong con người ông, ta thấy triết
học tích cực mất tính cách tự mãn tự đại, triết học lánh đời mất tính cách chống
đối chua chát, và lần đầu tiên, sự minh triết của loài người đạt tới mức thành
thục hoàn toàn trong một tinh thần trào lộng mà khoan hòa.
Theo tôi, ông đại biểu cho cái đặc chất kỳ dị của văn hóa
Trung Hoa, tức một tinh thần vừa trọng tình dục vừa ngạo nghễ, vừa trọng linh
tính mà không khổ hạnh, trọng vật chất mà không say đắm nhục dục, điều hòa được
thất tình và tâm linh. Vì triết gia lý tưởng là người biết ngắm cái đẹp của phụ
nữ mà không thô tục, yêu đời nhưng không quá độ, coi sự thành công và thất bại
chỉ là hư ảo, có thể thoát ly được nhân sinh mà không cừu thị nó. Vì ông đã đạt
được sự điều hoà tâm linh đó nên không có một chút gì xung đột nội tâm, và đời
sống của ông tự nhiên như thơ của ông vậy.
Ông sinh vào khoảng cuối thế kỷ thứ tư, cháu bốn đời một học
giả danh tiếng [24]. Ông cố ông thường mỗi sáng khiêng một
đóng gạch lại một nơi khác rồi chiều lại khiêng trở về chỗ cũ, để vận động cơ
thể cho khỏi làm biếng. Hồi trẻ, nhà thì nghèo, cha mẹ thì già, ông làm một chức
quan nhỏ ở châu quận, được ít lâu từ quan về cày ruộng, vất vả mà mang bệnh. Một
hôm ông nói với thân thuộc bạn bè: “Nếu bây giờ tôi đi đàn ca dạo để có tiền sửa
sang vườn tược thì có nên không?”. Một người bạn nghe được lời đó, tiến cử ông
làm chức tri huyện Bành Trạch. Ông vì thích uống rượu, nên ra lệnh rằng ruộng
trong huyện phải trồng lúa nếp hết, nhưng vợ ông thấy như vậy quá đáng, xin
ông, ông mới bằng lòng cho một phần sáu số ruộng được trồng những giống lúa
khác. Sau, nhân trên quận sai một viên đốc bưu [25] đến huyện, nha lại trình với ông
nên đeo đai ra đón, ông than: “Ta có thể nào vì năm đấu gạo (tức số lương) mà
phải khom lưng như vậy”, rồi trả áo mão cho triều đình, viết bài phú danh tiếng “Quy khứ lai từ”. Từ đó ông sống đời nông phu, mấy lần người ta vời ra làm quan, ông
đều cự tuyệt. Nhà ông vốn nghèo nên ông sống với dân nghèo; trong một bức thư gởi
cho con, ông có lần ân hận rằng để con lam lũ, làm những công việc chân lấm tay
bùn. Có lần ông cho mỗi đứa nhỏ con một nông phu lại giúp những việc lặt vặt
như gánh nước kiếm củi cho con ông, ông dặn con ông “nên đối đãi với nó cho tử
tế vì nó cũng là con cái của người ta”.
Ông chỉ có mỗi nhược điểm là ham uống rượu. Bình thường sống
đời cô độc, rất ít giao du, nhưng nơi nào có bày rượu thì dù chẳng quen thuộc
chủ nhân, ông cũng ngồi vào tiệc. Có lúc ông làm chủ nhân đãi khách, khi đã bắt
đầu say, ông tạ khách: “Tôi say, buồn ngủ rồi, xin mời ông về”. Ông có một cây
đàn cầm đứt hết dây. Thứ nhạc khí thời cổ đó, chỉ khi nào tâm tình thật bình
tĩnh khoan thai, nắn nhẹ vài tiếng thì mới hợp. Trong tiệc rượu hoặc lúc nào
cao hứng, ông ôm cây đàn không dây đó mà vỗ vỗ, vuốt ve, và nói: “Hiểu thú chơi
đàn thì cần gì phải khó nhọc gãy lên thành tiếng?”.
Ông khiêm tốn, giản phác, độc lập, rất thận trọng trong sự
kén bạn. Khi Vương Hoằng làm chức phán quan [26], ngưỡng mộ ông lắm, muốn kết giao với
ông, nhưng không biết làm cách nào được. Ông thường nói một cách rất tự nhiên:
“Tính tôi không thiệp thế, vì đau nên không đi đâu, chứ không phải làm cao để cầu
danh đâu”. Vương Hoằng phải lập mưu với một người bạn để được gặp ông; người bạn
đó mời ông đi uống rượu, đi được nửa đường thì ngừng lại, vào nghỉ một ngôi nhà
mát, bày rượu ta uống. Đào Uyên Minh vui vẻ ngồi uống; Vương Hoằng đã núp sẵn ở
gần đó nên tiến ra chào ông. Ông cao hứng, chén thù chén tạc tới hết ngày, quên
hẳn cái việc lại chơi nhà bạn. Vương Hoằng thấy ông không có dép đi, kêu kẻ tả
hữu làm cho ông một đôi; bọn này muốn biết dép dài ngắn to nhỏ cỡ nào, ông duỗi
ngay chân cho họ đo. Từ đó Vương Hoằng mỗi lần muốn gặp ông thì phải đón ở bên
bờ rừng hay bờ chằm, đợi ông đi qua. Một hôm bạn bè nấu rượu, ông lột ngay chiếc
khăn trên đầu ra để lọc rượu, lọc xong lại quấn lên đầu.
Hồi ông ở chân núi Lư Sơn, tại núi có một nhóm nhà tu hành nổi
danh trong phái Thiền tôn, lập một phái gọi là Bạch Liên Xã, mà người chủ trì
là một vị học giả [27]. Vị này muốn ông vô Bạch Liên Xã, một
hôm mời ông lại dự tiệc; ông đưa điều kiện là trong tiệc phải có rượu. Điều kiện
đó trái với giới điều của đạo Phật, chủ nhân nể ông đành phạm giới. Nhưng đến
lúc ngỏ ý mời ông vô Xã thì ông “cau mày mà bỏ ra về”; trong khi đó một đại thi
nhân là Tạ Linh Vận vận động đủ cách để được vô Xã mà vẫn bị từ chối. Nhưng vị
chủ trì Bạch Liên Xã vẫn không giận ông, lần khác mời ông lại uống rượu với một
đạo nhân, bạn thân của mình. Thế là đủ tam giáo. Đào Uyên Minh đại biểu Nho
giáo, vị thiền sư có lời thề rằng không khi nào đi qua một chiếc cầu nọ nữa, nhưng
một lần ông tiễn Đào Uyên Minh và đạo nhân, qua cầu lúc nào không hay. Khi hay
rồi thì cả ba phá lên cười. Câu chuyện đó về sau làm đề tài cho nhiều hoạ sĩ.
Vì nó tượng trương cho cái vui vẻ, cái hạnh phúc của ba vị trí giả vô tư vô lự,
mà cũng tượng trưng cho sự hoà hợp của tam giáo nhờ tinh thần hài hước.
Đời ông như vậy, vô tư, tự do, khiêm tốn, giản phác, là nông
phu mà là thi sĩ, minh triết mà vui vẻ. Trong tập thơ nhỏ của ông tả thú uống
rượu và thú điền viên, trong ba bốn thiên tản văn ngẫu hứng mà viết, trong một
bức thư gởi cho các con, trong ba bốn bài văn tế (một bài ông tự tế mình) và một
lời di chúc cho con cháu, chúng ta thấy ông có thiên tài cảm được và tả được một
lối sống điều hòa, thiên tài đó tới cái mức hoàn toàn tự nhiên, bình dị mà từ
xưa tới nay chưa ai đạt được. Bài phú “Quy khứ lai từ”dưới đây, viết vào
tháng 11 năm 405, khi ông quyết định từ chức tri huyện, biểu hiện được tình cảm
và thiên tài của ông.
- QUY KHỨ LAI TỪ
- Đi về sao chẳng về đi?
- Ruộng hoang vườn rậm, còn chi không về?
- Đem tâm để hình kia sai khiến,
- Còn ngậm ngùi than vãn với ai?
- Ăn năn thì sự đã rồi,
- Từ đây còn lại, biết thôi mới là.
- Lối đi lạc chưa xa là mấy,
- Nay khôn rồi chẳng dại như xưa,
- Con thuyền thuận nẻo gió đưa,
- Gió hây hẩy áo, thuyền lơ lửng chèo.
- Hỏi hành khách lối nào đi tới,
- Bóng mập mờ trời mới rạng đông;
- Chân hăm hở bước, đường mong tới nhà.
- Chạy đón chủ năm ba đầy tớ,
- Đứng chờ ông mấy đứa trẻ con;
- Rậm rì bao xóm con con,
- Mấy cây tùng cúc hãy còn như xưa.
- Tay dắt trẻ vào nhà mừng rỡ,
- Rượu đâu đà sẵn chứa đầy vò;
- Thoạt ngồi tay đã nghiêng hồ,
- Cười nom sân trước thấp tho mấy cành.
- Ngồi giễu cợt một mình trước sổ,
- Khéo cũng hay vừa chỗ rung đùi.
- Thăm vườn dạo thú hôm mai,
- Cửa dù có, vẫn then cài như không.
- Chống gậy dạo quanh vườn lại nghỉ,
- Ngắm cảnh trời khi ghé trông lên:
- Mây đùn mấy đám tự nhiên,
- Chim bay mỏi cánh đã quen lối về.
- Bóng chiều ngả bốn bề bát ngát,
- Quanh gốc tùng tựa mát thảnh thơi;
- Từ đây về thực về rồi,
- Thôi xin từ tuyệt với người vãng lai.
- Vì ta đã với đời chẳng hiệp,
- Cần chi mà giao thiệp với ai?
- Chuyện trò thân thích mấy người,
- Bạn cùng đèn sách khi vui đỡ buồn.
- Người làm ruộng ôn tồn hỏi chuyện,
- Tới xuân rồi, sắp đến việc ta;
- Hoặc khi đủng đỉnh thuyền ra coi đồng.
- Dưới khe nọ nước vòng uốn éo,
- Bên đường kia gò kéo gập ghềnh;
- Cỏ cây mơn mởn màu xanh,
- Suối tuôn róc rách bên ghềnh chảy ra.
- Ngắm muôn vật đương mùa tươi tốt,
- Ngán cho ta thôi trót già rồi;
- Thôi còn mấy nỗi ở đời,
- Cớ chi nghĩ thêm phiền tấc dạ,
- Đi đâu mà tất tả vội chi?
- Giàu sang đã chẳng thiết gì,
- Chi bằng lúc chiều trời êm ả,
- Việc điền viên vất vả mà vui,
- Lên cao hát một tiếng dài,
- Xuống dòng nước chảy ngâm vài bốn câu.
- Hình thể này mặc dầu tạo hóa,
- Tới lúc nào hết cả thì thôi,
- Lòng ta phó với mệnh trời,
- Đừng ngờ chi nữa, cứ vui vẻ hoài!
TỪ LONG dịch
Có người cho rằng Đào Uyên Minh chủ trương “lánh đời”, nhưng
không phải vậy. Ông lánh chính trị chứ không lánh đời. Nếu ông là một nhà luân lý thì ông đã xuất gia làm hoà thượng rồi. Nhưng ông yêu đời lắm nên không muốn
lánh đời. Ông coi tình vợ chồng, cha con không phải là hư ảo; những cành lá rũ trong vườn của ông, mấy gốc tùng mà ông thích kia, cũng không phải là những vật
hư ảo; vì ông là người cận tình hợp lý cho nên ông quyến luyến với người và vật.
Do thái độ yêu đời, thái độ tích cực mà hợp lý đó, ông mới cảm được một sự điều
hoà đặc biệt nó biểu hiện trong thi ca của ông. Ông sinh trên cõi trần, thuộc về
cõi trần, cho nên không lánh cõi trần mà muốn:
-… Lúc chiều trời êm ả,
- Việc điền viên vất vả mà vui,
- Lên cao hát một tiếng dài,
- Xuống dòng nước chảy ngâm vài bốn câu.
Ông vui vẻ trở về cảnh điền viên giữa gia đình. Như vậy kết cục
là một sự hòa hợp với thiên nhiên, với đời sống, chứ đâu phải là một sự phản kháng.
Chú thích:
[5] Một người đàn bà nhiều tội lỗi
nhưng sau ân hận sửa tánh, rất trung thành với Ky Tô, cho nên được thờ phụng.
[6] Trong bản tiếng Anh, Lâm Ngữ Đường
bảo là mặc bộ pyjamas mà bản chữ Hán dịch là: thuỵ y (睡衣). (Goldfish).
[7] Đoạn “những cái đó [quyền thế,
chức tước, tư sản, tiền tài] tới thì họ cũng nhận nhưng không cho mình là
vì có nó mà khác những những người thường” thật khó hiểu, sách in sai chăng?
(Goldfish).
[14] Ý muốn nói: Clémenceau đại diện
cho Pháp ở hội nghị Verseilles, yêu sách quá đáng, bắt Đức bồi thường quá nặng,
nên dân tộc Đức bất bình mà Hitler dễ lợi dụng sự bất bình đó.
[15] Cũng theo Lâm. Có người hiểu
là: Thế gọi là ánh sáng huyền vi, hoặc: Thế gọi là sâu kín sáng sủa.
[16] Theo bản tiếng Hán thì Lâm dịch
là Mysterious female: tức Giống cái Mầu nhiệm. Mẹ của Vạn vật. Có người cho Huyền
Tẫn là tên riêng của Đạo, trỏ cái thể hư không của Đạo.
[23] Thi sĩ cuối đời Đông Tấn
(364-427) tên là Tiềm, tự là Uyên Minh, biệt hiệu là Ngũ Liễu tiên sinh, nổi tiếng
về nhiều bài thơ điền viên và các bài tản văn ngắn, lời rất bình dị, tự nhiên
mà ý tứ thâm trầm. Người đương thời tặng ông Tĩnh Tiết tiên sinh, vì phục ông
là cao khiết.
CHƯƠNG VI
LẠC THÚ Ở ĐỜI
Ở đời, ta có thể hưởng thụ được nhiều thứ lắm: ta
hưởng thụ cái bản thân của ta, hưởng thụ đời sống gia đình, hưởng thụ cây cỏ,
hoa lá, mây ráng, dòng nước uốn khúc, ngọn thác cuồn cuộn, và thiên hình vạn trạng
trong vũ trụ; ngoài ra ta còn hưởng thụ thi ca, nghệ thuật, trầm tư, tình bạn,
đàm đạo, sách vở, những cái này đều là những hình thức cảm thông của tâm hồn.
Có những lạc thú dễ thấy như một bữa ăn ngon, một buổi họp vui vẻ, một buổi
đoàn tụ trong gia đình, một buổi dạo xuân; có những lạc thú không hiện rõ như
thi ca, nghệ thuật, trầm tư. Nhưng tôi không thể phân biệt được lạc thú ra làm
hai loại tinh thần và vật chất, vì tôi không tin rằng sự phân biệt như vậy là
đúng và cũng vì mỗi khi tôi muốn phân biệt thì tôi thấy lúng túng. Chẳng hạn
khi thấy một bọn người già trẻ, trai gái vui vẻ ăn trên bãi cỏ trong một cuộc dạo
cảnh thiên nhiên thì trong cái vui của họ, phần nào thuộc về vật chất, phần nào
thuộc về tinh thần? Tôi thấy một em nhỏ lăn trên bãi cỏ, một em khác kết bông,
bà mẹ chúng ăn một cái bánh, một ông chú hay ông bác của chúng cắt một trái táo
đỏ và thơm tho, còn ba chúng thì nằm ra ngó mây trôi, ông nội của chúng phì phà
ống điếu. Đâu đó có người quay dĩa hát và tiếng nhạc hoà tiếng sóng văng vẳng
đưa lại. Bao nhiêu cái vui, cái nào là vật chất, cái nào là tinh thần? Phân biệt
cái thú ăn uống hoặc ngắm cảnh với cái thú ngâm thơ, có phải là một việc dễ
không? Nghe nhạc có phải là một cái thú cao thượng hơn hút thuốc ngon không? Mà
người ta vẫn cho thú trên là thú tinh thần, thú dưới là vật chất. Vậy theo tôi
sự phân loại như vậy mơ hồ, khó hiểu, lầm lẫn. Nó căn cứ vào một thứ triết học
phân biệt tinh thần và nhục thể mà không nghiên cứu kỹ những hoan lạc của ta.
Tôi cho mục đích chính đáng của sinh hoạt là sự hưởng thụ; có
lẽ giả định đó có phần quá đáng chăng? Giản dị quá nhỉ? Vâng, vì nó như vậy đấy.
Tôi còn do dự không muốn dùng tiếng “mục đích” vì tiếng đó hàm cái nghĩa bó buộc,
gắng sức, mà hưởng thụ chỉ là một thái độ rất tự nhiên. Vấn đề mà mọi người đặt
ra ở trên cõi đời này không phải là làm sao cố gắng đạt được mục đích của đời sống
mà là làm gì trong cái khoảng đời người trung bình là năm, sáu chục năm này. Tổ
chức đời sống đó ra sao để tìm được nhiều hạnh phúc; vấn đề đó rất thực tế chứ
không có tính cách siêu hình học.
Mặc khác tôi nghĩ rằng những triết gia nào tính giải quyết vấn
đề mục đích của nhân sinh là mắc vào cái tật lý luận sai về nguyên tắc vì đáng
lẽ phải chứng minh rằng đời người có mục đích thì các nhà đó lại giả định rằng
nó có mục đích. Vấn đề đó mà các nhà tư tưởng phương Tây đã bao lần đem ra
tranh luận, sở dĩ được coi là quan trọng có lẽ do ảnh hưởng của môn thần học;
và nội một điều là người ta rán giải quyết nó, cãi nhau vì nó, lúng túng vì nó,
cũng đủ cho ta thấy rằng nó hão huyền, không sao giải được. Nếu đời người quả
thực có mục đích thì có đâu mục đích lại mơ hồ, khó kiếm đến như vậy.
Người ta có thể đặt vấn đề theo hai cách: một là mục đích đó
đã được Thượng Đế quyết định rồi, hai là nó do con người lựa chọn lấy. Tôi
không xét quan niệm thứ nhất vì cái mà cho là ý chí của Thượng Đế đó, nhất định
là do óc chúng ta nghĩ ra, chúng ta tưởng tượng rằng Thượng Đế có ý nghĩ đó; vả
lại nếu Thượng Đế có một ý chí nào thì làm sao mà trí khôn của phàm nhân chúng
ta có thể đoán được. Lý luận cái kiểu đó (đem ý nghĩ của ta gán cho Thượng Đế)
thì kết quả là sẽ coi Thượng Đế như một viên Thượng sĩ trong quân đội của chúng
ta, biến Thượng Đế thành một vị ái quốc cuồng nhiệt hơn chúng ta nữa. Ta quan
niệm Thượng Đế như vậy thì Thượng Đế không thể định một “thiên vận” cho thế giới
hoặc châu Âu được, mà chỉ có thể định một “thiên vận” cho tổ quốc thân yêu của
chúng ta thôi. Thượng Đế luôn luôn “mit uns” chứ không thể “mit ihnen” [1] được. Nhưng không phải chỉ có người Đức là
nghĩ như vậy; người Pháp, người Anh cũng cho rằng Thượng Đế đứng về phe mình nữa.
Về quan niệm thứ nhì, tranh điểm không phải là mục đích đời sống
“ra sao”, mà là mục đích đời sống “phải ra sao”; vậy đây là một vấn đề thực tế
chứ không phải siêu hình. Mỗi người đưa ý kiến, đưa trị giai (tức thang giá trị:
échelle des valeurs) của mình ra. Vì trị giai của mỗi người một khác nên chúng
ta cãi nhau.
Riêng phần tôi, xin nguyện chỉ thực tế thôi, không dám mong
làm một triết gia cao siêu. Tôi không định trước rằng đời người phải có một mục
đích, một ý nghĩa. Như Walt Whitman đã nói: “Cá nhân tôi ra sao thì tôi mãn
nguyện như vậy”. Tôi cũng mãn nguyện rằng được sống - có lẽ vài chục năm - rằng
vạn vật tồn tại. Xét dưới gốc cạnh đó thì vấn đề hóa ra giản dị lạ lùng và chỉ
có thể có một giải đáp. Mục đích đời là gì, nếu không phải là hưởng lạc?
Kỳ dị thay, vấn đề hạnh phúc, vấn đề hưởng lạc đó được các
triết gia phi tôn giáo rất quan tâm tới mà lại bị các tư tưởng gia Ky Tô hoàn
toàn không bàn tới. Các nhà thần học không thắc mắc về hạnh phúc mà về sự “cứu rỗi”;
tiếng “cứu rỗi” nghe sao mà bi thảm, vị sao mà cay đắng. Đạo Ki Tô mà người ta
cho là “hơi thở ra của hai thế giới hấp hối” (thế giới La Mã và thế giới Hy Lạp)
ngày nay còn giữ được đặc tính đó mà nhấn mạnh vào sự quan trọng của “cứu rỗi”.
Thế là người ta đem sự sống sót thay vào sự sống; vì nếu chúng
ta không cảm thấy rằng chúng ta sắp chết đến nơi thì tại sao lại quá lo về sự cứu
thoát như vậy? Các nhà thần học chỉ lo đến cứu rỗi mà quan tâm ít tới hạnh
phúc, đến nỗi khi bàn đến tương lai chỉ có thể trỏ cho chúng ta một cảnh Thiên
đường mơ hồ; và nếu chúng ta hỏi họ lên Thiên đường con người sẽ làm gì, hạnh
phúc trên đó sẽ ra sao thì họ trả lời bằng những ý rất đỗi hoang mang, chẳng hạn
trên Thiên đường chúng ta sẽ được bận áo trắng và hát thánh ca. Ít nhất Mahomet
(vị Thánh sáng lập Hồi giáo) cũng còn tả cho ta được một cảnh hạnh phúc vị lai
có rượu ngon, trái ngọt, có những thiếu nữ đa tình, tóc đen và mắt to, và cảnh
đó bọn phàm tục chúng ta còn có thể hiểu được. Chừng nào mà cảnh Thiên đường
không linh động hơn, hấp dẫn hơn, thì không có lý gì lại bỏ cái kiếp trần này để
hưởng nó. Dại gì “bỏ mồi bắt bóng”. Khi tôi lựa nơi để đi nghỉ mát trong vụ hè,
tôi phải hỏi về nơi tôi muốn tới. Nếu Sở du lịch trả lời một cách mơ hồ thì tôi
ở nhà còn hơn, đi mà làm chi? Lên được Thiên đường, chúng ta còn phải gắng sức
đạt tới sự hoàn thiện nữa không? (Tôi chắc rằng những người tin ở sự tiến bộ, ở
sự gắng sức bảo sẽ có). Nhưng chúng ta đã hoàn thiện rồi mà (có vậy mới lên được
Thiên đường) thì làm sao còn toàn thiện thêm được nữa? Hay là chúng ta sẽ ở
không mà dạo chơi? Nếu vậy thì tại sao không tập ở không và dạo chơi ngay từ dưới
trần này đi?
Nếu chúng ta cần có một quan niệm về vũ trụ thì xin đừng thu
hẹp vũ trụ vào cái bản thân ta. Nên mở rộng nó ra một chút, rán cho nó bao gồm
tất cả vạn vật, cả đá, cây, cầm thú. Trong vũ trụ có một kế hoạch (tôi rất nghi
hoặc cái tiếng kế hoạch này, cũng như nghi hoặc tiếng “mục đích”, nhưng xin tạm
dùng nó) và có một sự an bài nào đó, và chúng ta có thể có một quan niệm nào đó
về toàn thể vũ trụ, về địa vị chúng ta trong vũ trụ, mặc dầu quan niệm của ta
thiếu tính cách cứu cánh, chung cục. Quan niệm đó phải tự nhiên vì chúng ta là
một bộ phận trọng yếu của vũ trụ, và khi chết chúng ta lại trở về với tự nhiên.
Khoa thiên văn, khoa địa chất, khoa sinh vật và lịch sử cung cấp cho ta nhiều
tài liệu để giúp chúng ta đừng quá vội vàng đi tới kết luận. Nếu theo quan niệm
đó địa vị của con người có giảm đi ít nhiều thì cũng không phải là điều đáng
quan tâm tới. Miễn là chúng ta có một địa vị là đủ rồi; lúc đó, sống hoà hợp với
thiên nhiên ở chung quanh, con người sẽ có được một quan niệm hợp lý về nhân
sinh.
Hạnh phúc của con người là vấn đề sinh lý. Quan niệm đó có
tính cách tuyệt đối khoa học. Sợ độc giả không hiểu, tôi xin giảng thêm: hạnh
phúc của ta thuộc về cảm giác. Các người theo chủ nghĩa tinh thần chắc chắn
không hiểu ý tôi; người theo chủ nghĩa tinh thần với người theo chủ nghĩa vật
chất không khi nào hiểu được nhau vì không cùng chung một ngôn ngữ hoặc dùng
chung một tiếng để trỏ hai vật khác nhau. Vậy trong vấn đề này ta đừng để hạng
người theo chủ nghĩa tinh thần lừa gạt ta mà rồi nhận rằng chỉ có hạnh phúc về
tinh thần mới thực là hạnh phúc. Dù có nể họ mà nhận đi nữa thì cũng phải nói
thêm ngay rằng: muốn cho tinh thần khoan khoái, cần có điều kiện là nội tiết phải
hoạt động điều hòa đã. Đối với tôi, hạnh phúc trước hết là vấn đề tiêu hóa, phần
lớn thuộc về ruột. Muốn bảo vệ nhân cách, thanh danh của tôi, khi tuyên bố như
vậy, tôi phải dùng một vị Viện trưởng một Viện Đại học Mỹ làm bùa hộ thân. Vị
Viện trưởng đó mỗi lần khai giảng thường nói với sinh viên mới vô như vầy: “Tôi
muốn rằng các anh nhớ hai điều này: đọc Thánh kinh và coi chừng bệnh bón”. Nói
được câu đó phải là một bực lão thành minh triết có thiên tài! Ruột ta mà hoạt
động điều hòa thì ta sung sướng, không thì ta khổ sở. Sự tình chỉ có vậy.
Bàn về hạnh phúc ta đừng lạc lối vào khu vực trừu tượng, cứ
nhìn thẳng vào sự thực và tìm xem những lúc nào chúng ta thật sung sướng. Trên
thế giới này, hạnh phúc rất thường rất có tính cách tiêu cực: không đau khổ,
không bị sỉ nhục, không có bệnh tật. Nhưng cũng nhiều khi nó tích cực, và lúc
đó ta gọi nó là hoan lạc. Chẳng hạn, đối với tôi, những lúc như vầy là những
lúc thật sung sướng: ngủ một đêm thẳng giấc, sáng dậy hít không khí đầy phổi,
và muốn hít vô cho thật sâu; lúc đó tôi cảm thấy nhẹ nhàng, như có cái gì lưu
thông ở ngoài da và bắp thịt nơi ngực, và tôi khoan khoái muốn làm việc; hoặc
tay cầm ống điếu, chân gát lên một chiếc ghế, thuốc cháy từ từ trong ống điếu;
hoặc một ngày hè đi chơi, khát khô cả cổ, bỗng gặp một dòng suối trong mà chỉ
nghe tiếng nó róc rách cũng đủ thấy khoái rồi, chạy lại, cởi giày ra, dầm chân
trong dòng nước mát, thú tuyệt; hoặc sau một bữa ăn thật ngon, tôi ngã mình
trong một chiếc ghế bành, chung quanh không có một người nào mà tôi ghét cả,
cùng nhau mạn đàn bâng quơ, vô mục đích.
Trông những cặp giò mũn mĩn của con tôi, nghe tiếng bi bô của
chúng, tôi thích; như vậy tình yêu của tôi thuộc về tinh thần hay thể chất, tôi
không thể biết được. Có ai yêu vợ về tinh thần mà không về thể chất không? Có
cái gì nó nâng cao tâm hồn phụ nữ lên trong các đồ trang sức như son, phấn, y
phục vì một thiếu nữ khi tô điểm nhan sắc, cảm thấy một sự bình tĩnh, một sự
quân bình trong tâm hồn mà hạng người theo chủ nghĩa tinh thần không nhận ra được.
Chúng ta có một thể xác thì nhờ cái gì mà đạt được những cảm xúc cao cả, đẹp đẻ
nhất, nếu không phải là nhờ giác quan? Về cảm xúc, thính giác hoặc thị giác,
không có cái gì là đạo đức hay bất đạo đức. Có thể rằng nếu ta không cảm được
những cái vui tích cực trong đời thì phần lớn là do ít dùng đến giác quan mà
giác quan nhụt đi.
Nhưng tôi bàn cãi về vấn đề đó làm gì? Lấy ngay những thí dụ
cụ thể trong số những người yêu đời, xem họ tả những phút vui của họ ra sao, sẽ
thấy những cái vui đó liên quan mật thiết đến thính giác, khứu giác, thị giác
ra sao. Đây là một đoạn Thoreau [2] tả cái mỹ cảm rất cao của ông khi
nghe tiếng dế kêu:
“Trong khu núi đá này, đâu cũng nghe tiếng dế kêu. Tôi thích
một con kêu thôi. Nó gợi cho tôi một sự minh trí già giặn, vượt tất cả những tư
tưởng thế tục; mà giữa mùa hè nóng nực, nó có cái mát mẻ của mùa thu. Nó nói với
chim: “Các em như con nít, tùy hứng mà ríu rít; Thiên nhiên mượn các em mà nói,
còn ta đây, là tiếng nói của kiến thức thành thục. Bốn mùa không xoay chuyển vì
ta, mà ta ru ngủ bốn mùa”.
Các con dế ca như vậy, vĩnh viễn, ở dưới chân cỏ. Minh triết
mà bình tỉnh, tiếng ca của nó có tính cách bình ổn của tản văn. Nó không uống
rượu mà uống sương. Thời kỳ ấp trứng qua rồi, không bị luyến ái kích thích ngầm
nữa, nó ca tụng Thượng Đế, vĩnh viễn hưởng lạc ở Thượng Đế. Nó đứng ra ngoài sự
chuyển biến của bốn mùa. Tiếng ca của nó bất biến như chân lý. Chỉ khi nào người
ta thật khỏe mạnh mới thích nghe tiếng dế kêu”.
Đây là một đoạn văn về khứu giác của Whitman:
“Tuyết đổ từ sáng sớm tới chiều tối vẫn chưa ngưng. Gió nhẹ
thổi trong bụi tùng, phát ra một âm nhạc trong trẻo kỳ diệu, như tiếng thác,
lúc ngừng, lúc đổ. Thị giác, thính giác, khứu giác đều khoan khoái lạ lùng. Tuyết
nhẹ nhàng rơi, tĩnh mịch phủ xuống cây cối, và cành là như khoác một chiếc áo
dài trắng nặng nề, có những đường viền màu đá xanh; lại có những luồng hương nhẹ
thoang thoảng mùi nhựa cây lẫn với mùi tuyết. (Vật gì cũng có khí vị, tuyết
cũng có khí vị, chỉ cần phân biệt là thấy những khí vị đó thay đổi tùy lúc, tùy nơi. Khí vị lúc giữa trưa và lúc nửa đêm, khí vị trong mùa đông và trong mùa
hè, khí vị lúc gió nổi và lúc gió tạnh đều khác nhau)”.
Trong bọn chúng ta có bao nhiêu người phân biệt được những
khí vị đó?
Tại đô thị con người không sung sướng bằng tại đồng quê vì ít
nhận rõ được những biến đổi của mọi vật, của khí vị, của âm thanh, những biến đổi
đó tản mát trong cảnh đơn điệu của những bức tường xám và những con đường tráng
xi măng. Xét về giới hạn của khả năng hưởng lạc, về phẩm chất của lạc thú, thì
người Trung Hoa với người Mỹ cũng như nhau. Cho nên trước khi giới thiệu một đoạn
văn kể ba mươi ba cái vui của một học giả Trung Hoa, tôi muốn dẫn thêm một đoạn
văn nữa của Whitman để độc giả thấy cảm giác của chúng ta y như nhau:
“Trời trong sáng, không khí hanh và vui, đầy dưỡng khí. Có
bao nhiêu cái kỳ diệu lặng lẽ, lành mạnh, đẹp đẽ bao vây tôi và làm cho tôi say
mê: cây, nước, cỏ, mặt trời, và sương sớm - nhưng cái làm cho tôi chú mục nhất
hôm nay là vòm trời. Trời có màu xanh lam, trong trẻo, thanh nhã đặt biệt của
mùa thu, và có những cụm mây trôi, hoặc lớn, hoặc nhỏ cụm nào cũng trắng, lặng
lẽ, khoan khoái. Suốt buổi sáng (từ bảy giờ đến mười một giờ) trời vẫn giữ màu
xanh trong mà đậm đó. Nhưng gần trưa, màu lại bớt đi, hai ba giờ sau biến ra
màu xám, rồi màu lợt hơn nữa cho tới lúc mặt trời lặn mà tôi thấy tia sáng chiếu
qua kẽ lá một lùm cây cao - những tia đỏ như lửa trong một vùng rực rỡ vàng
tươi, đỏ, đỏ đậm ở trên một cái làn đậm, trắng như bạc chênh chếch trên mặt nước - tất cả những cái đó từ bóng râm trong trẻo đến tia sáng, máu sắc rực rỡ, hết
thảy đều đẹp hơn cả những bức hoạ từ trước tới nay.
“Tôi không hiểu tại sao và cách nào, nhưng tôi tưởng có lẽ là
tại vòm trời hôm nay (hình như trước kia tôi chưa thực là ngắm trời bao giờ cả,
mặt dầu ngày nào cũng nhìn lên trời) mà mùa thu này tôi hưởng được những giờ
mãn nguyện lạ thường, có thể nói hoàn toàn sung sướng nữa. Đọc sách, tôi thấy
Byron trước khi mất, nói với một người bạn thân rằng suốt đời ông ta chỉ được
có ba giờ sung sướng. Trong khi tôi ngồi ở trong rừng, nhìn qua kẽ cây cảnh
hoàng hôn rực rỡ này, tôi nghĩ tới Byron. (Cả trong những lúc vui đẹp nhất, tôi
cũng không bao giờ ghi chép cảm tưởng để viết ký sự, sợ làm tan mất cái thú đi.
Tôi cứ du nhiên tự tại, đắm say trong trạng thái xuất thần êm ái).
“Với lại hạnh phúc là gì? Phải là một trong những lúc xuất thần
như vậy không? - một cái gì vô cùng phiêu nhiên - như một hơi thở, một sắc thái
rất dễ tiêu tan? Tôi không biết được, tôi còn hoài nghi điều đó. Ôi! Cái khoảng
trong trẻo kia, trong chỗ xanh xanh thăm thẳm của mi, có thứ linh dược trị bệnh
cho ta chăng? (Trong ba năm nay thân thể ta bị hủy hoại, tinh thần ta thác loạn).
Và từ không trung, một cách thần bí, vi diệu, mi cho linh dược đó nhỏ từng giọt,
từng giọt xuống thân thể ta chăng?”.
Bây giờ đây chúng ta sẵn sàng cả rồi để nhận xét và thưởng
thức những lúc vui của Kim Thánh Thán do chính ông ta tự thuật. Nhà phê bình
Trung Hoa thuộc phái ấn tượng, ở thế thế kỷ mười bảy đó, nhân một lúc ngồi buồn
trong một ngôi miếu, cùng bạn nhìn mưa rơi liên miên mà nhớ lại những phút vui
trong đời mình rồi chép lại trong tập phê bình tuồng Tây Sương Ký. Ông cho
mỗi phút mà tinh thần cùng cảm quan liên hệ chặt chẽ với nhau là những phút
sung sướng trên đời.
1. Mùa hè, tháng bảy, mặt trời ngừng ở giữa trời, không có
gió mà cũng không có mây, sân trước sân sau hực lên như lửa, không một con chim
nào dám bay lại. Mồ hô đổ khắp mình, chảy như suối. Cơm dọn trước mặt mà ăn
không được. Bảo trải chiếu để nằm trên đất, nhưng chiếu ướt nhẹp, ruồi bay lại
đậu ở cổ, ở mũi, đuổi không đi. Đương lúc không biết làm sao, thì bỗng mây đen
cuốn tới, sấm nổ vang như trăm vạn tiếng trống tiếng kèn của đạo quân. Mái nhà
nước xối như thác. Mồ hôi ngưng chảy, đất khô như quét, ruồi bay đi hết, ăn cơm
được. Chẳng cũng khoái ư?
2. Một ông bạn cách biệt mười năm, chiều tối bỗng tới nhà. Mở
cửa, vái nhau xong, chưa kịp hỏi han đi đường thuỷ hay đường bộ, cũng chưa kịp
mời bạn ngồi ở giường hay ở ghế [3], vội vào trong bếp, hỏi nhỏ vợ: “Bà có sẵn
đấu rượu như bà Đông Pha [4] không?”. Vợ vui vẻ gỡ cây trâm vàng
đem đổi rượu. Tính ra đãi bạn được ba ngày. Chẳng cũng khoái ư?
3. Đêm ngồi một mình trong phòng không, đương bực mình vì một
con chuột ở đầu giường, sột soạt không biết gậm đồ vật nào hay nhấm cuốn sách
nào. Trong lòng nghi hoặc, không biết phải làm sao thì bỗng thấy một chú mèo dữ,
đuôi ngoe nguẩy, mắt chăm chú như ngó cái gì. Tôi yên lòng nín thở đợi xem; bỗng
nghe kêu chít lên một tiếng nhỏ, con chuột chạy biến đi như gió. Chẳng cũng
khoái ư?
4. Trước thư trai, chặt các cây hải đường rũ lá và các cây tử
kinh để trồng một vài cây chuối. Chẳng cũng khoái ư? [5]
5. Đêm xuân uống rượu với vài bạn hào sĩ (kẻ sĩ hào phóng,
lãng mạn), tôi đã nửa say, do dự không biết nên uống nữa hay ngừng. Một đồng tử
đứng bên, hiểu ý, đem lại một gói trên mười chiếc pháo bông, tôi đứng dậy châm
lửa đốt. Mùi lưu hoàng xông vào mũi, vào óc, toàn thân nhẹ nhàng. Chẳng cũng
khoái ư?
6. Đi chơi ngoài đường thấy hai gã tranh lý với nhau, mắt trợn
mặt đỏ, tưởng chừng như không đội trời chung nữa, vậy mà vẫn làm bộ lễ độ, chắp
tay đưa lên, khom lưng xuống, miệng đầy những tiếng “chi, hồ” (nghĩa là ngôn ngữ
rất nhã nhăn), thao thao bất tuyệt. Bỗng một tráng phu vung tay tiến lại, dõng
dạt quát một tiếng, giải tán hai gã kia. Chẳng cũng khoái ư?
7. Nghe trẻ đọc thuộc sách làu làu như nước trong bình chảy
ra. Chẳng cũng khoái ư?
8. Sau bữa cơm, không biết làm gì, dạo chợ, thấy một món đồ
nhỏ, muốn mua. Trả giá cũng gần xong, số tiền chỉ còn cách nhau một chút, mà
người bán không chịu nhường, cố tranh cho được. Tôi lấy ở trong tay áo ra một vật
giá trị cũng xấp xỉ chỗ sai biệt đó, ném xuống quầy cho người bán hàng. Hắn đổi
ngay sắc diện, cười cười, chắp tay thưa “không dám, không dám”. Chẳng cũng
khoái ư?
9. Sau bữa cơm, không biết làm gì, sắp đặt lại một chiếc
rương cũ, bỗng thấy hàng chục hàng trăm văn khế cũ mới của những người thiếu nợ.
Người còn, kẻ mất, nhưng đều toàn là vô hi vọng đòi lại được tiền. Không cho ai
hay, tôi gom lại, châm lửa đốt hết, nhìn lên trời cao không gợn một chút mây.
Chẳng cũng khoái ư?
10. Một ngày hè, đầu trần chân không, cầm cây dù che nắng,
nhìn tráng phu vừa đạp nước vừa hát khúc Ngô. Nước cuồn cuộn đưa lên trắng phau
như bạc, như tuyết. Chẳng cũng khoái ư?
11. Sáng sớm thức dậy, nghe như có tiếng gia nhân than thở rằng:
Có người nào mới chết ban đêm. Tôi liền lên tiếng hỏi ai chết, thì chính là một
kẻ giảo quyệt mưu mô nhất trong thành. Chẳng cũng khoái ư?
12. Một ngày hè, dậy sớm, thấy người ta cưa tre làm ống nước ở
dưới một mái che. Chẳng cũng khoái ư?
13. Mưa dầm suốt tháng, sáng nằm ở giường không muốn dậy, như
người say rượu hoặc đau. Bỗng nghe chim ríu rít mừng nắng. Tôi vội đưa tay vén
màn, đẩy mạnh cửa sổ ngó ra, thấy ánh mặt trời long lanh, rực rỡ và cây trong rừng
như mới gội. Chẳng cũng khoái ư?
14. Ban đêm hình như cảm thấy có người nào đó ở xa nghĩ tới
mình, sáng dậy thử lại thăm. Qua cửa sổ ngó vào trong phòng, thấy đúng người đó
đương ngồi ở bàn đọc một văn thư. Thấy mình vô, người đó lặng lẽ vái, kéo tay
áo bảo ngồi rồi nói: “Bác đã tới đây thì thử đọc văn thư này đi”. Rồi cùng nhau
vui cười, cho đến khi ánh mặt trời đã biến hết. Chủ nhân thấy đói, hỏi khách:
“Bác cũng đói chứ? Chẳng cũng khoái ư?
15. Vốn không có ý cất nhà, ngẫu nhiên được một số tiền thì
cũng thử cất chơi. Từ hôm đó, không sáng nào, tối nào là không nghe om om bên
tai những tiếng kêu thiếu gỗ, thiếu đá, thiếu ngói, thiếu gạch, thiếu vôi, thiếu
đinh. Tôi phải chạy khắp nơi kiếm tiền mua thêm, mà trong thời gian đó cũng
không thể ở nhà được nữa, cho tới khi an phận chịu cảnh đó vậy. Bỗng một hôm
nhà cất xong, tường đã quét vôi, sàn đã lau chùi, cửa sổ đã dán giấy, tranh đã
treo. Thợ thuyền về hết, bạn bè tới, chia nhau ngồi. Chẳng cũng khoái ư?
16. Đêm đông uống rượu, trời chuyển lạnh dữ, đẩy cửa sổ nhìn
ra thấy những nấm tuyết lớn phủ mặt đất tới ba bốn tấc. Chẳng cũng khoái ư?
17. Ngày hè, cầm dao bén cắt một trái dưa hấu vỏ xanh bày
trên một cái mâm đỏ. Chẳng cũng khoái ư?
18. Đã từ lâu muốn làm tỳ khưu, nhưng khổ nỗi không được công
nhiên ăn thịt. Nếu được làm tỳ khưu, lại được công nhiên ăn thịt thì mùa hè nấu
một nồi nước, dùng con dao bén, cao đầu cho sạch. Chẳng cũng khoái ư?
19. Có ba bốn mảng phong lở ở chỗ kín, thỉnh thoảng đóng cửa
lấy thuốc nóng rửa. Chẳng cũng khoái ư?
20. Mở rương ra, vô tình tìm được một bức thư của cố nhân. Chẳng
cũng khoái ư?
21. Một hàn sĩ lại mượn tiền, nhưng còn ngại ngùng và nói
bâng quơ những chuyện đâu đâu; đoán được khổ tâm của bạn, kéo lại chỗ vắng, hỏi
cần bao nhiêu; rồi đi vô nhà trong, lấy đủ số ra đưa. Và hỏi bạn có cần về gấp
để thu xếp công việc không, nếu không thì ở lại uống vài chén rượu. Chẳng cũng
khoái ư?
22. Ngồi trong chiếc thuyền nhỏ, gặp gió tốt, khổ nỗi không
có buồm để giương cho nó hả. Bỗng thấy một chiếc thuyền lớn tiến vùn vụt như
gió. Thử liệng cái móc qua, hy vọng níu được. Không ngờ mà móc trúng, rồi lấy
dây đỏi cột vào đuôi thuyền lớn, và ngâm hai câu của Đỗ Phủ: “Màu xanh làm ta
nhớ tiếc núi, màu đỏ bảo ta rằng có cam quít” (Thanh tích phong loan, hồng tri
quất dữu [6]) rồi vui vẻ phá lên cười. Chẳng cũng
khoái ư?
23. Từ lâu muốn kiếm một ngôi nhà để ở với một người bạn,
nhưng chưa được chỗ vừa ý. Bỗng có người cho hay có một ngôi nhà không rộng lắm,
khoảng trên mười gian, cửa ngó ra sông cái, lại thêm cây cối tươi tốt. Giữ người
đó lại, ăn cơm xong rồi cùng đi coi nhà, vì cả hai đều chưa biết ngôi nhà ra
sao. Vô khỏi cổng, thấy ngay một khoảng đất trống độ sáu bảy mẫu, sau này khỏi
lo thiếu dưa, rau. Chẳng cũng khoái ư?
24. Xa quê đã lâu mới được về, ngó thấy cửa thành, hai bên bờ
sông đàn bà trẻ con đều nói giọng cố hương. Chẳng cũng khoái ư?
25. Một đồ sứ đẹp đã bể, không sao gắn lại được. Lật đi lật lại,
càng nhìn càng bực mình, không biết làm sao. Bảo giao cho người bếp dùng làm gì
thì dùng, miễn là khuất mắt mình đi. Chẳng cũng khoái ư?
26. Mình không phải là bực thánh, làm sao không có lỗi. Ban
đêm bất giác làm một việc quấy không ai hay, sáng dậy áy náy, thực không an
lòng. Bỗng nhớ rằng theo phép Bồ Tát của nhà Phật, hễ không giấu lỗi tức là sám
hối rồi; như vậy bèn vui vẻ kể lỗi ra với khách chung quanh, cả thân lẫn sơ. Chẳng
cũng khoái ư?
27. Nhìn người ta viết chữ triện lớn, chẳng cũng khoái ư?
28. Mở cửa sổ cho ong bay ra, chẳng cũng khoái ư?
29. Làm quan huyện, mỗi ngày cho đánh trống lui hầu. Lúc đó,
chẳng cũng khoái ư?
30. Thấy chiếc diều đứt dây, chẳng cũng khoái ư?
31. Nhìn cảnh đốt đồng, chẳng cũng khoái ư?
32. Trả hết nợ, chẳng cũng khoái ư?
Tội nghiệp cho thi sĩ Byron chỉ được hưởng có ba giờ hạnh
phúc trong suốt đời! Một là tại ông bệnh hoạn và tính tình cực kỳ thất thường,
hai là tại ông bị nhiễm cái bệnh của thời đại, “bệnh ưu uất”, nếu không thì ông
đã thú rằng được hưởng ít nhất là ba mươi ba giờ hạnh phúc chứ không phải là
ba. Đọc đoạn văn của Kim Thánh Thán trên kia, có phải rõ ràng thế giới là một
bàn tiệc bày ra cho chúng ta hưởng đấy không? Tôi ngờ rằng sở dĩ chúng ta cứ cố
ngoan cố nhắm mắt không chịu nhìn cái thế giới đẹp đẻ đó, vì các nhà theo chủ
nghĩa tinh thần dọa cho ta nhát sợ nó. Một thứ triết học cao thượng hơn phải
gây ra được cho lòng ta tin tưởng cái cơ quan đẹp đẽ, dễ tiếp nhận cảm xúc tức
thể xác của ta này, trước hết phải diệt trừ cho ta cái lòng khinh thị, sợ sệt
giác quan của ta. Trừ phi các triết gia có thể “thăng hoa” (sublimer) được vật
chất, “thuần tinh hóa” (éthéraliser) được thể xác con người, hoặc trừ phi ta nhất
định theo bọn người hành xác Ấn Độ cho đến cùng, còn thì chúng ta phải có can đảm
nhìn thẳng vào thực thể của ta. Vì chỉ có triết học nào chịu nhận sự thực là mới
có thể dắt ta tới hạnh phúc, chỉ có một triết học như vậy mới lành mạnh và bổ ích.
Đoạn văn của Kim Thánh Thán đủ cho ta tin rằng những cái vui
vật chất và tinh thần liên quan mật thiết với nhau. Những cái vui tinh thần - và cả những cái vui đạo đức nữa - phải do thể xác cảm được thì mới có thực. Những
người truyền bá một học thuyết thường phải chịu cái nông nỗi bị người ta hiểu lầm,
như trường hợp các nhà trong phái Khắc kỷ như Marc Aurèle; và biết bao lần chủ
nghĩa minh triết, thận trọng, điều độ của Epicure bị hạng người phàm tục coi là
chủ nghĩa của hạng người chỉ tìm khoái lạc! Họ trách cái quan niệm hơi vật chất
của chủ nghĩa đó là ích kỉ, thiếu tinh thần trách nhiệm xã hội, là chỉ dạy cá
nhân hưởng thụ lấy một mình. Như vậy là lầm, là không biết cái nhân hậu của chủ
nghĩa hưởng lạc, cái khả ái của hạng người yêu đời. Ta không nên coi lòng yêu
nhân loại là một học thuyết, một tín điều, một lòng tin do trí tuệ mà có hoặc một
đề mục biện luận có thể đem chứng cứ ra bênh vực được. Nếu lòng yêu nhân loại cần
có lý lẽ để bênh vực thì nó không còn là một lòng yêu chân chính nữa, vì lòng
yêu chân chính thì phải hoàn toàn tự nhiên, tự nhiên đối với ta cũng như sự vỗ
cánh tự nhiên đối với loài chim vậy; nó phải là một tình cảm phát thẳng từ tâm
hồn ra, một tâm hồn tiếp xúc với tự nhiên. Một người thật sự yêu cây cối không
thể nào độc ác với loài vật hoặc với đồng bào được. Trong một tâm hồn hoàn toàn
lành mạnh, thì sự nhân ái là tự nhiên, không cần cầu viện tới một triết học hay
một tôn giáo nào cả.
Chủ nghĩa duy vật đã bị người ta hiểu lầm, hiểu lầm quá lắm.
Tôi xin nhường lời cho George Santayana [8], một người tự cho là “một kẻ theo chủ
nghĩa vật chất - kẻ độc nhất còn sống mà theo chủ nghĩa đó”; nhưng cũng chính
là người mà chúng ta đều biết là hiền từ có lẽ vào bực nhất trong thế hệ hiện
nay. Ông bảo chúng ta sở dĩ có thành kiến về chủ nghĩa duy vật vì chúng ta đứng
ở ngoài mà xét nó; và muốn hiểu nó, cũng như muốn hiểu một triết học, một tín
ngưỡng, một nước nào, phải đứng ở trong mà xét, phải sống trong cái thế giới mới
đã. Theo ông một người thực duy vật thì luôn luôn là một triết gia tươi cười, vị
tha như Démocrite, mà bọn chúng ta, “miễn cưỡng duy vật”, duy vật mà vẫn theo
chủ nghĩa tinh thần, mới là sống một đời duy vật ích kỷ, mới hướng về trí lực một
cách vụng về và không biết cười.
Ông nói:
“Nhà chân duy vật đứng trước vũ trụ, một cơ cấu tự nó có thể
biến đổi thành những hình trạng tuyệt diệu, tuyệt mỹ, lại có thể tạo nên những
nhiệt tình rất phấn khởi, tất thấy một nỗi vui tinh thần y như người đi thăm một
viện bảo tàng vạn vật học, đứng ngắm hàng ngàn những con bướm nằm trong hộp, những
con hồng hạc, con tôm, con cua, con voi thời cổ, con tinh tinh (gorille). Trong
cái đời sống vô số lượng đó, tất có nhiều đau khổ, nhưng rồi cũng vượt được; mà
trong lúc đó, cảnh vũ trụ đẹp đẻ biết bao, những hỗ tương động tác thú vị biết
bao, còn những đau khổ nho nhỏ không sao tránh được kia, xét ra có đáng kể gì
đâu.
“Chủ nghĩa duy vật phải gây được trong một bộ óc lành mạnh, một
tình cảm vui vẻ, hoạt động, vô tư, một sự miệt thị những ảo giác của cá nhân.
“Đối với những thống khổ vô tội của sinh vật, chủ nghĩa đó
không khi nào lãnh đạm; mà đối với những cái khổ do hư vinh cùng ảo tưởng gây
ra thì nó chỉ có một thái độ để tự vệ là mỉm cười”.
Vả lại cái đời sống tinh thần hoặc tâm linh mà ta tự hào, đặt
lên trên đời sống của cảm quan kia, là đời sống gì? Nó do đâu mà có, nguồn gốc
bản thể của nó ở đâu, nó tồn tại nhờ cái gì? Đã từ lâu, các triết gia đã bảo ra
rằng tri thức đều do kinh nghiệm của giác quan mà có. Không có giác quan thì ta
không thể có tri thức cũng như máy ảnh không thể chụp hình được nếu không có ống
kính và phim. Một người thông minh với một người đần độn khác nhau ở chỗ người
thông minh có những giác quan hoàn hảo hơn, nhạy hơn, bắt được hình ảnh mau hơn
và giữ được bền hơn. Khi ta dò dẫm trong đời để rút kinh nghiệm thì tất cả những
giác quan của ta đều làm việc chung và do sự hợp tác đó, sự hợp tác của tim và
óc, mà ta có được cái nhiệt tình tinh thần, nó biểu hiện cho sự sống, cũng như
màu xanh biểu hiện cho thảo mộc. Xét một tư tưởng ta thấy nó sinh động nhiều
hay ít là nhờ nó có nhiều nhiệt tình hay ít, cũng như nhìn một cây, thấy là
xanh hay khô mà biết nó tươi tốt hay đã héo.
Khi xét những thú vui mà người ta cho là cao thượng nhất của
tinh thần, chẳng hạn thú vui văn chương, nghệ thuật, âm nhạc, tôn giáo, triết học,
ta thấy trí tuệ đóng một vai trò rất nhỏ so với vai trò của giác quan và tình cảm.
Một bức họa có công dụng gì nếu không phải là cho ta thấy một phong cảnh, một
diện mạo và gợi cho ta cái vui khả cảm, như được nhìn một phong cảnh, một diện
mạo thực? Và công dụng của văn chương là gì nếu không phải là tạo lại một trạng
thái đời sống, gây cho ta cái không khí, màu sắc, hương thơm của bãi đồng cỏ,
hoặc cái xú khí của cống rãnh trong đô thị? Chúng ta đều cho rằng một tiểu thuyết
là thứ văn học chân chính nếu nó tả được những sinh vật và cảm xúc chân thật. Một
cuốn sách thoát ly nhân sinh một cách lạnh lùng thì không phải là văn học; nó
càng chân thật, cận nhân tình thì nó càng hay. Nếu nó chỉ phân tích một cách lạnh
lùng, không cho ta cảm được cái khí vị chua chát, mặn nồng của đời sống thì đọc
nó ta chán lắm.
Thi ca chỉ là chân lý đã nhuộm màu sắc của cảm xúc; âm nhạc là
tình cảm không có ngôn từ; còn tôn giáo chỉ là sự minh triết diễn thành hình ảnh.
Hội hoạ đặt cơ sở trên sự cảm giác về màu sắc; thi ca cũng đặt cơ sở trên sự cảm
giác về âm, vận, tiết điệu và trên xúc cảm. Âm nhạc là tình cảm thuần túy, có
thể gợi cho ta được tiếng chuông, tiếng họp chợ, tiếng binh đao, có thể tả được
cái đẹp thanh tú của hoa, tiếng ào ào của sóng hoặc vẻ tĩnh mịch êm đềm của
trăng, nhưng khi nó vượt giới hạn của giác quan mà rán diễn một ý triết học thì
phải coi nó là suy đồi rồi.
Mà tôn giáo chẳng vậy ư? Như Santayana đã nói, nó mà dùng nhiều lý luận quá thì nó cũng biến mất mà suy đi: “Chẳng may tôn giáo đó (Ky Tô giáo)
đã từ lâu không còn là sự minh triết diễn bằng hình ảnh nữa, mà đã thành ra một
thứ mê tín trong một lớp lý luận”. Ta càng biện giải, càng hợp lý hóa các tín
ngưỡng của ta, càng tin chắc rằng mình có lý thì đức thành tín của ta càng giảm.
Cho nên tôn giáo nào tự cho là đã phát minh được chân lý độc nhất thì sẽ biến
thành một môn phái hẹp hòi, cuồng nhiệt. Một tôn giáo như vậy nuôi lòng ích kỷ của con người vì chẳng những nó làm cho tín đồ không hiểu được những môn phái
khác mà còn biến đổi sự thờ phụng thành một lối buôn bán giữa Thượng Đế và tín
đồ. Tín đồ hát thánh ca và cầu Thượng Đế trong mọi trường hợp để được phù hộ
hơn người khác, để Thượng Đế phù hộ gia đình mình hơn những gia đình khác. Vì vậy
ta thấy nhiều bà già rất mộ đạo mà rất ích kỷ. Tóm lại sự biện giải rằng chỉ có
mình mới là chính đáng, sự tin tưởng rằng chỉ có mình mới nắm được chân lý làm
cho những tình cảm đẹp đẽ nhất do tôn giáo gây nên hoá ra xấu xa, hẹp hòi, ích
kỷ.
Tôi cho rằng nghệ thuật, thi ca, tôn giáo chỉ nên nhắm mục
đích này là rán làm cho chúng ta khôi phục được lại một thị giác mới mẻ, một sự
hoan hỷ lớn hơn và một ý thức lành mạnh hơn về nhân sinh. Vì chúng ta càng già
thì giác quan của ta càng tê liệt đi, cảm xúc của ta càng chai lại vì đau khổ,
vì bất công, vì tàn nhẫn, và lối nhìn đời hóa ra sai lầm vì tiếp xúc quá lâu với
những thực tại lạnh lùng, thô bỉ. Nghệ thuật phải bồi bổ giác quan của ta, tái
lập sự liên hệ giữ lý trí và thể xác, phục hưng lại bản chất của ta. Một thế giới
có khoa học mà thiếu sự thông cảm, có sự phê bình mà thiếu sự hân thưởng, có
cái đẹp mà thiếu tình yêu, có chân lý mà thiếu nhiệt tình, có luật pháp mà thiếu
từ bi, có lễ độ mà thiếu sự ấm áp của con tim, một thế giới như vậy quả thật
đáng thương.
Phải coi trọng đời sống hơn tư tưởng, mới có thể tìm lại được
cái mới mẻ, cái tự nhiên trong chân kiến thức của trẻ em. Tôi tin tưởng các triết
gia phải xấu hổ khi nhìn một em bé hoặc một con sư tử con trong chuồng. Chân cẳng,
bắp thịt, bộ lông đẹp đẽ, cặp tai nhọn, cặp mắt sáng mà tròn và ý thức về du hý của con vật đó, nhất thiết đều là những công trình tuyệt diệu của hoá công. Các
triết gia phải xấu hổ rằng đôi khi con người làm cho cái tuyệt diệu của hóa công biến thành cái bất hảo, phải xấu hổ rằng con người phải đeo kính, mất ăn mất
ngủ, tâm trí thường âu sầu, không cảm thấy lạc thú của đời sống nữa. Hạng người
như vậy quả là vô dụng và những thuyết họ đưa ra đối với chúng ta không có một
giá trị gì cả. Chỉ có triết học nào cho chúng ta một kiến giải đúng đắn về
thiên nhiên, về bản tính của con người, mới là một triết học hữu ích.
Triết học nào cũng phải đặt cơ sở trên sự điều hòa bản năng của
con người; nếu ta quá thiên về chủ nghĩa lý tưởng thì thế nào cũng bị thiên
nhiên trừng phạt. Theo Khổng giáo, con người đạt được lý tưởng cao nhất, đạt được
sự tôn nghiêm bằng cách sống hòa hợp với thiên nhiên, thuận với thiên nhiên, và
như vậy sẽ sánh được với tạo hóa. Đó là học thuyết của Tử Tư (cháu đích tôn Khổng
Tử) trong cuốn Trung Dung:
“Cái trời phó cho gọi là Tính, noi theo Tính gọi là Đạo, sửa
cho hợp Đạo gọi Giáo (dạy). Mừng, giận, thương, vui chưa phát ra thì gọi là
Trung [9], phát ra mà đều trung triết thì gọi là
Hòa. Trung là gốc lớn của thiên hạ; Hòa là cái đường thông suốt [10] trong thiên hạ. Hễ trung hòa rất mực
thì trời đất yên vị và vạn vật được sống mãn nguyện [11].
Do đức thành [12] mà được sáng suốt, đó là tính: sáng
suốt rồi mới thành, đó giáo: hễ thành thì sáng suốt, hễ sáng suốt thì thành [13].
Chỉ có bậc chí thành trong thiên hạ mới biết rõ và thực hành
được hết cái bản tính của mình; biết rõ và thực hành được hết cái bản tính của
mình thì biết rõ và thực hành được hết bản tính của người, biết rõ và thực hành
được hết bản tính của người thì biết rõ và thực hành hết bản tính của vật; biết
rõ và thực hành hết được bản tính của vật thì giúp được vào việc hóa dục Trời,
Đất; giúp được vào việc hóa dục của Trời, Đất thì sánh được cùng Trời, Đất [14]“.
Chú thích:
[1] Mit uns, tiếng Đức, nghĩa là “với
chúng tôi”, về phía chúng tôi; mit ihnen nghĩa là “với các anh”, về
phía các anh.
[2] Văn hào Mĩ ở thế kỷ trước
(1817-1862), môn đệ của Emerson, tác giả những cuốn: Une semaine sur les
rivières Concord et Merrimack, La vie dans les bois; tả cảnh
rất khéo, có tinh thần hài hước và nhiều tư tưởng ngược đời, tinh thần rất gần
dân tộc Trung Hoa.
[4] Tức Tô Đông Pha, thi hào đời Tống.
Trong bài Hậu Xích Bích Phú, một người bạn Tô Đông Pha có cá ngon, nhưng
không có rượu. Tô về nhà hỏi vợ có rượu không. Bà đáp: “Tôi có đấu rượu, cất đã
lâu, đợi ông thình lình dùng tới”. Thế là Tô đem rượu và cá cùng bạn đi chơi
Xích Bích.
[6] Nguyên tác: “The green makes me
feel tender toward the peaks, and the red tells me there are oranges”. Nhưng
trong bản Sinh hoạt đích nghệ thuậtđăng trên website Sina lại là: 青惜峰峦过, 黄知橘柚来 (Thanh tích phong loan quá, Hoàng
tri quất dữu lai). Xem thêm bài Phóng thuyền trong Phụ lục 2.
(Goldfish).
[7] Một truyện ngắn của Đỗ Quang
Đình, đời Đường, chép trong bộ Thái Bình nguyên ký, kể chuyện một hiệp sĩ
râu quăn (cầu nhiêm khách) và Lý Thế Dân. Truyện được nhiều người khen là hay
nhất đời Đường. Coi bản dịch ra tiếng Việt của Giản Chi đăng trong Nội san
Bưu điện số Xuân Canh Tý và bản viết lại ra tiếng Anh của Lâm Ngữ Đường
trong Famous Chinese Short Stories. [Có thể xem truyện Gã râu xòm tại http://www.thuvien-it.net/(Goldfish)]
[8] Triết gia Mỹ gốc Y Pha Nho
(1863-1952), tác giả nhiều cuốn viết về triết học; ông theo chủ trương duy vật,
cho rằng lý tưởng nào cũng phải có một cơ sở tự nhiên; về luân lý, ông theo học
thuyết Aristote.
[12] Chữ thành ở đây không phải chỉ
có nghĩa là thành thực, mà còn hàm cái nghĩa theo tự nhiên, không hư nguỵ. Lâm
dịch là “being one’s true seft” cũng là nghĩa đó.
CHƯƠNG VII
CẦN BIẾT NHÀN TẢN
1. TRONG CÁC LOÀI ĐỘNG VẬT CHỈ DUY CÓ
CON NGƯỜI LÀ LÀM VIỆC
Vậy bữa tiệc nhân sinh đã bày trước mặt ta rồi đấy, chỉ còn mỗi
một vấn đề là ta có thèm ăn hay không. Không phải món ăn là quan trọng, thèm ăn
mới quan trọng. Khi xét loài người, điều lạ lùng nhất là cái quan niệm về sự
làm việc và cái số lượng công việc mà loài người tự bắt mình phải làm. Vạn vật
trong vũ trụ đều nhàn tản, duy có loài người là làm việc để sống. Con người bây
giờ phải làm việc vì do những tấn bộ của văn minh, đời sống hóa ra phiền phức
không tưởng tượng được: đủ các bổn phận, trách nhiệm, lo âu, chướng ngại, tham
vọng, do xã hội tạo ra cả. Trong khi tôi ngồi viết ở đây, thì một con bồ câu lượn
chung quanh gác chuông một giáo đường, ngay trước cửa sổ tôi, chẳng hề lo lắng
rằng sẽ có cái gì ăn không. Tôi nhận rằng bữa cơm của tôi phiền phức hơn bữa ăn
của con bồ câu và phải nhờ cả ngàn người làm việc, phải nhờ một hệ thống rất phức
tạp về văn hóa, mậu dịch, vận chuyển, giao hàng, nấu nướng, tôi mới có vài món
ăn trong mỗi bữa. Cho nên con người khó kiếm được miếng ăn hơn loài vật, và nếu
một con thú rừng nào lạc vào thành phố, mà lại nhận thấy được kiếp lao động khó
nhọc của chúng ta thì tất nó sẽ hoài nghi và kinh ngạc lắm.
Nó sẽ nghĩ rằng trong vạn vật chỉ có cái con vật đi hai chân
là chúng ta mới làm việc. Trừ ít con ngựa kéo xe, vài con bò kéo cày, ngay những
gia súc của chúng ta cũng không làm việc. Con chó săn của cảnh sát ít khi phải
làm nhiệm vụ; con chó giữ nhà buổi sáng kiếm chỗ nắng ấm ngủ thẳng giấc rồi
chơi giỡn gần suốt ngày, con mèo quí phái nhất định là không hề làm một việc gì
để “mưu sinh” rồi, muốn đi chơi đâu thì đi. Con người siêng năng cũng bị nhốt
trong chuồng, cũng bị thuần phục (như gia súc) mà lại không được xã hội nuôi,
phải làm việc cực khổ để kiếm lấy miếng ăn. Tôi hoàn toàn nhận rằng nhân loại
được hưởng nhiều cái lợi, như cái vui khoa học, cái vui đàm đạo và cái vui ảo
tưởng. Nhưng vẫn còn sự tình cốt yếu này là đời sống chúng ta hóa ra phiền phức
quá và chín mươi chín phần trăm hoạt động của ta chỉ để lo việc kiếm ăn mà sự tấn
bộ làm cho việc kiếm ăn mỗi ngày một khó khăn cực nhọc, cực nhọc đến nỗi chúng
ta mất thèm ăn đi, ăn mất ngon đi. Dù đứng vào quan điểm một con thú rừng hay
quan điểm một triết gia thì sự tình đó cũng rất đỗi là vô lý.
Mỗi lần tôi đứng xa nhìn một châu thành hoặc đứng trên cao
nhìn một biển nóc nhà thì tôi thấy kinh khoảng. Vài ba tháp chứa nước, vài ba tấm
quảng cáo chìa phía lưng ra, có lẽ thêm một hai gác chuông giáo đường, rồi những
sân trải hắc in làm mái cho những ngôi nhà bằng gạch, hay bê tông, ngôi nào
cũng dựng đứng lên, vuông vắn, cứng ngắc, không ra cái hình dáng gì cả, trên nó
cắm những ống khói phai màu, bẩn thỉu, những ăng ten máy thâu thanh và những
dây chì phơi quần áo. Ngó xuống phố, tôi thấy những bức tường gạch đỏ hoặc xám
nối tiếp nhau với những hàng cửa sổ cùng một kiểu, nhỏ, tối, sáo che khuất một nửa,
và ở cửa thành cửa đặt một bình sữa hoặc vài chậu bông nhỏ xíu, èo ọt. Một em
bé dắt chó trèo lên nóc nhà, ngồi ở cầu thang để hưởng chút ánh nắng mặt trời.
Lại ngẩng đầu lên, ngó ra xa, tôi thấy hàng dãy mái nhà trải tới chân trời, cứ
vuông chành chạnh ra, xấu xí làm sao. Đó, nhân loại sống trong những khu như vậy
đó. Người ta sống ra sao nhỉ, sau những cửa sổ tối tăm kia? Thật kinh hồn. Phía
sau hai ba chiếc cửa sổ, mỗi đêm một cặp vợ chồng lên giường ngủ y như bồ câu
chui vào chuồng vậy; sáng thức dậy, uống cà phê, rồi ông chồng ra phố, tới một
nơi nào đó kiếm cơm cho gia đình, trong khi đó bà vợ rán quét tước, lau chùi một
cách cương quyết, thất vọng để giữ cho căn nhà nhỏ được sạch sẽ. Khoảng bốn năm
giờ chiều, vợ chồng dắt nhau ra ngồi ở cửa chuyện trò với hàng xóm và hít ít
không khí mát mẻ. Đêm xuống, họ mệt đừ và đi ngủ. Đó, họ sống như vậy đó.
Có những kẻ phong lưu hơn, sống trong những căn nhà tốt hơn,
có nhiều phòng, nhiều chụp đèn hơn. Mà cũng thứ tự, sạch sẽ hơn, rộng rãi hơn,
hơn một chút thôi. Họ đỡ lo lắng về tiền nông hơn. Nhưng lại thêm bao nhiêu rắc
rối về tình cảm, thêm bao nhiêu cuộc ly dị, thêm bao nhiêu đêm ông chồng đêm
không về nhà, thêm bao nhiêu cặp tôi tớ rủ nhau tìm cách vung phí để khuây khỏa.
Có Trời Phật chứng giám, họ cần quên những bức tường gạch đơn điệu, những sân
đánh bóng này nữa chứ! Và tất nhiên bọn đàn ông đi coi đàn bà khỏa thân. Do đó
mà những chứng thần kinh thác loạn cũng nhiều hơn, thuốc aspirine cũng bán chạy
hơn, bệnh đau bụng, đau bao tử, đau ruột dư, đau óc, đau gan, bệnh huyết áp, đường
xí, mất ngủ, bón, mất ăn, mệt mỏi cũng nhiều hơn. Để cho bức họa được đủ, tôi
phải thêm: chó nuôi cũng nhiều hơn mà trẻ con thì bớt đi. Thực ra trong bọn họ
cũng có vài người sống vui vẻ, nhưng xét chung thì có lẽ không sung sướng bằng
những kẻ làm lụng nhiều; và họ buồn chán hơn. Nhưng họ có xe hơi và có lẽ có cả
một ngôi nhà nghỉ mát ở vùng quê. Vậy là ở nhà quê người ta làm việc cực khổ để
có tiền ra tỉnh ở, và ở tỉnh người ta lại kiếm tiền cho nhiều để trở về nhà quê
nghỉ.
Nếu bạn đi dạo một vòng trong châu thành, bạn sẽ thấy phía
sau một phố chính với những mĩ viện lộng lẫy, những hàng bán hoa, những công ty
vận hành, có một phố nữa với các tiệm thuốc, tiệm tạp hóa, tiệm bán đồ sắt, tiệm
giặt ủi, các quán ăn rẻ tiền, các sạp báo. Đâu đâu cũng những tiệm, những quán
đó. Họ sẽ sống ra sao? Tới đây làm gì? Giản dị lắm. Người thợ giặt giặt quần áo
cho người hớt tóc, người hớt tóc lại hớt tóc cho người thợ giặt và người bồi
quán ăn. Văn minh là như thế. Có lạ lùng không? Tôi cá rằng một số thợ giặt, thợ
hớt tóc hoặc bồi quán ăn suốt đời không bao giờ ra khỏi châu thành. Nhờ trời,
còn có những rạp hát bóng trong đó họ có thể trông chim hót trên cành lá đong
đưa, thấy nước Thổ, nước Ai Cập, núi Hy Mã Lạp Sơn, núi Andes, thấy những cơn
bão, những vụ đắm tàu, những cuộc lễ gia miện, thấy những con kiến, con sâu,
con xạ thử, thấy con rắn mối đánh nhau với con bò cạp, thấy núi, sông, mây và cả
mặt trăng nữa; thấy tất cả những cái ấy trên màn bạc.
Ôi! Nhân loại thông minh trí tuệ một cách kinh khủng! Tôi xin
bái phục. Làm sao hiểu nổi cái văn minh nó bắt người ta làm việc cực khổ đến bạc
đầu để kiếm ăn mà quên mất cái sự nghỉ ngơi, vui
chơi.
Người Mỹ nỗi danh là làm việc dữ dội, người Trung Hoa nổi
danh là nhàn tản thung dung. Hễ tính tình trái ngược nhau thì người ta lại phục
nhau, cho nên tôi đoán rằng người Mỹ phục người Trung Hoa cũng ngang với người
Trung Hoa phục người Mỹ. Tôi không biết phương Đông và phương Tây sau này có gặp
nhau không; có dấu hiệu chắn chắn là hai bên đương tiến lại gần nhau đấy, và
văn minh hiện đại càng tiến, phương tiện giao thông càng dễ dàng thì mỗi ngày
hai bên càng gần nhau lại. Ít nhất là ở Trung Hoa người ta không phản đối văn
minh cơ giới đó và người ta đương tìm cách dung hòa hai nền văn hóa, nền triết
học cổ của Trung Hoa với nền văn minh kỹ thuật, để rán hợp nhất lại trong một lối
sống thực tế. Còn ảnh hưởng của triết học phương Đông tới lối sống phương Tây
thì không chắc chắn gì cả, không ai dám đoán trước về điểm đó được.
Văn minh cơ giới mau đưa loài người tới một thời đại nhàn nhã
và con người sẽ bắt buộc phải tiêu khiển nhiều hơn mà làm việc bớt đi. Sẽ tới một
lúc mà con người hoá ra mệt mỏi, chán ngán sự tiến bộ hoài hủy về kỹ thuật; vì
tôi không tin rằng khi đã có những điều kiện tốt đẹp nhất để sống rồi, con người
vẫn còn làm lụng hoài như ngày nay. Có thể rằng con người lúc đó sẽ làm biếng
hơn.
Theo tôi hiểu, văn hóa trước hết là sản phẩm của sự nhàn nhã.
Hình như người nào minh triết thì không bận rộn, người nào bận rộn thì không
minh triết. Người minh triết nhất là người nào nhàn tản ưu du nhất. Ở đây tôi
không trình bày kỹ thuật cùng những cách nhàn tản ở Trung Hoa mà chỉ xin nói về
cái triết học nó bồi dưỡng lòng ham nhàn tản thần tiên và tạo ra cái tính tình
vô ưu, lạc thiên tri mệnh của văn nhân, thi nhân Trung Hoa - nói chung là của
dân chúng Trung Hoa thôi. Cái tính khinh sự thành công mà sai mê đời sống đó do
đâu mà phát sinh?
Trước hết, tôi xin trình bày học thuyết nhàn tản của một tác
giả ít có tên tuổi ở thế kỷ mười tám, Thư Bạch Hương: “Thời gian sở dĩ ích lợi
là vì nó không được dùng tới. Thời nhàn hạ cũng như khoảng trống trong phòng”.
Một thiếu nữ siêng năng nào mướn được một căn phòng nhỏ đầy đồ đạt, không còn
chỗ trống thì ai cũng thấy không thư thái, vì không có chỗ để cử động nữa, cho
nên khi được tăng lương thì đi kiếm ngay một căn phòng rộng hơn để có nhiều chỗ
trống hơn. Chính những chỗ trống đó làm cho căn phòng dễ ở; những lúc nhàn hạ
cũng vậy, làm cho đời ta dễ chịu hơn. Một bà giàu có, sống ở Park Avenue,
mua một khu đất cạnh nhà để cho người ta khỏi cất một ngôi nhà chọc trời trên
khu đó. Bà ta phải trả một số tiền lớn để có một khoảng đất hoàn toàn vô dụng,
và tôi cho rằng chưa bao giờ bà dùng tiền một cách sáng suốt bằng lần đó.
Về điểm đó, tôi xin chép một kinh nghiệm bản thân. Ở Nữu Ước,
tôi không sao thấy được cái đẹp của một ngôi nhà chọc trời; tới Chicago tôi
mới hiểu được rằng một ngôi nhà chọc trời rất có thể uy nghi, rất đẹp, nếu trước
mặt có đủ đất trống và ba phía kia có khoảng trống ít nhất là non một cây số. Về
phương diện đó, Chicago có lợi thế hơn là khu Mahattan ở Nữu Ước, và
những ngôi nhà lớn ở Chicago có nhiều khoảng trống chung quanh để người
ta có thể đứng xa trông ngó được. Nói một cách bóng bẩy thì đời sống của chúng
ta cũng hẹp quá, nên ta không thể thong thả bao quát được phần tâm linh của nó.
Ta thiếu cái thế nhìn xa.
Lòng yêu thanh nhàn của người Trung Hoa có nhiều nguyên nhân:
trước hết là do bản tính họ rất yêu đời, lại thêm lòng yêu đó, trải qua các triều
đại, được một tiềm lưu trong văn chương lãng mạn đề cao, sau cùng được một triết
học - đại thể là triết học Lão, Trang - biện giải cho. Gần như toàn thể người
Trung Hoa chấp nhận quan niệm về nhân sinh đó, cơ hồ như họ có cái máu Lão
Trang trong người vậy.
Có một điểm ta cần phải minh xác. Nhiều người thường tưởng rằng
chỉ hạng người giàu có mới sùng thượng đời sống thanh nhàn. Chính các văn nhân
thi sĩ nghèo hèn, lao đao mới thường lựa đời sống đó. Khi đọc các kiệt tác trong
văn học Trung Hoa và tưởng tượng cảnh ông đồ nghèo ngồi giảng cho bọn học sinh
cũng nghèo những thơ văn ca tụng đời sống an nhàn, tôi chắc rằng cả thầy lẫn
trò đều tìm được một niềm an ủi về tinh thần và đều mãn nguyện vô cùng. Những
bài luận về cái lụy của danh vọng, cái thú ẩn dật, thư sinh lạc đệ nào nghe mà
chẳng thích; mà những câu tục ngữ như “Vãn thực khả dĩ đương nhục” (Ăn trễ thì
cũng thấy ngon như ăn thịt), gia đình bần sĩ nào nghe mà chẳng mỉm cười. Trong
văn học sử không có sự lầm lẫn nào lớn bằng sự lầm lẫn của các tác giả trẻ tuổi
trong giai cấp vô sản khi họ chê Tô Đông Pha, Đào Uyên Minh là ở trong giai cấp
trí thức, ăn không ngồi rồi, bị dân chúng ghét. Chỉ vì Tô miêu tả “giang thượng
thanh phong” cùng “sơn gian minh nguyệt”, và Đào ngâm nga câu “Tịch lộ triêm
ngã y”, cùng “Kê minh tang thụ điên” (Sương chiều thấm áo ta - Gà gáy trên ngọn
dâu) mà bảo họ là tư sản ư? Làm như gió mát trên sông, trăng thanh trên núi, và
con gà đậu trên cành dâu là vật sở hữu của giai cấp tư sản! Các bậc danh nhân
thời cổ đã sống đời sống của dân quê nghèo khổ và tìm thấy trong đời sống đó một
sự an tĩnh, vui vẻ, điều hòa.
Vì vậy mà tôi cho rằng sự sùng thượng thanh nhàn có tính cách
rất dân chủ. Ta có thể hiểu rõ điều đó hơn khi ta tưởng tượng cuộc mạn du khắp
châu Âu của Laurence Sterne hay Wordsworth và Coleridge; họ đi bộ, rất ít tiền
trong túi nhưng biết bao diễm cảm ở trong lòng! Đã có một thời người ta không cần
phải giàu có mới đi du lịch được; mà ngay bây giờ nữa, du lịch không phải là một
xa xỉ phẩm dành riêng cho bọn phú gia. Xét chung thì hưởng nhàn đâu có tốn tiền
bằng hưởng cái xa xỉ. Chỉ cần có một tâm hồn nghệ sĩ biết tìm những buổi chiều
vô dụng để hưởng thụ một cách hoàn toàn nhàn nhã. Thật ra đời sống thanh nhàn tốn
kém rất ít, như Thoreau đã chịu khó vạch ra cho ta thấy trong cuốn Walden [1].
Các nhà lãng mạn Trung Hoa phần nhiều là đa cảm, phóng lãng,
nghèo tiền nhưng giàu tình. Họ rất yêu đời, ghét lễ nghi, ghét sự bó buộc,
không chịu chịu đem con tâm làm nô lệ hình hài. Sự thanh nhàn không phải là đặc
quyền của bọn nhà giàu sang, quyến thế, của bọn thành công (bọn này bận rộn suốt
ngày, hưởng nhàn sao được!); ở Trung Hoa nó là sản phẩm của những tâm hồn cao
thượng, quá tự phụ nên không thèm xin ân huệ, quá độc lập nên không chịu làm việc
dưới quyền một ai, và quá minh triết nên không coi trọng những thành công trên
đời. Họ cao thượng nên thản nhiên đối với bi kịch của đời sống, họ vượt được
lên trên những tham vọng, những đam mê, những quyến rũ của danh lợi. Họ
thành hạng người lý tưởng được mọi giới ngưỡng mộ nhất trong văn học Trung Quốc.
Họ sống rất giản dị và khinh thị công danh.
Những văn hào đó - Đào Uyên Minh, Tô Đông Pha, Bạch Cư Dị,
Viên Trung Lang, Viên Tử Tài - đều có làm quan trong một thời gian ngắn ngủi,
chính tích rất tốt đẹp, nhưng rồi đều chán cái cảnh ra luồn vào cúi nên cam tâm
bỏ quan từ lộc, về vườn ở ẩn. Khi Viên Trung Lang làm tri huyện Tô Châu, có lần
ông dâng lên quan trên một mạch bảy lá đơn từ chức, nhất định không chịu cảnh
ra luồn vào cúi nữa, chỉ xin về nhà để được tự do, tự chủ.
Ngoài ra, còn một thi nhân là Bạch Ngọc Thiềm làm một bài thơ
rất mực ca tụng sự thanh nhàn để treo ở thư trai mà ông đặt tên là “Dong am”
(Am biếng nhác).
Bài đó như sau:
- Cái tốt của Đạo là trong sự thanh hư.
- Thanh hư là gì? Là suốt ngày như ngu.
- Có đàn mà biếng gảy, vì gảy xong là hết nhạc.
- Biếng ngắm gió trăng vì trong lòng có Bồng Lai rồi.
- Biếng lo việc đời vì trong lòng có vườn ruộng nhà cửa rồi.
- Cho nên gọi là “Am biếng nhác”, chẳng cũng đúng ư?
Không, hưởng nhàn không tốn tiền. Hạng người giàu sang không
biết hưởng thú đó nữa và chỉ những kẻ rất khinh tiền, tâm linh phong phú, ưa đời
sống giản dị mới hưởng được đời sống thanh nhàn. Người ta không hưởng kiếp trần
này vì người ta không yêu nó, biến cuộc sống thành một thói quen buồn tẻ. Lão Tử
bị người ta vu oan cho là ghét đời; tôi tưởng trái lại, ông khuyên ta không
màng thế tục chính vì ông quá yêu đời, nên không muốn cho nghệ thuật sống thành
một việc phàm tục: sống chỉ để sống.
Hễ có yêu thì có tiếc; những người yêu đời tất phải tiếc những
lúc vui hiếm có trong đời, tất giữ cái tôn nghiêm và cái ngạo mạn đặc biệt của
hạng phóng lãng. Họ cho những lúc đi câu cũng thiêng liêng như những giờ làm việc.
Khi họ đi chơi gôn (golf) mà kẻ nào lại nói về thị trường chứng khoán thì họ
cũng bực mình như nhà bác học bị quấy rầy trong khi nghiên cứu ở trong phòng
thí nghiệm. Họ sẽ đếm những ngày xuân đã trôi qua mà tiếc rằng không đi chơi được
nhiều hơn cũng như nhà doanh thương tiếc rằng trong ngày không bán được nhiều món hàng hơn.
Thật lạ lùng, biết rằng kiếp trần có hạn, rằng không ai không
chết, thì ta lại yêu đời nồng nhiệt hơn lên, muốn tận hưởng cái thú ở đời, và
trong lòng yêu đời đó, đượm một chút bi cảm nên thơ. Nếu chúng ta có một chút
hy vọng rằng chúng ta sẽ bất tử thì trong lòng muốn hưởng lạc của ta tất giảm
đi. Như tước sĩ Arthur Keith đã nói “Vì nếu mọi người tin như tôi rằng cõi trần
này là Thiên đường duy nhất thì người ta đã tận lực biến đổi nó thành một Thiên
đường”. Cảm tưởng của ông y như cảm tưởng của người Trung Hoa. Tô Đông Pha viết: “Đời
qua như một giấc mơ xuân, không lưu lại một vết nào cả” (Sự như xuân mộng
liễu vô ngấn), biết vậy cho nên Tô càng quyến luyến với đời. Trong văn học
Trung Quốc, ta luôn luôn thấy cái cảm giác “nhân sinh bất tái” đó.
Trong những lúc vui nhất của họ, thi nhân và học giả Trung Hoa đều bi cảm về nỗi
“nhân sinh bất tái”, “kiếp người ngắn ngủi”, về nỗi “hoa nở rồi tàn, trăng tròn
rồi khuyết”. Trong bài phú “Xuân dạ yến đào lý viên tự”, Lý Bạch viết: “Phù
sinh nhược mộng, vi hoan kỷ hà”(Đời người như mộng, vui được bao lâu?) và Vương
Hy Chi [10], trong lúc vui vầy yến tiệc cùng bạn bè
viết bài bất hủ “Lan Đình tập tự” để than thở cho cảnh “nhân sinh bất
tái”.
“Năm thứ chín, niên hiệu Vĩnh Hòa, nhằm năm Quý Sửu, đầu
tháng ba, hội ở Lan Đình tại huyện Sơn Âm, quân Cối Kê để tiến hành lễ tu hễ [11]. Quần hiền tới đủ, già trẻ đều họp.
Nơi đó có núi cao đỉnh lớn, rừng rậm trúc dài, lại có dòng trong chảy xiết, chiếu
quanh hai bên, dẫn nước uốn khúc, làm chỗ thả chén [12]. Mọi người ngồi theo thứ tự. Tuy
không có tiếng tơ, tiếng trúc, tiếng quản, tiếng huyền cho vui tai, nhưng uống
một hớp rượu, ngâm một câu thơ, cũng đủ thư sướng u tình. Hôm đó khí trời trong
sáng, gió nhẹ lâng lâng, ngẩng nhìn vũ trụ mênh mông, cúi xem vạn vật muôn vẻ,
phóng tầm mắt, mở cõi lòng, đủ để hưởng hết cái thú của tai mắt, thật là vui vậy.
“Người ta cùng củi ngửa ở trong đời, có người đem cái hoài
bão của mình ra đàm đạo với bạn bè trong một nhà, có kẻ gởi tấm lòng ở một sự
tình gì mà phóng lãng ở ngoài hình hài, tuy hai hạng người đó thủ xả, tĩnh động
khác nhau, nhưng đương lúc vui gặp thời, tạm đắc ý với mình thì đều khoan khoái
tự túc mà chẳng hay cái già sắp tới. Kịp đến khi mỏi mệt, tình ý theo sự thể mà
thay đổi thì đều sinh ra cảm khái. Cái mà trước kia vui trong lúc cúi ngửa đã
thành ra vết cũ mà nay nhớ lại, lòng không thể không hoài cảm. Huống đời người
dài ngắn do trời, nhưng đều quy về cõi chết cả. Cổ nhân nói: “Tử sinh đều là việc
lớn”, há chẳng đau lòng!
“Mỗi khi xét người đời xưa cảm khái như in với người đời nay,
không lần nào đọc văn người trước mà không than thở buồn rầu, trong lòng không
hiểu tại sao. Cho hay bảo tử sinh cũng như nhau là lời hư ngoa; bảo Bảnh Tổ
không hơn vì kẻ chết yểu là lời nói láo. Người đời sau nhìn lại đời bây giờ
cũng như người bây giờ nhìn lại đời xưa, buồn thay!
“Vì vậy tôi chép lại truyện người trong tiệc, sao lục thơ họ
làm, tuy đời và việc đều khác, nhưng lẽ sở dĩ cảm khái thì là một. Người đời
sau đọc bài này chắc không khỏi bùi ngùi” (Tới dây mới hết bài Lan Đình tập
tự)”.
Biết rằng có lúc mình sẽ chết, sẽ tắt như ngọn nến, cảm giác
đó thật quý vì nó làm cho ta hoá ra nghiêm trang, hơi buồn, và nhiều khi lại
còn nảy ra thi ý nữa; nó bắt ta an phận, rồi sắp đặt sao để có thể sống một
cách hợp lý, một cách chân thực mà không quên giới hạn của ta. Nó tạo cho ta sự
an ổn trong tâm hồn vì ta đã chịu nhận trước cái xấu nhất có thể xảy ra rồi.
Xét về tâm lý, tôi cho rằng cảm giác “kiếp người có hạn” đó giải
phóng sinh lực cho ta.
Khi thi nhân và dân chúng Trung Hoa hưởng lạc thì trong tiềm
thức họ cảm thấy rằng, cái vui sẽ không vĩnh viễn, rằng hội hè dù vui tới mấy,
sớm muộn gì cũng phải tàn. Họ nhìn đời như một nhà vẽ sơn thuỷ đời Tống nhìn
sau một màn sương bí mật, hoặc sau một lớp không khí mù mù hơi nước.
Cái cảm giác có tính cách nửa hiện thực, nửa tinh thần đó, được
chủ nghĩa nhân bản của người Trung Hoa, được cả cái lối sống và lối suy nghĩ của
họ nhận là đúng, mà triết học của họ chú trọng tới sự hiểu đời hơn là tới sự tìm
chân lý. Gạt bỏ tất cả những lý luận siêu hình, trừu tượng; cho nó là sản phẩm
mơ hồ của trí tuệ, các triết gia Trung Hoa [13] chỉ nhắm vào đời sống, chỉ đặt một
vấn đề giản dị, vĩnh viễn: “Chúng ta sống ra sao đây?”. Người ta Trung Hoa cho
rằng triết học mà hiểu theo nghĩa của phương Tây thì thật là phù phiếm, vô ích.
Triết gia Tây phương chỉ lo nghiên cứu về lý luận để tìm những cách đạt tới tri
thức, họ nghiên cứu về nhận thức luận để tìm hiểu khả năng tính của tri thức mà
quên không tìm hiểu đời sống. Như vậy cũng ngu xuẩn, bá láp như ve vãn một người
đàn bà mà không cưới người ta để sinh con đẻ cái, cũng như bận quân phục, đi từng
đoàn ra chiến trường để chẳng chiến đấu. Phù phiếm nhất là các triết gia Đức, họ
ve vãn chân lý y như những gã si tình mà rất ít kẻ kết
hôn với chân lý.
Đạo giáo nhận rằng không có gì là hoạ, là phúc, do đó mà đặc
biệt tạo cho người Trung Hoa cái tính tình ưa nhàn. Tư tưởng cốt yếu của đạo đó
ở chỗ cho hiện sinh quan trọng hơn sự biến hóa [14], tư cách quan trọng hơn sự thành công,
và tĩnh thắng được động. Con người chỉ có thể bình thản được khi không bị dao động
vì họa phúc ở đời. Chúng ta còn nhớ truyện “Tái ông thất mã” trong
sách Hoài Nam Tử:
“Một ông lão ở biên cương mất con ngựa. Người ta lại hỏi
thăm, ông bảo: “Biết đâu đó chẳng phải là phúc?”. Ít ngày sau, con ngựa trở về,
theo sau là một bầy ngựa Hồ rất tốt. Người ta lại mừng ông, ông đáp: “Biết đâu
đó chẳng phải là hoạ?”. Thấy có nhiều ngựa, con ông già đâm ham cưỡi ngựa, té
gãy giò. Người ta lại chia buồn, ông đáo: “Biết đâu đó chẳng phải là phúc?”.
Năm sau, rợ Hồ lấn cõi, tráng đinh ra trận, mười người chết tới chín. Duy có
con ông vì khập khiểng nên khỏi ra trận mà cha con được sống với nhau”.
Triết lý đó giúp ta chịu được ít nhiều cái bất hạnh trong đời
vì ta tin rằng trong cái hoạ có cái phúc cũng như huy chương có mặt trái thì có
mặt phải. Nếu một người nghĩ rằng không có gì là quan trọng thì đối với người ấy
không có gì là quan trọng cả; và như vậy người ấy có thể bình tĩnh, khinh sự
dao động lăng xăng, khinh sự thành công vì còn thích sự thành công là còn sợ thất
bại, càng thành công lớn thì càng sợ té đau. Những phần thưởng hão huyền của
danh vọng sánh sao được với cái lợi mênh mông của sự ẩn dật. Đạo gia cho rằng kẻ
sĩ sáng suốt thì khi thành công không cho rằng mình đã thành công mà khi thất bại
cũng không chắc rằng mình đã thất bại; còn kẻ chưa thật sáng suốt mới tin chắc
rằng thành công cùng thất bại đều là tuyệt đối và xác thực.
Do đó mà Đạo giáo khác với Phật giáo: mục đích của Phật giáo
là không cần gì ở đời, còn mục đích của Đạo giáo là không muốn cho đời cần mình.
Chỉ những người không muốn cho đời cần mình mới có thể vô ưu, và chỉ những người
vô ưu mới có thể sung sướng. Nghĩ vậy cho nên Trang Tử, triết gia nổi danh nhất,
tài trí nhất trong phái Đạo gia thường khuyên ta đề phòng, đừng nên nổi danh
quá, hữu ích quá, lo giúp đời nhiều quá. Heo mà mập quá thì bị làm thịt để cúng
tế, chim mà lông đẹp quá thì bị thợ săn bắn trước hết. Ông lại kể một ngụ ngôn:
hai người đi quật một ngôi mộ để trộm bảo vật, cầm búa đập bể sọ và hàm răng
người chết, chỉ vì kẻ này ngu xuẩn dặn người thân đặt một viên ngọc trong miệng
mình khi liệm xác [15].
Những điều tôi trình bày trong đoạn trên đưa tới kết luận tất
nhiên này là “Thế thì tại sao ta không sống một đời nhàn tản?”.
Nhân sinh quan của người Mỹ ngược hẳn với người Trung Hoa.
Trong một xưởng nọ, tôi thấy một tấm bảng lớn với hàng chữ này: “Mới chỉ gần
ngay thì vẫn chưa được”. Người Mỹ khó chịu ở chỗ cầu toàn trách bị, khi một vật
nào đã gần ngay thì họ còn muốn làm cho ngay hơn nữa, cho thật ngay, còn người
Trung Hoa thì xính xái, cho gần ngay là được rồi.
Ba tật của người Mỹ là tăng hiệu năng, muốn đúng giờ và muốn
thành công. Họ rất khổ, rất quạo quọ vì ba tật đó cướp mất của họ cái quyền
nhàn tản, cái quyền hưởng một buổi chiều an nhàn, vui vẻ. Chúng ta phải quen với
ý này đi: ở đời không có gì là tai hoạ cả và bên cạnh cái nghệ thuật làm việc
còn có một nghệ thuật cao cả hơn nữa là chẳng làm gì cả. Xét chung thì trả lời
ngay các bức thư với không trả lời, kết quả đại loại cũng gần như nhau. Rút cục
cũng chẳng có gì xảy ra cả, một bên không giúp cho người ta được một vài việc tốt,
còn một bên tránh được cho người ta vài cái hại. Đa số các bức thư, có bỏ trong
ngăn kéo ba tháng rồi lấy ra coi lại, sẽ thấy nếu trả lời thì thật là mất thì
giờ vô ích. Viết thư có thể sẽ thành một thói xấu nó làm cho các văn sĩ, giáo
sư thành những thầy ký rành nghề. Cho nên tôi hiểu tại sao Thoreau khinh những
người Mỹ ngày nào cũng ra sở bưu điện.
Vấn đề tranh luận của chúng ta không phải ở điểm: sự hiệu
năng có ích hay không. Tôi nhận rằng nhờ nó mà chúng ta có được những đồ dùng tốt,
chế tạo kỹ lưỡng. Tôi luôn luôn tin những vòi nước Mỹ hơn là những vòi nước chế
tạo ở Trung Hoa vì nó không rỉ nước. Vấn đề ở điểm này: những kẻ lăng xăng với
những kẻ nhàn tản, thì kẻ nào khôn hơn? Có hiệu năng mới làm được việc, đồng ý,
nhưng thói hiệu năng cũng cướp thì giờ của ta, không cho ta rãnh rang để hưởng
lạc, mà kích thích thần kinh ta quá vì cái tật cầu toàn trách bị. Một viên chủ
bút Mỹ lo đến bạc đầu vì ông ta không muốn thấy một lỗi in nào trong tạp chí của
ông. Viên chủ bút Trung Hoa khôn hơn: để cho độc giả cái thú tìm ra được ít nhiều
lỗi trên báo. Hơn nữa, một tạp chí Trung Hoa có thể khởi đăng một truyện rồi nửa
chừng bỗng quên phắt nó đi. Ở Mỹ mà như vậy thì các ông chủ bút cho là trời sập
rồi; nhưng ở Trung Hoa điều đó chẳng quan trọng gì cả, chỉ vì nó chẳng có chút
quan trọng nào. Và người Trung Hoa luôn luôn đúng kỳ nếu để cho họ thong thả.
Rút cục họ cũng làm xong công việc đã dự tính, miễn là đừng tính sát quá.
Cái tốc độ của đời sống kỹ nghệ hiện tại không cho ta nhàn tản
ưu du nữa. Tệ hơn nữa, nó bắt ta thay đổi quan niệm về thời gian mà người ta đo
bằng chiếc đồng hồ, rồi biến luôn con người thành chiếc đồng hồ. Ở Trung Hoa
cũng đương có tình trạng đó. Trong một xưởng hai vạn thợ thì tất nhiên phải
đúng thời khắc, nếu ai muốn tới lúc nào tùy ý thì sự hỗn độn sẽ kinh khủng.
Nhưng sự bắt buộc phải đúng giờ đó làm cho đời sống cực khổ, bực bội quá đi. Biết
rằng chiều nay, đúng năm giờ ta phải tới một nơi nào đó, thế là mất toi cả buổi
chiều, chỉ những lo ngai ngái sao cho khỏi trễ. Người Mỹ nào cũng sắp đặt thời
khắc y như ở trường tiểu học: ba giờ chiều làm việc này, năm giờ làm việc kia,
sáu giờ rưỡi thì thay quần áo, sáu giờ năm mươi kiếm tắc xi, bảy giờ tới lữ
quán. Đời sống mà như vậy thì còn giá trị gì nữa?
Người Mỹ ngày nay đã tới một tình trạng bi đát là chẳng những
họ lập thời khắc biểu cho hôm sau hoặc tuần sau, mà còn lập trước cho tháng sau
nữa. Người Trung Hoa không khi nào hẹn gặp nhau ba tuần lễ trước khi và khi nhận
được một thiệp mời thì sung sướng thay, họ không bắt buộc phải trả lời là nhận
lời hay không. Họ có thể sẽ viết lên tấm thiệp chữ “sẽ tới” hoặc “đa tạ” rồi gởi
trả lại; nhưng thường thường họ chỉ viết “nhận được rồi” mà chẳng cần cho biết
quyết định ra sao: tới hay không tới. Một người Mỹ hay Âu sống ở Thượng Hải có
thể sẽ bảo trước cho tôi biết rằng ngày 19 tháng 4 năm 1938 [16], đúng ba giờ chiều, sẽ dự một hội nghị ở
Ba Lê, rồi ngày 21 tháng 5 sẽ tới Vienne bằng chuyến xe lửa bảy giờ sáng. Người
ta không thể đi du lịch mà tự làm chủ mình, muốn tới lúc nào thì tới, muốn đi
lúc nào thì đi ư?
Nhưng, người Mỹ không biết nhàn tản, nguyên do quan trọng nhất
là tại họ thích hoạt động, đặt hoạt động lên trên sự sinh tồn. Các ông Mỹ ham
hoạt động vì họ muốn thỏa lòng tự tôn và muốn cho bọn trẻ tôn trọng họ; người
Trung Hoa cho họ là lố bịch. Già mà còn hăng hái hoạt động thì cũng không khác
gì bắt một máy thu thanh trên đỉnh một giáo đường cổ rồi ra rả phát ra thứ nhạc
Jazz vậy. Làm ông lão, chưa đủ sao? Có cần gì phải lúc nào cũng hoạt động
không? Chúng ta thích những giáo đường cổ, những đồ cổ, mà chúng ta quên cái cốt
cách đẹp đẽ của tuổi già. Hồi tráng niên mà không biết nhàn tản thì quả là một
tội lớn đối với bản tính con người.
Chú thích:
[1] Thereau: coi chú thích ở trang
8. Tác phẩm Walden cũng có nhan đề là La vie des bois (Đời
sống trong rừng)
[8] Nguyên văn: Thần đô là cảnh
tiên. Lâm dịch là: trong lòng có đám rước trên trời (Within me there are
heavenly processions).
[10] Ông tự là Dật Thiếu, người đời
Tấn, quê ở Cối Kê (nay thuộc Chiết Giang) nổi danh về chữ tốt và về văn thơ,
[13] Theo tôi, xét chung thì lời đó
đúng mà xét riêng đời Tống thì triết gia Trung Hoa cũng hay bàn về những vấn đề
siêu hình như lý, khí, tính, tâm.
CHƯƠNG VIII
LẠC THÚ TRONG GIA ĐÌNH
Tôi vẫn nghĩ rằng tiêu chuẩn của một nền văn minh là cái mẫu
vợ chồng, cha mẹ mà văn minh đó đào tạo. Bên cạnh vấn đề giản di mà nghiêm túc
đó, mọi thành công khác - như nghệ thuật, triết học, văn học, tiện nghi vật chất - đều hoá ra mờ nhạt, cơ hồ như vô nghĩa lý.
Tiêu chuẩn tôi mới đề nghị đó có khả năng lạ lùng này là đặt
tất cả nhân loại ngang hàng với nhau, gạt bỏ tất cả những cái gì không cần thiết
trong văn minh và văn hóa, để chúng ta có thể xét văn minh và văn hóa một cách
giản dị, sáng suốt hơn. Như vậy tất cả những sản phẩm khác của văn minh chỉ còn
là những phương tiện để đào tạo nên những người vợ, người chồng, người cha, người
mẹ lương hảo hơn. Khi mà chín chục phần trăm loài người là chồng hay vợ, và
trăm phần trăm đều có cha mẹ, thì nhất định là nền văn minh cao nhất phải tạo
được mỗi người vợ, người chồng, người cha, người mẹ lương hảo nhất, làm cho đời
sống sung sướng nhất. Bản chất của những người - đàn ông hay đàn bà - sống
chung với ta quan trọng hơn công việc họ làm và các thiếu nữ nên mang ơn nền
văn minh nào tạo cho họ được người chồng lương hảo nhất. Tất nhiên sự lương hảo
chỉ là tương đối; và lý tưởng về người vợ, người chồng, người cha, người mẹ
thay đổi tùy thời và tùy xứ. Có thể rằng phương pháp tốt nhất để tạo những người
chồng người vợ tốt là áp dụng môn ưu sinh học [2] (eugénisme), như vậy đỡ tốn công dạy
dỗ trai gái. Vả lại, một nền văn minh không biết tới gia đình hoặc đặt nó xuống
hàng thấp nhất thì chỉ sản sinh được những trai gái bất lương.
Tôi nhận thấy rằng tôi gần như theo chủ nghĩa sinh vật rồi đấy.
Tôi đã theo nó rồi chứ. Đàn ông, đàn bà, ai cũng theo nó cả. Vì dù muốn hay
không, chúng ta cũng đều là sinh vật, đều bị những luật tự nhiên về sinh vật
chi phối. Chúng ta do sinh vật tính mà sung sướng, do sinh vật tính mà giận dữ,
do sinh vật tính mà tham lam, chúng ta có tinh thần tôn giáo hoặc tinh thần hoà
bình cũng là do sinh vật tính cả. Chúng ta đều là những sinh vật do cha mẹ sinh
ra, hồi nhỏ bú sữa mẹ, lớn lên lập gia đình, sinh con đẻ cái. Có những người
không muốn làm cha mẹ, cũng như có những cây không chịu sinh hạt giống, nhưng
ai cũng phải có cha mẹ cũng như cây nào cũng phải do một hạt sống mà sinh. Vậy
có sự kiện căn bản này: những tương quan đầu tiên trong đời sống là những tương
quan giữa nam nữ, và thiếu nhi, và triết học nào không xét về những tương quan
cốt yếu đó thì không thể coi là một triết học thích đáng được, không đáng gọi
là một triết học.
Sự tương quan giữa nam và nữ tự nó không đủ, nó phải tạo ra
con cái rồi mới hóa ra hoàn bị. Không một nền văn minh nào truất được cái quyền
sinh sản của nam nữ. Tôi biết ngày nay có nhiều người đàn ông đàn bà ở độc thân
hoặc kết hôn với nhau mà vì lẽ này hay vì lẽ khác không chịu có con. Tôi cho rằng
dù họ viện lý lẽ nào cũng mặc, hễ không sinh con là họ phạm một tội lớn nhất đối
với bản thân rồi. Nếu họ không sinh sản được vì cơ thể thì cơ thể họ hư hỏng,
có bệnh; nếu vì đời sống đắt đỏ, thì đời sống đó xấu xa; nếu vì mức sống cao
quá thì mức sống đó bất hảo; nếu vì một chủ nghĩa cá nhân thì chủ nghĩa đó lầm
lẫn; nếu vì cả một tổ chức xã hội thì tổ chức đó tệ hại. Có thể rằng con người
thế kỷ hai mươi mốt sẽ thấy chân lý đó, khi khoa sinh vật học tiến bộ hơn. Tôi
hoàn toàn tin rằng thế kỷ hai mươi mốt sẽ là thế kỷ của sinh vật học, cũng như
thế kỷ mười chín là thế kỷ của tự nhiên học. Khi loài người hiểu mình hơn, nhận
rằng chống đối với bản năng của mình chỉ là vô ích, thì sẽ trọng chân lý đó
hơn. Đã có vài dấu hiệu đáng mừng rồi đấy vì tâm lý gia Thụy Sĩ Jung đã khuyên
các nữ bệnh nhân giàu có nên trở về nhà quê nuôi gà, nuôi con và trồng rau. Họ
đau vì không hoạt động đúng với luật thiên nhiên của các sinh vật.
Không người đàn ông nào thoát ly đàn bà mà sống được. Nếu người
ta nhận rằng ai cũng có mẹ thì không một người nào có thể miệt thị đàn bà được.
Từ lúc oe oe chào đời tới lúc nhắm mắt, đàn ông luôn luôn sống giữa đàn bà: mẹ,
vợ, con gái…; nếu không có vợ thì cũng được một người đàn bà săn sóc, hoặc là
chị như William Wordsworth, hoặc thím quản gia như Herbert Spencer. Không một
triết học nào có thể cứu vớt một kẻ không lập được những tương quan bình thường,
thích hợp với mẹ hoặc với chị; và nếu đối với thím quản gia mà cũng không biết
cư xử nữa thì chỉ có Trời mới cứu được.
Có cái gì bi đát trong đời sống của một người đàn ông không tạo
được những quan hệ bình thường với người đàn bà đến nỗi phải than thở như Oscar
Wilde: “Đàn ông không thể sống với đàn bà được; mà không có đàn bà cũng
không sống được”. Thành thử trong bốn nghìn năm, từ khi có một truyện Ấn Độ về
Sáng thế ký cho tới Oscar Wilde ở đầu thế kỷ hai mươi, cái khôn của nhân loại
chẳng tiến được chút nào cả, vì ý tưởng của Wilde cũng y như ý tưởng
trong truyện Ấn Độ đó [3].
Sự chấp nhận quan niệm giản dị và tự nhiên về gia đình đó đưa
tới hai sự xung đột: Xung đột giữa cá nhân và gia đình; xung đột giữa triết học
chủ trí (trọng trí tuệ) và triết học chủ tính (trọng thiên tính, bản năng). Sự
xung đột sau khốc liệt hơn vì một người tin ở cái chủ nghĩa cá nhân, có thể rất
thông minh, còn một người chỉ tin ở cái trí tuệ lạnh lẽo, chứ không tin ở cái
tâm nồng nhiệt, là kẻ điên. Không trọng tính cách tập thể của gia đình, không
coi gia đình là một đơn vị xã hội, thì còn có thể tìm một tập thể khác mà thay
gia đình; nhưng mất cái thiên tính phối ngẫu, cái thiên tính làm cha mẹ thì vô
phương cứu vớt được.
Chúng ta phải nhận giả thuyết này là đúng: con người không thể
sống cô độc mà sướng được, phải sống chung trong một nhóm mà tôi gọi là cái “đại
ngã”. Cái đơn vị “đại ngã” đó có thể là một giáo khu, một trường học, một giáo
đường, một thương điếm, một hội kín hoặc một cơ quan từ thiện. Tất cả những tổ
chức đó đều có thể thay thế gia đình. Tôn giáo hoặc chính trị có thể thu hút tất
cả hoạt động của một người. Nhưng vẫn chỉ có gia đình là một đoàn thể tự nhiên
và thực tại về phương diện sinh vật. Nó tự nhiên vì người nào mới sinh ra cũng
có gia đình rồi và suốt đời sống trong gia đình; nó thực tại về phương diện
sinh vật vì những người trong gia đình đều chung một dòng máu. Người nào không
thành công trong đoàn thể tự nhiên đó thì khó thành công trong những đoàn thể
khác được. Khổng tử bảo: “Đệ tử trong nhà thì phải hiếu, ra ngoài (xã hội)
thì phải đễ, siêng năng và ngay thẳng, yêu mọi người và gần những người nhân.
Làm theo những điều đó mà còn dư sức thì hãy học văn” (Đệ tử nhập tắc hiếu,
xuất tắc đễ, cẩn nhi tín, phiếm ái chúng nhi thân nhân. Hành hữu dư lực, tắc dĩ
học văn). Ngoài đoàn thể gồm cha mẹ, anh em, chị em đó ra, con người muốn phát
biểu và phát triển đến cực độ cá tính của mình còn cần có một người bạn khác giống
mà thích hợp với mình để điều hòa, bổ túc cho mình nữa.
Phụ nữ nhờ có cảm giác về sinh vật tính sâu sắc hơn đàn ông
nên biết rõ điều ấy. Thiếu nữ Trung Hoa nào cũng mơ mộng được bận quần hồng và
ngồi kiệu hoa; còn phụ nữ phương Tây thì mơ mộng được bận áo voan và nghe
chuông giáo đường khi làm lễ kết hôn. Tôi tin chắc rằng Tạo hoá phú bẩm cho đàn
bà tính tình để làm mẹ hơn là làm vợ, nên họ mới có óc thực tế, biết phán đoán,
yêu trẻ con và những kẻ yếu, thích săn sóc cho người khác, có nhiều thành kiến,
đa cảm… Cho nên triết học mà không kể tới bản năng làm mẹ đó, rán tìm hạnh phúc
ở ngoài gia đình cho phụ nữ, là đi lầm đường. Tất cả những người đàn bà vô học
hoặc có một học thức lành mạnh đều có mẫu tính, mẫu tính này phát sinh từ hồi
nhỏ, càng lớn lên càng mạnh; còn phụ tính của đàn ông ít khi xuất hiện trước ba
mươi lăm tuổi, hoặc trước khi con trai hay con gái đầu lòng tròn năm tuổi. Tôi
không tin rằng một chàng trai hai mươi lăm tuổi đã muốn có con. Chàng chỉ mê một
thiếu nữ nào đó, vô ý mà sinh một đứa con rồi chẳng nghĩ tới nữa, cho tới khi,
khoảng ba chục tuổi, chàng mới bỗng nhiên nhận ra rằng mình có một đứa con trai
hay gái, có thể dắt nó đi chơi hoặc khoe khoang với bạn bè, và lúc đó chàng mới
cảm thấy rằng mình là cha. Đàn bà thì trái lại, cho có con là việc quan trọng
nhất trong đời, và khi có con thì từ tính tình đến thói quen đều có thể biến đổi
hẳn. Ngay từ khi có mang, họ đã nhìn đời khác trước rồi. Họ đã thấy rõ sứ nạng
của mình, mục đích của mình trong đời sống. Tôi đã thấy một thiếu nữ con trong
một gia đình Trung Hoa giàu có, được cha mẹ nuông chiều quá đỗi, vậy mà bỗng
thành ra can đảm, bỏ ngủ trong mấy tháng để săn sóc con đau. Theo luật tự
nhiên, bản năng hy sinh đó không cần thiết cho người cha, vì đàn ông cũng như
con vịt hay con ngỗng đực, chỉ lo kiếm ăn nuôi con thôi. Cho nên người đàn bà sẽ
đau khổ về tâm lý nếu không sanh con, nuôi con được. Nền văn minh Mỹ làm cho
bao nhiêu thiếu nữ diễm lệ như vậy không có cơ hội kết hôn, thì quả thực là
không nhân từ với phụ nữ chút nào cả.
Tôi xin trở lại vấn đề: “Làm sao sống một đời sung sướng?”.
Muốn sống sung sướng thì ngoài những thành công bề ngoài ra, còn cần điều kiện
này nữa là bản tính của ta không bị ngăn cản mà được phát ra điều hòa. Tôi vẫn
nghi ngờ các ông các bà sống độc thân chỉ lo về những thành công bề ngoài và tưởng
rằng có thể hoàn toàn thỏa mãn trong những hoạt động về tinh thần, nghệ thuật
hay nghề nghiệp mà không cần tới hạnh phúc trong gia đình nữa.
Không, tôi không tin như vậy. Những thành công về chính trị,
văn chương, nghệ thuật chỉ gây được một chút vui tinh thần nhạt nhẽo, làm sao
ví được cái phần thưởng âm thầm nhưng vô cùng chân thực khi thấy con cái mình lớn
lên, mạnh lên. Có bao nhiêu văn nhân, nghệ sĩ khi về già còn thoả mãn về những
thành công của mình? Và có bao nhiêu người không coi những thành công đó chỉ là
sản phẩm của những hoạt động để tiêu khiển, nhất là để mưu sinh? Người ta kể rằng
vài ngày trước khi mất, Herbert Spencer ôm trên đùi một chồng mười tám cuốn “Triết
học tổng hợp”, thấy nó lạnh và nặng quá, tự hỏi giá lúc đó còn một đứa cháu nội
để ôm có phải thú hơn không. Phải dùng đường nhân tạo, bơ nhân tạo, bông gòn
nhân tạo cũng là chán ngán rồi, nếu lại phải có những sản phẩm để thay trẻ em
thì thực là bi thảm!
Về một phương diện khác, nhiều người cho rằng hạnh phúc là vấn
đề kiếm được công việc mà mình thích, công việc của đời mình. Tôi tự hỏi chín
chục phần trăm đàn ông và đàn bà làm một nghề nào đó có tìm được cái công việc
mà họ thích không. Tôi cho rằng câu mà người ta thường đem ra khoe: “Tôi thích
công việc của tôi” có chút ý nghĩ chua chát. Có ai mà khoe: “Tôi yêu gia đình
tôi” không, vì điều đó tự nhiên quá đi. Một nửa những nhà kinh doanh lại phòng
giấy mỗi ngày có cái tâm trạng y như của phụ nữ Trung Hoa đợi lúc sanh đẻ:
“Thiên hạ như vậy, thì mình không thể khác được”. Ai cũng nói: “Tôi thích công
việc của tôi”. Thốt từ miệng một người coi thang máy, một cô giữ điện thoại, một
ông nha y thì câu đó láo khoét; còn thốt từ miệng một nhà xuất bản, một nhân
viên địa ốc, một nhân viên chứng khoán thì lời đó quá đáng. Trừ trường hợp những
nhà thám hiểm nam, bắc cực, những nhà bác học nghiên cứu trong phòng thí nghiệm,
còn thì chỉ cần cho công việc mình làm được hơi thích thích, tạm vừa ý, cũng là
may rồi. Không thể so sánh lòng yêu công việc với lòng mẹ yêu con được. Nhiều
người không thấy rõ khuynh hướng của mình và thường đổi nghề; nhưng có người mẹ
nào không thấy rõ cái thiên chức của mình là nuôi nấng, dìu dắt con cái khi
chúng còn nhỏ không? Nhìn những người chung quanh, chúng ta thấy rằng may mắn
có được năm phần trăm là sung sướng vì kiếm được một công việc mà họ thích, còn
năm phần trăm cha mẹ đều tìm được lẽ sống trong sự săn sóc con cái đấy ư? Vậy
thì đối với một người đàn bà, tìm chân hạnh phúc trong công việc làm mẹ chẳng
chắc chắn hơn là tìm nó trong nghề kiến trúc sư ư? Vậy thì hôn nhân chẳng phải
là cái nghề thích hợp nhất cho đàn bà ư?
Tất nhiên, chúng tôi nói đây là nói về cái lý tưởng trung
bình của hạng người trung bình. Đàn bà cũng như đàn ông, có những người tài
năng siêu việt mà sức sáng tạo giúp cho thế giới tấn bộ được nhiều. Điểm quan
trọng là chúng ta phải đánh đổ cái ý kiến phổ thông coi đời sống gia đình, với
nhiệm vụ quan trọng và thiêng liêng của nó, tức nhiệm vụ nuôi nấng dạy dỗ trẻ
em, là ti tiện đối với đàn bà; ý kiến đó không hợp tình hợp lý và chỉ có thể
phát sinh trong một xã hội mà nền văn hóa không tôn trọng đàn bà, gia đình
và bổn phận làm mẹ.
Ngày nay nữ quyền và những đặc quyền xã hội của phụ nữ có
tăng lên, nhưng đó chỉ là bề ngoài, bề trong thì tôi cho rằng ngay ở Mỹ cũng vậy,
phụ nữ cũng còn bị thiệt thòi. Tôi mong rằng cảm tưởng của tôi sai, rằng trong
khi nữ quyền tăng lên thì cái thái độ phong nhã của đàn ông đối với đàn bà
không giảm đi. Vì hai cái đó không nhất định phải đi đôi với nhau: Sự tôn trọng
phụ nữ một cách chân thực và sự cho phép họ tiêu tiền, được đi đâu tùy ý, được
tạo xí nghiệp và được bầu cử. Tôi là một công dân của Cựu Thế giới và nhìn đời
với nhãn quan cổ hủ, tôi cho rằng có những điều quan trọng và những điều không
quan trọng, và phụ nữ Mỹ hơn hẳn các chị em của họ ở Cựu Thế giới về những điểm
không quan trọng, còn những điểm quan trọng thì địa vị hai bên rất giống nhau.
Phụ nữ tìm đủ cách làm đẹp lòng đàn ông, họ rất săn sóc cái
duyên dáng của thân thể họ, ăn bận một cách rất hấp dẫn. Và nghệ thuật đã làm
cho đàn ông thời nay để ý tới nữ tính. Chưa bao giờ người ta “khai thác” thân
thể phụ nữ như ngày nay, khai thác về thương mãi, từ những đường cong, những uyển
chuyển của các bắp thịt tới những móng chân móng tay sơn màu; và tôi không hiểu
tại sao phụ nữ Mỹ ngoan ngoãn, chịu cho người ta khai thác đến thế. Một người
phương Đông [5], sẽ cho như vậy là không tôn trọng đàn
bà. Các nghệ sĩ gọi cái đó là cái đẹp, khán giả gọi cái đó là nghệ thuật, chỉ
những nhà dàn cảnh và các ông bầu hát mới ngay thẳng gọi nó là sex-appeal (sự
gợi tình của nữ tính) và đàn ông thường lấy vậy làm thích. Hiện tượng đó quả là
hiện tượng đặc biệt của một xã hội tạo ra vì đàn ông, do đàn ông chỉ huy, một
xã hội trong đó đàn bà khỏa thân bị đem trưng ra trước công chúng vì mục đích
thương mãi, còn đàn ông thì gần như không khi nào bị vậy, trừ vài anh mãi võ.
Đàn bà ở trên sân khấu thì hở hang, gần như khỏa thân, còn đàn ông ngồi dưới
ngó lên thì ăn bận đàng hoàng, đeo cả cà vạt nữa. Nếu xã hội do đàn bà chỉ huy
thì tình trạng đó có đảo ngược không nhỉ? Các nghệ sĩ nghiên cứu thân thể cả của
đàn ông lẫn đàn bà, nhưng họ khó kiếm được những người đàn ông thân thể đẹp đẽ
chịu làm kiểu cho họ. Các hí viện dùng sự khỏa thể của đàn bà để câu khách. Mà
các nhà quảng cáo thương mại cũng vớ lấy cái đó, đặt ra trăm phương ngàn kế để
đập vào mắt khách hàng. Kết quả là phụ nữ ngày nay có cái ấn tượng sâu sắc rằng
phải hy sinh cho nghệ thuật, phải nhịn ăn, bóp bụng, vận động đúng kỷ luật để cống
hiến cho thế giới cái đẹp của mình. Cơ hồ như làm thân phận của đàn bà, trừ
cách lợi dụng cái đẹp gợi tình của mình ra thì không có cách nào để câu đàn ông
nữa.
Tôi cho rằng quá chú trọng vào vẻ đẹp gợi tình như vậy là có
một quan niệm non nớt và phiến diện về bản chất của phụ nữ, là hiểu lầm về tính
cách của ái tình, của hôn nhân, là coi phụ nữ chỉ như một người bạn chứ không
phải là một người chủ trong gia đình. Đàn bà sẽ mất cái địa vị làm mẹ đi, chỉ
có cái địa vị làm vợ; và tôi nhấn mạnh về điểm này là địa vị cao cả nhất của
đàn bà là địa vị làm mẹ; khi đàn bà từ chối địa vị làm mẹ thì mất phần lớn cái
tôn nghiêm đi, có thể thành một đồ chơi thôi. Mà ngày nay có bao nhiêu đàn bà
không chịu có con vì sợ thân thể sẽ sồ sề, mất vẻ đẹp.
Và có bao nhiêu đàn bà đứng tuổi, cố tranh đấu một cách vô vọng
với mớ tóc đương bạc, với quang âm thấm thoát? Đã không thể tranh đấu được thì
sao không nhận rằng mớ tóc bạc cũng có cái đẹp của nó, như Chu Đỗ
trong bài thơ dưới đây:
- “Tóc trắng lại thêm vài trăm cọng,
- Mấy lần nhổ hết, nó lại mọc.
- Chẳng bằng đừng nhổ, cho nó trắng,
- Tranh đấu làm chi cho thêm mệt”.
Người ta cho một đàn bà lý tưởng là thiếu nữ diễm lệ, thân thể
hoàn toàn cân đối; tôi cho rằng đàn bà không lúc nào đẹp bằng lúc cúi trên cái
nôi, không lúc nào tôn nghiêm bằng lúc bồng con, và không lúc nào sung sướng bằng
nằm trên giường ôm con mà giỡn với nó. Có thể tôi có mặc cảm về mẫu tính, nhưng
không sao, vì mặc cảm tâm lý đối với một người Trung Hoa không khi nào có hại cả.
Nhưng tôi nghĩ rằng quan niệm của tôi về phụ nữ là do ảnh hưởng của lý tưởng về
gia đình của dân tộc tôi.
Theo tôi, chương về Sáng tạo trong Sáng Thế Ký [6] cần phải viết lại. Trong truyện Hồng
Lâu Mộng [7], nhân vật chính là Giả Bảo Ngọc, một
thanh niên được chiều chuộng, đa cảm, thích gần gũi đàn bà và rất phục các chị
em họ diễm lệ của chàng, hận rằng mình trót sinh làm nam nhi, có lần nói rằng
đàn bà do nước tạo thành, còn đàn ông do đất sét tạo thành, vì đàn bà đều linh
lợi, thông minh, kiều mị, khả ái như các cô chị em họ kia, còn đàn ông như
chàng thì xấu xa, ngu độn, thô lỗ, tàn bạo. Nếu tác giả Sáng Thế Ký là Bảo
Ngọc thì chuyện Sáng tạo chắc đã khác: Thượng Đế lấy một nắm đất sét, nặn một
hình người, hà hơi vào mũi và thành Adam (thủy tổ của đàn ông). Nhưng không bao
lâu Adam nứt nẻ, rớt thành từng miếng. Thượng Đế bèn lấy một chút nước, nặn lại
cục đất sét và cái nước thấm vô thân thể Adam đó, Thượng Đế gọi là Eve (thủy tổ
của đàn bà), như vậy nhờ có Eve mà sinh mệnh của Adam mới hoàn thành. Theo tôi,
đó ít nhất cũng là ý nghĩa của hôn nhân. Đàn bà là nước, đàn ông là đất sét, nước
thấm vào đất sét mà thành hình; đất sét giữ nước, mà nước lưu động, sinh hoạt
được trong đất sét, nên mới có cụ thể.
Đời Nguyên, có một hoạ sư danh tiếng là Triệu Mạnh Phủ; bà vợ
họ Quản cũng là một hoạ sĩ danh tiếng cũng đã dùng thí dụ nước và đất sét đó tả
tình vợ chồng. Lúc hai ông bà đã đứng tuổi, lòng yêu vợ của ông giảm đi, ông muốn
cưới một người thiếp. Bà làm bài từ khúc nhỏ này, ông rất cảm động và thôi
không nghĩ đến việc nạp thiếp nữa:
- “Anh của em, em của anh,
- Giữa chúng ta tình cực đậm đà,
- Cho nên nhiều khi nồng như lửa.
- Lấy một nắm đất sét,
- Nặn thành hình anh,
- Đắp thanh hình em.
- Rồi đạp phá cả hai hình chúng ta, nhào chung lại,
- Lại nặn thành hình anh,
- Lại đắp thành hình em.
- Trong chất đất của em có anh,
- Trong chất đất của anh có em,
- Anh với em, sống thì đắp chung mền,
- Mà chết thì liệm chung quách”.
Ai cũng biết đời sống và xã hội Trung Hoa lấy gia đình làm cơ
sở. Lý tưởng về gia đình đó do đâu mà có? Câu hỏi đó ít ai đặt ra, vì người
Trung Hoa cho điều đó là cố nhiên rồi; còn người ngoại quốc thì không đủ tư
cách để giải đáp. Người ta biết rằng Khổng Tử đã cho chế độ gia đình là căn bản
triết học, đã đặc biệt chú trọng tới quan hệ vợ chồng, coi nó là giềng mối của
những quan hệ nhân loại, đã đề cao đức hiếu, sự thờ phụng tổ tiên.
Lý tưởng về chế độ gia đình hiển nhiên chống với lý tưởng về
chủ nghĩa cá nhân. Nó quan niệm rằng mỗi người không phải là một cá nhân mà là
một phần tử của gia đình; nó dựa trên cái thuyết mà tôi gọi là “trào lưu sinh
hoạt”, trong cái triết lý coi sự thực hành thiên tính là mục đích tối hậu của
luân lý và chính trị. Không một người nào có thể sống lẻ loi được. Khi nghĩ tới
một người nào, nếu ta không coi người đó là một người con, hoặc một người anh,
một người cha, một người bạn, thì coi người đó là cái gì? Là một vật trừu tượng
chăng? Người Trung Hoa vốn thiên về tư tưởng sinh vật học, cho nên nghĩ ngay đến
những quan hệ về phương diện sinh vật học của con người. Do đó gia đình thành một
đơn vị tự nhiên và hôn nhân cũng thành một sự kiện gia đình, chứ không phải của
cá nhân; và sự nối dõi thành một bổn phận thiêng liêng. Thế kỷ mười bảy, một
nhà Nho tên là Nhan Nguyên [8] về già, đi lang thang khắp trong nước
để cố tìm một người anh ruột, mong rằng anh có con trai để nối dõi, vì ông
không có thể có con được.
Trong cuốn “Nước tôi và dân tộc tôi” [9], tôi đã trỏ cái tệ bệnh của chế độ
gia đình quá chấp nhất đó, nó có thể biến thành một thái độ tự tư rất có hại
cho quốc gia. Nhưng chế độ nào của loài người mà chẳng có tệ bệnh, chủ nghĩa cá
nhân và chủ nghĩa quốc gia của phương Tây chẳng vậy ư? Tệ bệnh của chủ nghĩa quốc
gia đã hiện rõ ở châu Âu ngày nay: Quốc gia đã dễ dàng biến thành một quái vật,
như ở vài nước, và nuốt chửng những tự do cá nhân, cả hạnh phúc cá nhân nữa.
Cảm giác về ý thức gia đình và danh dự gia đình có lẽ là hình
thức duy nhất của tinh thần đoàn thể trong đời sống Trung Hoa. Mỗi phần tử
trong gia đình phải thận trọng mỗi hành vi để nhà mình, họ mình không thua sút
nhà khác, họ khác. Mỗi đứa con loang toàng làm xấu hổ cho bản thân mà luôn cả
cho họ hàng cũng y như một cầu thủ bắt hụt banh mà làm xấu hổ cho toàn đội. Còn
người con nào thi đậu cũng như một cầu thủ ăn được một bàn; vẻ vang cho bản
thân mà cũng luôn cả cho họ hàng nữa.
Trong khung cảnh gia đình, con người trải qua nhiều giai đoạn
từ tuổi thơ tới tuổi thanh niên, tuổi thành nhân và tuổi lão niên: mới đầu được
người thân săn sóc, rồi lớn lên, lại săn sóc lại người thân, về già thì được cấp
dưỡng; mới đầu thì phải vâng lời và kính trọng người trên rồi càng lớn càng được
vâng lời và kính trọng trở lại. Khung cảnh đó thêm màu sắc nhờ có thêm người
đàn bà ở ngoài vào làm vợ, làm dâu, chứ không phải làm một vật trang sức hoặc một
món đồ chơi; tôi nói làm vợ, làm dâu cũng không đúng hẳn, phải nói là làm một
phần tử cần thiết và cốt yếu cho cây đại thụ là gia đình; vì có người đàn bà đó
thì dòng dõi mới tiếp tục được. Mà sức mạnh của mỗi chi phái trong họ đều tùy người đàn bà đó, tuỳ huyết thống, sức khỏe, sắc đẹp, sự giáo dục của họ. Cho
nên người chủ gia đình rất thận trọng trong sự lựa dâu mà cha mẹ nào cũng có bổn
phận dạy dỗ con gái để khi xuất giá, nó khỏi làm nhục mình. Theo thuyết “trào
lưu sinh mệnh” [10] của tôi, áp dụng vào chế độ gia
đình, thì sự trường tồn gần thành ra thực hiện được, thành một cái gì cụ thể.
Ông nội nào nhìn cháu đi học cũng cảm thất rằng mình sống trong đứa cháu đó, và
khi nắm tay nó hoặc bẹo má nó, cũng biết rằng da thịt nó là da thịt mình, dòng
máu nó là dòng máu mình. Đời của mình chỉ là một phần tử của một cái cây lớn là
gia đình, hoặc chỉ là một đợt trong cái trào lưu sinh mệnh bất tận, cho nên vui
vẻ mà chết. Nỗi quan tâm nhất của cha mẹ ở Trung Hoa là trước khi nhắm mắt thấy
con cái cưới gã đáng hoàng, vì có trông thấy nàng dâu, chàng rễ, họ mới tưởng
tượng được đời sống của con cái họ sau này ra sau mà mà an tâm được.
Do đó mà đời sống lý tưởng của người Trung Hoa là chính mình
không làm nhục tổ tiên và không có những đứa con làm nhục tổ tiên. Ông quan nào
khi từ chức cũng thường đọc hai câu này:
- ”Có con, vạn sự đủ;
- Không quan, một thân vui”
- (Hữu tử, vạn sự túc,
- Vô quan, nhất thân khinh).
Cũng do đó mà Trung Hoa có nhiều đàn bà goá chịu ở vậy gian
nan cực khổ suốt đời nuôi con nhỏ, hy vọng sau này nó thành người, làm vẻ vang
cho tổ tiên.
Một quan niệm về gia đình như vậy đáng gọi là thoả mãn vì nó
để ý tới tất cả các trạng thái của con người về phương diện sinh vật học; nên
Khổng Tử đặc biệt chú ý tới nó. Chính thể lý tưởng của ông có nhiều sinh vật
tính một cách dị thường. Ông bảo: “Người già được sống yên ổn, trẻ em được
săn sóc [11], trong không có thiếu nữ ế chồng, ngoài
không có con trai không vợ” (Lão giả an chi, thiếu giả hoài chi; nội vô
oán nữ, ngoại vô khoáng phu). Đó là mục đích tối hậu của chính trị, chứ không
phải chỉ là một chi tiết đâu. Triết lý nhân tính đó được coi là thứ triết lý đạt
tình. Khổng Tử muốn rằng tất cả thiên tính của con người đều được thỏa mãn, có
vậy mới được yên ổn về đạo đức mà sự yên ổn về đạo đức mới thật sự là sự yên ổn.
Đó là một thứ chính trị lý tưởng, mục đích là không cần dùng chính trị mà cũng
trị được dân, vì khi nào bản tâm của con người được an ổn thì xã hội mới ổn định.
Theo tôi hiểu thì chế độ gia đình Trung Hoa đặc biệt chú trọng
tới trẻ em và người già; vì tuổi trẻ và tuổi già chiếm nửa đời sống của ta, cho
nên hai tuổi đó đều cần được cuộc sống vừa ý. Trẻ em yếu đuối hơn người già,
không thể tự săn sóc lấy được, nhưng chúng lại không cần nhiều tiện nghi vật chất
như người già. Một em nhỏ ít cảm thấy những thiếu thốn về vật chất cho nên một
đứa bé nhà nghèo thường thấy sung sướng ngang một đứa bé nhà giàu, nếu không phải
là hơn. Nó có thể đi chân không mà thích hơn đi giày dép, còn người già mà phải
đi chân không thì khó chịu và khổ tâm lắm. Thỉnh thoảng nó cũng có những nỗi buồn
thoáng qua, nhưng rồi nó quên liền. Nó không nghĩ tới tiền, không lo ky cóp như
người già. Lý do là nó chưa bị đời sống bức bách như người lớn. Thói quen của
nó chưa thành hình, nó chưa thành nô lệ một nhãn hiệu cà phê nào đó, và có thứ
gì uống thứ đó. Nó chưa có thành kiến về chủng tộc và tuyệt nhiên không có chút
thành kiến về tôn giáo. Ý tưởng và khái niệm của nó chưa thành những nếp cố định.
Cho nên, các cụ già cần được giúp đỡ, săn sóc hơn trẻ em, các cụ có những lo lắng,
những dục vọng rõ ràng hơn.
Dân tộc Trung Hoa thời thượng cổ đã có cái ý thức kính mến tuổi
già. Tinh thần đó chỉ có thể ví được tinh thần hiệp sĩ và tinh thần hào hoa
phong nhã đối với phụ nữ của phương Tây. Nó được phô diễn minh bạch trong lời
khuyên này của Mạnh Tử: “Người tóc bạc không phải đội nặng ở ngoài đường” (Ban
bạch giả bất phụ đái ư đạo lộ hĩ), đó là mục đích tối hậu của một chính trị tốt.
Ông cũng kể bốn hạng người khốn khổ nhất là hạng quan (đàn ông goá vợ), quả (đàn
bà goá chồng), cô (trẻ con mồ côi), độc (người già không có
con). Về hai hạng trên, quan và quả, thì chính phủ phải có một chính sách kinh
tế để cho trai có vợ mà gái có chồng. Về các trẻ em mồ côi, theo chỗ tôi thấy
thì Mạnh Tử không nói phải xử trí ra sao, nhưng thời nào cũng có những viện mồ
côi cũng như những viện dưỡng lão, mặc dù những viện này không thể thay thế gia
đình được. Trẻ em mà còn cha mẹ thì được cha mẹ nâng niu rồi, điều đó rất tự
nhiên, chẳng cần nhắc nhở ai nữa, vì người Trung Hoa đã nói: “Nước bao giờ
cũng chảy xuôi”; nhưng còn cái tình con cháu đối với cha mẹ ông bà thì phải được
văn hóa bồi dưỡng nó mới nảy nở. Người nào cũng yêu con; nhưng chỉ người có văn
hóa mới kính yêu cha mẹ. Kết quả là ở Trung Hoa, đạo hiếu thành một nguyên tắc
được mọi người công nhận, và theo nhiều văn nhân, học giả, thì lòng mong được
phụng dưỡng cha mẹ trong tuổi già đã thành một khát vọng. Người Trung Hoa không
ân hận gì bằng không được săn sóc cha mẹ khi các người sắp mất, không có mặt
bên giường cha mẹ khi các người tắt thở. Hồi xưa có người đi làm ăn xa, về tới
nhà thì cha mẹ đã khuất núi, đau xót vô cùng, ngâm lên hai câu này:
- ”Cây muốn lặng mà gió chẳng ngừng,
- Muốn nuôi cha mẹ mà trời không cho”
- (Thụ dục tĩnh nhi phong bất tức,
- Tử dục dưỡng nhi thân bất tại).
Khi so sánh đời sống phương Đông và phương Tây, tôi không thấy
hai bên có những chỗ bất đồng tuyệt đối, trừ điểm này: thái độ đối với người
già. Những chỗ bất đồng về thái độ hai bên đối với nam nữ, làm việc, sự du hý,
sự thành công đều là tương đối cả. Những quan hệ giữa vợ chồng ở phương Tây
không khác ở phương Đông là bao, ngay đến quan hệ giữa cha mẹ con cái, những
quan niệm về tự do cá nhân, về dân chủ, những quan hệ giữa dân chúng và nhà cầm
quyền cũng vậy. Nhưng về thái độ đối với người già thì phương Tây trái hẳn
phương Đông. Điều đó hiện rõ trong cách hỏi tuổi nhau hoặc nói tuổi mình cho
người ta biết. Ở Trung Hoa, hai người mới quen nhau, sau khi hỏi tên họ nhau rồi,
tất hỏi đến “quý canh” [12] (tuổi) của nhau. Nếu đối phương
khiêm nhường đáp mới hai mươi ba hoặc hai mươi tám tuổi thì người ta an ủi liền
rằng tiền đồ còn dài và vẻ vang, còn được hưởng nhiều phúc. Nhưng nếu đối
phương đáp là ba mươi lăm hoặc ba mươi tám tuổi thì người hỏi vội tỏ ngay vẻ
tôn kính, khen là có phước; mà đối phương càng cao thì lòng tôn kinh càng tăng.
Ở Trung Hoa, những ông lão hành khất, râu bạc phơ cũng được đối đãi đặc biệt.
Những người vào tuổi trung niên mong tới lúc làm lễ thọ ngũ tuần; hạng thương
gia giàu có và hạng quan liêu thì bốn chục tuổi đã làm lễ thọ linh đình. Lễ thọ
lục tuần quý hơn lễ ngũ tuần, lễ thất tuần lại quý hơn lễ lục tuần, và người
nào làm lễ bát tuần thì được khen là Trời riêng hậu đãi.
Tuổi già được trọng như vậy, trách chi nhiều người chẳng muốn
già. Trước hết người già đặc quyền nói, còn người trẻ phải làm thinh mà nghe;
cho nên tục ngữ Trung Hoa có câu: “Thiếu niên dùng tai chứ không dùng miệng” (Thiếu
niên dụng nhĩ bất dụng khẩu). Ai mà chẳng muốn được nói và được người khác nghe
mình, cho nên về già thì càng có nhiều cơ hội hưởng cái vui đó. Mà người trẻ
thì cứ tuần tự đợi lúc lớn tuổi sẽ đến phiên được trọng như vậy.
Mặc dầu tôi đã quen với đời sống phương Tây và biết thái độ của
người phương Tây đối với người già, mà bây giờ đôi khi tôi còn thấy chướng tai
khi họ nói chuyện với nhau. Chẳng hạn một bà lão nọ có nhiều cháu nội rồi, bảo
rằng mỗi lần trông thấy thằng cháu lớn, là bà lại khó chịu. Ý bà muốn nói rằng
thấy nó lớn quá mà nhớ đến tuổi cao của mình. Một bà lão khác, tóc cũng đã trắng
xóa, bên cạnh ai nói về tuổi tác của bà là bà quay mặt đi, không muốn nghe,
thái độ đó, thực tôi không hiểu nổi. Một lần khác, thấy một bà lão lên thang
máy, tôi nhường chỗ cho bà, sơ ý nhắc đến tuổi già của bà, bà ta bất bình, nói
với một bà khác ngồi bên: “Gã đó tưởng còn trẻ hơn tôi nhiều lắm ư?”.
Nghe một ông lão còn khang kiện khoe với người khác rằng mình
còn “trẻ”, hoặc nghe người khác khen ông lão còn “trẻ”, tôi cứ cho rằng
có sự lầm lẫn về ngôn ngữ. Phải còn là “già còn khỏe mạnh”, chứ sao lại
nói là còn “trẻ”? Già mà còn khỏe mạnh là hạnh phúc lớn nhất của con người;
như vậy mà gọi là “trẻ”, chẳng hóa ra giảm giá trị của hạnh phúc đó ư?
Không có gì đẹp bằng một ông già minh mẫn, hiền từ, khỏe mạnh, “mặt hồng
hào mà râu bạc phơ”, ôn tồn bàn về thế sự nhân tình một cách rất từng trải. Người
Trung Hoa hiểu điều đó nên thường vẽ những hình ông lão da hồng hào, tóc bạc vừa
trang nghiêm, vừa vui vẻ vuốt chòm râu dài.
Tôi cho rằng sở dĩ người già ở Mỹ vẫn tiếp tục làm lụng hăng
hái là vì họ theo chủ nghĩa cá nhân một cách thái quá, tự đắc, muốn độc lập,
cho sự nhờ vả con là tủi nhục. Trong số bao nhiêu nhân quyền mà người Mỹ ghi
vào Hiến pháp của họ, lạ lùng thay họ không quên kể cái quyền được con cái phụng
dưỡng, vì đó là một cái quyền của cha mẹ, một bổn phận của con cái chứ không phải
chỉ là một sự cưu mang, giúp đỡ. Ai có thể chối cãi được rằng cha mẹ hồi trẻ
làm việc để nuôi con, mất ăn mất ngủ khi chúng đau ốm, săn sóc, dạy bảo chúng
suốt một phần tư thế kỷ, rồi khi về già, không được cái quyền chúng nuôi lại,
kính mến? Người Trung Hoa không có cái quan niệm cá nhân độc lập, vì sống, theo
họ là giúp đỡ lẫn nhau trong gia đình; như vậy thì về già được con cái đền đáp
lại, không phải là một điều xấu hổ, trái lại là một sự hân hạnh. Ở Trung Hoa, mục
đích sinh tồn chỉ có vậy.
Tại phương Tây, những ông già bà lão lánh mặt đi, thích sống
trong một lữ quán, ngủ ở đó, ăn ở đó, xa con cái, không muốn xen vô đời sống của
chúng. Nhưng cha mẹ già cả thì có quyền như vậy chứ, mà nếu như vậy là quấy rầy
con thì sự quấy rầy đó cũng tự nhiên, vì tất cả cuộc sinh hoạt, nhất là cuộc
sinh hoạt trong gia đình mà một bài học tập cho ta chịu đựng sự bó buộc. Nếu không
chịu đựng được sự cha mẹ già yếu của mình thì còn chịu đựng được ai trong nhà nữa?
Không tập chịu đựng thì hôn nhân sẽ đổ vỡ. Dù những người bồi lữ quán có tận
tâm tới mấy, cũng không thể thay thế sự săn sóc, làm yêu mến, kính trọng của
con cái được.
Cái tục thần hôn định tỉnh [13], một số nhà văn ngày nay cho là di tích
của chế độ phong kiến, nhưng nó có cái vẻ đẹp của nó. Điểm quan trọng là ai
cũng muốn sống lâu và nếu trời cho sống lâu thì tới một thời phải già. Nếu ta bỏ
chủ nghĩa cá nhân vô ý thức, nó giả định rằng con người có thể sinh tồn trong cảnh
trừu tượng, có thể trực tiếp độc lập được, thì ta phải tổ chức đời sống của ta
ra sao cho thời kỳ vui vẻ nhất trong đời sẽ thuộc về tuổi già ở trước mặt ta,
chứ không phải thuộc về tuổi thơ ở sau lưng ta. Vì nếu ta có thái độ ngược lại
thì ta cứ phải vô vọng chiến đấu hoài với thời gian, cố níu lại cái tuổi xuân
mà không sao níu được, phải tự dối mình rằng chưa già, nhưng ai có thể tự dối
mình hoài được? Đã không chống nổi với luật tự nhiên thì sao chẳng thuận theo tự
nhiên mà hưởng lạc trong tuổi già? Đời người là một khúc hòa tấu; chung tiết
của khúc đó nên hoà bình, êm đềm, thư sướng, mãn túc chứ không nên ồn ào chói
tai vì tiếng trống nứt bể và tiếng chũm chọe vỡ loảng xoảng.
Chú thích:
[2] Khoa học cải lương nhân chủng học
bằng cách đào thải những giống xấu, mà bảo vệ, cải thiện những giống tốt.
[3] Trong đó như vầy: Thượng Đế tạo
ra Đàn ông trước, rồi mới lấy vẻ đẹp của hoa, tiếng hót của chim, màu sắc của cầu
vòng, sự mềm mại của gió, sự giảo hoạt của loài hổ, sự vô thường của mưa… tạo
nên Đàn bà; rồi cho làm vợ Đàn ông. Đàn ông mừng lắm, dắt Đàn bà đi. Nhưng ít
lâu sau, đem trả lại Thượng Đế vì chịu Đàn bà không nổi. Thượng Đế bằng lòng,
thu Đàn bà về. Ít lâu sau, Đàn ông lại xin Thượng Đế trả lại, vì vắng Đàn bà sống
không nổi. Thượng Đế lại chiều lòng trả lại. Lần thứ ba, lại trả Thượng Đế, Thượng
Đế cũng chịu. Lần thứ tư, lại xin lại, Thượng Đế cũng chịu nhưng bảo: Từ nay
vui khổ thì chịu lấy, đừng quấy rầy ta nữa. Lần này là lần cuối cùng đấy.
[4] Nguyên văn là Sex appeal,
một danh từ Mỹ không thể dịch ra tiếng Pháp hoặc ra tiếng Việt được: nó tựa như
tiếng charme của Pháp hoặc tiếng duyên của ta nhưng hàm
nghĩa gợi tình hơn, gần như gợi tính dục nữa. Bản Trung Hoa dịch là tính
đích hấp dẫn (sự hấp dẫn của nữ tính).
[8] Hiệu Tập Trai (1635-1704), một
triết gia trong phái kinh học đời Thanh: nghiên cứu thẳng các kinh truyện, chứ
không theo Hán học hay Tống học.
[10] Nghĩa là sinh mệnh truyền đời nọ
đến đời kia liên miên bất đoạn, như những đợt sóng trên một dòng nước. [Nguyên
văn tiếng Anh là: “stream of life”. (Goldfish)].
[11] Bản tiếng Pháp dịch: người trẻ
phải tập yêu và tập trung thành (les jeunes doivent apprendre à aimer et à être
fidèles). [Nguyên văn tiếng Anh là: the young shall learn to love and be loyal.
(Goldfish)].
[12] Sách in là “quý danh”, tôi sửa
lại là “quý canh” (貴庚) theo bản Sinh hoạt đích nghệ thuật.
Nguyên văn tiếng Anh là: “glorious age”. (Goldfish).
[13] Thần hôn định tỉnh là nói về bổn
phận của người con hiếu thảo đối với cha mẹ là: buổi sáng sớm vào hỏi thăm cha
mẹ xem có ngủ được yên giấc không, và buổi tối cũng vào hỏi thăm cha mẹ có khỏe
không? (theo Cao Đài từ điển). (Goldfish).
CHƯƠNG IX
HƯỞNG THỤ Ở ĐỜI
Cơ hồ tôi tôi sắp thành một thứ triết gia “mãi võ” [1] rồi; nhưng mặc! Thường thì triết học là một
môn làm cho những điều dễ hiểu hóa ra khó hiểu; nhưng tôi quan niệm được một thứ
triết học làm cho những điều khó hiểu hóa ra dễ hiểu. Mặc dù mang những tên cao
kỳ như duy vật chủ nghĩa, nhân tính chủ nghĩa, tôi cho rằng những chủ nghĩa đó
không sâu sắc hơn triết học của tôi. Xét cho cùng thì đời sống là gì? Là ăn, ngủ,
hội họp nhau, tiễn biệt nhau, cười khóc, nửa tháng hớt tóc một lần, mỗi ngày tưới
cây kiểng một lần, và thấy ông hàng xóm té từ nóc nhà xuống. Các vị giáo sư Đại
học dùng những tiếng khó hiểu, thông thái bàn về những trạng thái sinh hoạt tầm
thường đó, chỉ là dùng thuật để che giấu sự cực kỳ nghèo nàn về tư tưởng hoặc sự
mơ hồ trong tư tưởng thôi. Vì vậy mà triết học mới thành một môn càng học ta lại
càng không hiểu về bản chất của chúng ta. Các vị triết gia càng giảng về một
cái gì thì chúng ta lại càng không hiểu về cái đó.
Thật lạ lùng, rất ít người nhận được sự quan trọng của nghệ
thuật nằm trên giường, mặc dầu, theo tôi, chín phần mười những phát minh lớn
lao về triết học, khoa học đã xuất hiện trong óc các nhà bác học khi họ nằm ở
giường, hồi hai giờ hay năm giờ sáng. Ai mà đồng ý với tôi rằng nằm nghỉ trên
giường là một thú vui lớn trong đời thì tôi cho người đó là thành thực, không đồng
ý với tôi thì tôi cho là nói dối [2].
Nghỉ ngơi trên giường là một thái độ về thể chất và tinh thần.
Ta cắt hết liên lạc với thế giới chung quanh lui về thế giới tâm tư của ta
trong một tư thế nghỉ ngơi, bình tĩnh hợp với sự trầm tư. Có một cách thích
nghi, thư thái để nằm trên giường. Khổng Tử, một nghệ thuật gia về lối sống,
không bao giờ nằm thẳng cẳng cứng đơ như một cái xác ở trên giường (tẩm bất
thi), và luôn luôn nằm nghiêng, mình co quắp lại. Tôi cho rằng quắp chân lại mà
nằm là một lạc thú ở đời. Tư thế của cánh tay cũng là một điều rất quan trọng để
cho thân thể được khoan khoái và tinh thần được mẫn nhuệ. Tôi nghĩ, nằm ngang
không bằng nằm xiên khoảng ba chục độ, trên một chồng gối, một hay hai cánh kê
lên đầu. Nằm như vậy thì thi sĩ nào cũng có thể làm được những câu thơ bất hủ,
triết gia nào cũng có thể cải cách được tư tưởng của nhân loại và khoa học gia
nào cũng có thể tìm ra được những phát minh đánh dấu một thời đại.
Lạ thay, rất ít người nhận được giá trị của sự tĩnh mích và sự
trầm tư. Ý nghĩa của nghệ thuật nằm trên giường không phải chỉ là để nghỉ ngơi
sau một người làm việc mệt nhọc, hoặc để xả hơi hoàn toàn sau khi tiếp xúc với
một hạng người, sau khi khôi hài, đùa cợt với bạn thân, sau khi phải nghe những
lời khuyên nhủ rất bực mình của các ông anh, các bà chị, ông nào bà nào cũng muốn
sửa tính nết giùm cho mình, muốn mình phải đi vào con đường ngay để khi chết
đi, được cứu rỗi. Ý nghĩa có như vậy thật đấy; nhưng còn hơn như vậy thật kia.
Vì nếu được luyện cho đúng phép thì nghệ thuật đó còn ý nghĩa là tự vấn lương
tâm, tự tỉnh nữa. Nhiều nhà kinh doanh tự hào rằng suốt ngày chạy lăng xăng nơi
này nơi khác, có tới ba máy điện thoại mà dùng không lúc nào ngớt: họ không khi
nào hiểu được rằng họ có thể kiếm được nhiều tiền gắp đôi nếu họ chỉ bỏ mỗi đêm
ra một giờ, vào khoảng nửa khuya hay bảy giờ sáng thì cũng được, để tĩnh mịch nằm
suy nghĩ trên giường. Tám giờ mà còn nằm trên giường không phải là một cái hại.
Và nếu có một gói thuốc để vừa hút vừa giải quyết các công việc trong ngày trước
khi chà răng thì kết quả còn thập bội nữa. Nằm trong cái thế thoải mái như vậy,
bận đồ bà ba, chẳng cần cổ còn, cà vạt, chẳng giày vớ gì cả, người ta mới xét
đúng được những thành công và thất bại trong ngày hôm trước và quyết định được
công việc nào là quan trọng trong ngày hôm nay. Thà mười giờ mới tới phòng giấy,
bình tĩnh, tự chủ, còn hơn là tới đúng chín giờ hoặc sớm hơn mươi mười lăm phút
để giám thị nhân viên như một tên áp giải nô lệ hồi xưa, rồi nổi dóa lên về những
cái lặt vặt.
Đối với những nhà tư tưởng, nhà phát minh, nằm yên trên giường
một giờ, còn ít lợi hơn nữa. Một nhà văn nằm như vậy có thể tìm được nhiều ý
cho bài báo hoặc tiểu thuyết của mình hơn là ngồi như con chó săn ở bàn giấy.
Vì, nằm ở giường, khỏi phải nghe điện thoại, khỏi phải tiếp khách, khỏi phải bực
mình về những tiểu tiết phàm tục hàng ngày, người ta nhìn đời như qua một ống
kính viễn vọng, và thế giới hiện tại hiện lên trong một hào quang huyền ảo nên
thơ, thêm được một vẻ đẹp thần kỳ, mà lại xác thực hơn như trong bức họa danh
tiếng của Nghê Vân Lâm [3] hoặc Mễ Phí [4].
Khi nằm ở giường thì bắp thịt được nghỉ ngơi, mạch chạy chậm
hơn, đều hơn, hơi thở nhẹ nhàng hơn, các dây thần kinh thị giác, thính giác
bình tĩnh hơn, nên ta thấy thoải mái, gần như có thể tập trung tinh thần một
cách tuyệt đối vào các ý tưởng hoặc các cảm giác. Vả lại, chính lúc đó những
giác quan của ta như khứu giác, thính giác mẫn nhuệ nhất, cho nên phải nằm mà
nghe âm nhạc thì mới thưởng thức hết cái hay. Lý Lạp Ông [5] trong thiên “Dương liễu” khuyên
ta nên nằm ở giường nghe tiếng chim hót lúc bình minh. Sáng sớm tỉnh dậy nghe
chim hót thì cảnh giới nào đẹp bằng nữa! Trong đa số các châu thành cũng có rất
nhiều chim mà nhiều người không biết đấy [6].
Tôi còn nhớ cái vui lớn nhất của tôi suốt mùa xuân năm nọ là
được nghe tiếng hót của một loài chim mà có lẽ là loài giá cô (perdix).
Khúc giao duyên của nó có bốn âm giai (do, mi, ré -: - ty), âm ré kéo
dài ra hai ba phách, ở giữa phách thứ ba bỗng ngưng bặt lại, một chút xíu, tiếp
theo là âm ty bực thấp hơn [7]. Tiếng chim hót đó, tôi thường được nghe ở
miền núi phương Nam; nó đặc biệt, khác hẳn tiếng chim khác. Chim sẻ hót trễ,
lý do có lẽ đúng như Lí Lạp Ông đã nói: loài đó không sợ người ta bắn, nên dậy
trễ; còn những loài chim khác vì sợ súng của người lớn và đá của trẻ con, nên
đành phải thức sớm hơn bọn tàn nhẫn là chúng ta, để có thể thảnh thơi mà hót được.
Tiết này gồm bốn trang chữ Hán, không quan trọng nên bản tiếng
Pháp đã lược bỏ.
Đại ý tác giả bảo cổ nhân khi ngồi, cho thái độ cung kính là
trọng; nên các ghế hồi xưa, dù là của vua chúa, tuy đẹp mà ngồi rất bất tiện,
thân thể không được nghỉ ngơi. Từ cuối thế kỷ mười tám, nhờ phong trào lãng mạn
ở châu Âu, người ta đã phá những truyền thống về lễ nghi, và ngày nay người ta
chủ trương rằng ngồi cần được thoải mái. Mà theo tác giả muốn cho thật thoải
mái, ghế nên rất thấp - càng thấp càng tốt - khi ngồi nên ngã lưng ra sao, chân
gát lên một chỗ nào đó hơi cao như mặt bàn.
Tất nhiên, khi làm việc hoặc khi hầu chuyện các vị trưởng thượng
thì không thể hoặc không nên ngồi như vậy; nhưng những lúc nghỉ ngơi hoặc trò
chuyện với bạn bè thân thì ta có thể bỏ lễ nghi hồi
xưa đi.
“Một đêm đàm đạo với anh còn hơn mười năm đọc sách” (Dữ
quân nhất tịch thoại, thắng độc thập niên thư), một học giả Trung Hoa nói với bạn
như vậy. Lời đó đúng và ngày nay mấy tiếng “nhất tịch thoại” hoặc “nhất
tịch đàm” thường được dùng để tỏ cái vui đàm đạo với bạn. Cái vui đó rất
hiếm, vì như Lí Lạp Ông đã nói, bậc minh trí chân chính thường không biết nói
chuyện, còn người khéo nói chuyện thì ít khi minh trí. Cho nên chơi chùa trên
núi, bỗng gặp được một cao sĩ vừa hiểu đời, vừa có tài nói chuyện, thì thích
không kém gì một nhà thiên văn tìm được một hành tinh mới, hoặc một nhà sinh vật
học tìm được một loài cây mới.
Người ta phàn nàn rằng ngày nay đời sống gấp rút bận rộn làm
mất cái nghệ thuật nhàn đàm ở chung quanh lò sưởi. Tôi cho rằng tại đời sống
cũng có, mà cũng tại nhà ở ngày nay không xây lò sưởi đốt củi như hồi xưa nữa,
sau cùng tại ảnh hưởng của xe hơi. Trong một xã hội biết hưởng nhàn, có tinh thần
hài hước, thích những cái tế nhị thì người ta mới thích nhàn đàm. Nói và nhàn
đàm là hai việc khác nhau xa, cũng như viết một bức thư thương mãi với viết một
bức thư cho văn hữu. Ta có thể nói là bàn chuyện làm ăn với bất cứ ai, mà chỉ
có thể đàm đạo với một số rất ít người thôi. Cho nên khi gặp được một người thực
là biết đàm đạo thì nỗi vui của ta có phần hơn là được được đọc một cuốn sách
thú vị vì ta còn được nghe tiếng nói, trông thấy điệu bộ của người đó.
Ban đêm là lúc thích hợp nhất để đàm đạo. Nơi chốn, theo tôi,
không quan trọng: ngồi trong một phòng khách bày biện theo thế kỷ mười tám hay
ngồi bên một đống rơm trong một trại ruộng cũng có thể hưởng cái thú đàm đạo được.
Có thể là một đêm mưa gió, ngồi trong một chiếc tàu trôi trên sông, nhìn ngọn
đèn các chiếc thuyền neo gần bờ chiếu xuống dòng nước, ta được nghe trạo phu kể
chuyện một thiếu nữ thời xưa được tuyển làm hoàng hậu ra sao. Nhàn đàm thú vị
là vì hoàn cảnh, nơi chốn, lúc nói chuyện và những người nói chuyện thay đổi
hoài, không lần nào giống lần nào. Có khi là hai ba người, có khi là năm sáu người;
có lần cụ Trần hơi quá chén, có lần cụ Nguyễn phải cảm, hơi nghẹt mũi, mà câu
chuyện thêm phần hứng thú. Những lúc vui trong đời thường ngắn ngủi, trăng
không tròn hoài, hoa không tươi hoài mà bạn tốt không tụ họp hoài; ta hưởng những
cái vui giản dị như vậy, lẽ nào bị hóa công đố kỵ?
Thường thường, một cuộc nhàn đàm thú vị giống như một thiên
văn chương bình tục, cả về nội dung lẫn lời lẽ. Đủ các đề tài: ma quỷ, hồ ly,
ruồi muỗi, cử chỉ kỳ dị của người Anh, điểm khác nhau giữa văn hóa phương Đông
và phương Tây, quán sách bên bờ sông Sein, cuồng tính của một gã tập sự trong một
tiệm thợ may, dật sử về các nhà lãnh đạo trong nước, chính trị gia cùng quân
nhân, canh giữ những trái Phật thủ cho được lâu…, bất kỳ cái gì cũng có thể là
đề mục cho một cuộc nhàn đàm được cả. Còn lời lẽ thì nhàn thích có vẻ như một
thiên tiểu luận. Dù đề mục quan trọng nghiêm trang tới đâu như bàn về những sự
biến chuyển nó làm cho tình hình quốc gia bi thảm, hỗn loạn hoặc vì những tư tưởng
chính trị vô ý thức làm cho văn minh suy đồi, tước đoạt mất quyền tự do, sự tôn
nghiêm và cả hạnh phúc của con người nữa, thì trong cuộc nhàn đàm người ta vẫn
giữ cái giọng ung dung, nhàn thích, thân mật. Vì trong một thế giới văn minh,
dù ta giận dữ, bực tức tới đâu đối với kẻ cướp giật quyền tự do của ta, thì ta
vẫn chỉ có thể phát biểu tình cảm bằng một nụ cười hoặc bằng một ngòi bút nhẹ
nhàng thôi. Chỉ khi nào ngồi với vài bạn cực thân ta mới trút hết nỗi phẫn uất
một cách kịch liệt được. Điều kiện cần thiết cho một cuộc đàm đạo là chung
quanh chỉ có ít bạn thân mà không có một kẻ nào mình ghét để có thể tự do, thảnh
thơi phát biểu ý kiến [8].
Một bài tiểu luận giọng thân mật với một bản tuyên ngôn chính
trị khác nhau ra sao thì một cuộc nhàn đàm với một cuộc trao đổi ý kiến cũng
khác nhau như vậy. Mặc dù trong những bản tuyên ngôn chính trị có nhiều tình cảm
cao thượng như lòng yêu chính thể dân chủ, lòng muốn phụng sự, hy sinh cho tổ
quốc, lòng lo lắng cho đời sống kẻ nghèo, lòng yêu hòa bình, tình thân ái với
các quốc gia khác, lòng không tham quyền, tham danh, tham lợi, mặc dầu vậy, những
bản tuyên ngôn đó vẫn tiết ra một mùi gì làm cho ta phải đứng xa ra, không muốn
lại gần, cũng y như ta thấy một phụ nữ ăn mặc sang trọng quá, tô son trát phấn
quá. Trái lại, khi nghe một cuộc đàm đạo hoặc đọc một tiểu luận thú vị, ta có cảm
tưởng thấy một thôn nữ ăn bận giản dị, giặt quần áo bên bờ suối, tóc tuy lòa xòa, áo tuy mất một chút nút, nhưng trông vẫn có vẻ thân ái.
Cho nên giọng một cuộc nhàn đàm phải là cái giọng thân mật, tự
nhiên; mà những người trong cuộc hoàn toàn quên hẳn mình đi, không nhớ tới y phục,
ngôn ngữ, cử chỉ của mình nữa, không giữ ý chút nào cả mà cũng chẳng quan tâm tới
hướng của câu chuyện. Bạn thân gặp nhau, cởi mở tấm lòng với nhau thì cuộc nhàn
đàm mới thật là thú vị: người gát chân lên bàn, kẻ leo lên ngồi trên thành cửa
sổ, kẻ lại kéo cái nệm trên đi văng xuống đặt trên sàn mà ngồi. Có vậy thân thể
ta mới được nghỉ ngơi, mà trong lòng mới bình tĩnh, khoan khoái. Lúc đó ta có
thể ngâm hai câu thơ này:
- ”Nhãn tiền nhất tiếu giai tri kỷ,
- Tọa thượng toàn vô ngại mục nhân”
- (Trước mặt cười cười đều là bạn tri kỷ,
- Bên cạnh không có người nào chướng mắt mình).
Đó là điều kiện cần thiết cho những cuộc nhàn đàm chân chính.
Vì chẳng ai quan tâm đến điều mình nói, cho nên câu chuyện tiến lui chẳng theo
một thứ tự, một chủ ý gì cả, và khi chia tay, ai nấy đều hoan hỷ.
Có một sự liên lạc mật thiết giữ sự đàm đạo và sự an nhàn; mà
cũng có một sự liên lạc mật thiết giữa sự đàm đạo và sự phát triển của tản văn
vì chỉ khi sự đàm đạo đã thành một nghệ thuật thì tản văn mới tấn bộ. Ta thấy
rõ điều đó trong tản văn Hy Lạp và Trung Hoa. Mấy thế kỷ sau Khổng Tử, tư tưởng
Trung Hoa phát triển mãnh liệt, theo tôi nguyên nhân chỉ là vì thời đó đã phát
sinh được một giới học giả khá đông mà suốt đời chỉ có mỗi công việc là ăn rồi
thì đàm đạo. Tôi xin chứng minh ức thuyết của tôi. Thời liệt quốc đó
có tới năm vị hào phú rất hiếu khách, rộng rãi, lễ độ, tử tế. Vị nào cũng nuôi
cả ngàn thực khách trong nhà, như Mạnh Thường Quân nước Tề có tới ba ngàn thực
khách toàn là đi giày dát ngọc cả. Ta thử tưởng tượng cảnh ồn ào ra sao. Những
cuộc đàm đạo của bọn thực khách thời đó nay còn chép trong những bộ Liệt Tử,
Hoài Nam tử, Chiến Quốc Sách và Lữ Thị Xuân Thu. Và ta nên
nhớ rằng thời đó người ta đã có một quan niệm về nghệ thuật sống rồi, đại ý là
nếu không sống một cách nghệ thuật thì thà đừng sống còn hơn. Ngoài bọn học giả
đó ra, còn một bọn tung hoành gia nỗi danh, tức bọn hùng biện nhà nghề, được
các vua chúa dùng vào việc du thuyết các nước láng giềng, gây bè gây đảng trong
cuộc chiến tranh để thôn tính lẫn nhau. Bọn tung hoành gia đó rất thông minh, mẫn
tiệp, khéo dùng tỷ dụ và có khẩu tài. Những thuyết của họ chép trong bộ Chiến
Quốc Sách. Trong cái không khí tranh luận tự do và hào hứng đó, xuất hiện vài đại
triết gia như Dương Chu, người chủ trương thuyết “vị ngã”, Hàn Phi Tử một chính
trị gia có tinh thần thực tế, tựa như Machiavel của phương Tây, nhưng ôn hòa hơn, và Yến Tử, một nhà ngoại giao nổi danh về tài biện luận mẫn tiệp.
Chỉ khi nào trong xã hội có hoàn cảnh an nhàn thì nghệ thuật
đàm đạo mới phát triển, mà nghệ thuật đàm đạo có phát triển thì thể tiểu luận,
tùy bút mới phát triển. Xét về đại thể thì cả hai nghệ thuật đó đều xuất hiện
tương đối trễ trong lịch sử tấn bộ của văn minh vì chúng cần có điều kiện này:
trí óc của ta phải đạt tới một trình độ mẫn tiệp, tế nhị nào đó đã, mà muốn vậy,
phải, phải có một đời sống thảnh thơi đã. Ngày nay nhiều người cho rằng hưởng cảnh
an nhàn, đứng vào thành phần giai cấp ăn không ngồi rồi cũng đủ là đáng ghét,
là phản cách mạng rồi, nhưng tôi tin chắc rằng chính thể nào, dù Cộng Sản chân
chính hay Xã Hội chân chính cũng mong rằng một ngày kia có thể làm cho mọi người
trong xã hội được hưởng cảnh an nhàn. Và sự hưởng nhàn không thể là một cái tội;
hơn nữa ngay sự tấn bộ của văn hóa cũng tùy thuộc cách khéo sử dụng những lúc
nhàn, mà đàm đạo là một hình thức của sự sử dung đó. Những nhà kinh doanh bận rộn
suốt ngày, ăn cơm tối xong là đi ngủ liền và ngáy như bò rống, nhất định là
không giúp gì cho văn hóa được chút nào cả.
Đôi khi chúng ta không tự ý lựa được mà bắt buộc phải chịu cảnh
nhàn và nhiều tác phẩm văn chương đã xuất hiện trong những trường hợp như vậy.
Chúng ta còn nhớ rằng bộ Chu Dịch do vua Chu Văn Vương viết trong ngục
Dữu Lý để luận về những lẽ biến dịch trong đời sống; và bộ lịch sử kiệt tác của
Trung Hoa, tức bộ Sử Ký, do Tư Mã Thiên viết trong khám. Đời xưa có nhiều
tác giả vì lận đận trên hoạn đồ, không thỏa được chí bình sinh mà hóa ra thương
tâm, thất vọng vì việc nước, về ở ẩn mà viết được những tác phẩm bất hủ. Chính
vì vậy mà đời Nguyên, dưới chế độ của Mông Cổ, sản xuất được nhiều hoạ gia và
hý khúc gia; và đầu đời Thanh cũng sản xuất được nhiều hoạ gia như Thạch Đào và
Bát Đại Sơn Nhân. Lòng ái quốc của người dân một nước bị ngoại bang đô hộ có thể
biến thành lòng hy sinh cho nghệ thuật và học vấn. Thạch Đào là một trong những
họa gia vĩ đại nhất Trung Hoa, bị Thanh triều dìm xuống vì tinh thần bất khuất
của ông; và do lẽ đó mà danh tiếng ông không vang lừng và người phương Tây
không biết tới. Ngoài ra còn những người học rộng tài cao mà thi hoài không đậu,
phát phẫn, tận lực sáng tác, như Thi Nại Am, tác giả bộ Thủy Hử và Bồ
Tùng Linh, tác giả bộ Liêu Trai.
Trong bài tựa bộ Thủy Hử có một đoạn rất hay, tả
cái thú đàm đạo với bạn thân:
“Bạn của tôi mà tới đủ mặt thì được tới mười sau người, nhưng
ít khi họ tới đủ, cũng ít khi không một người nào tới, trừ những ngày mưa gió.
Thường thường ngày nào cũng được năm sáu người. Khi tới, họ cứ tùy ý, muốn uống
rượu lúc nào thì uống, muốn ngừng lúc nào thì ngừng, vì họ cho rằng vui ở trong
sự đàm đạo chứ không phải ở trong rượu. Chúng tôi không bàn về triều đình,
không những vì lẽ chúng tôi không quan tâm tới triều đình mà còn vì lẽ đường
thì xa, tin tức phần lớn là truyền khẩu cả, mà lời truyền khẩu thì không xác thực,
bàn về những điều không xác thực chỉ là phí nước miếng. Chúng tôi cũng không
bàn đến những lỗi lầm trong thiên hạ, thiên hạ vốn không có lỗi lầm và chúng
tôi không muốn vu oan cho người ta. Chúng tôi không muốn làm kinh động ai cả,
mà muốn cho người ta hiểu điều chúng tôi nói, nhưng người ta không hiểu, vì những
điều đó đều thuộc về tính tình con người, mà người đời thì bận rộn quá nên
không chịu nghe”.
Thi Nại Am viết bằng lối văn và những tình cảm như vậy, ông
lưu lại được bộ Thủy Hử vì ông có nhiều lúc nhàn.
Tản văn Hy Lạp cũng phát triển trong một bối cảnh xã hội
tương tự. Đọc nhan đề tập “Đàm thoại” (Dialogues) của Platon, ta cũng thấy
ngay rằng tản văn Hy Lạp sở dĩ giản khiết, sáng sủa là do ảnh hưởng của nghệ
thuật nhàn đàm. Trong thiên “Bữa tiệc” (Banquet), một nhóm văn nhân ngồi
trên đất đàm đạo vui vẻ với nhau, chung quanh là rượu, trái cây và những thiếu
niên thanh tú, vì họ luyện nghệ thuật nói cho nên tư tưởng của họ mới sáng sủa,
văn của họ mới giản khiết, cho ta một cảm giác mát mẻ dịu dàng, trái hẳn với lối
văn khoa trương, thông thái rởm của các văn sĩ hàn lâm ngày nay. Người Hy Lạp
thời đó đã tập được cái thái độ bàn về triết học một cách nhẹ nhàng.
Trong một cuộc đàm đạo thanh nhã, nên có ít nhiều phụ nữ để
gây cái không khí phù phiếm vui vẻ, không [9] thì cuộc đàm đạo sẽ nặng nề, mà ngay
đến triết học cũng sẽ hóa ra vô vị, không hợp với nhân sinh. Nước nào cũng vậy,
thời nào cũng vậy, hễ văn hóa quan tâm tới nghệ thuật sống thì phụ nữ được hoan
nghênh trong các cuộc họp, tức như trường hợp thành Athènes thời Péciclès và
trường hợp nước Pháp ở thế kỷ mười tám. Ngay ở Trung Hoa, sự giao tế giữa trai
gái bị cấm chỉ mà các văn nhân cũng muốn cho đàn bà dự vào các cuộc nhàn đàm của
họ. Dưới ba triều Tấn, Tống, Minh tức những triều mà nghệ thuật thanh đàm rất
thịnh hành, có nhiều phụ nữ đa tài như Tạ Đạo Uẩn, Triêu Vân, Liễu Như Thị nổi
bật trong xã hội. Người Trung Hoa muốn rằng vợ phải có đức, không tiếp đàn ông,
nhưng chính họ thích làm bạn với những phụ nữ đa tài, cho nên trong văn học sử
Trung Quốc, ta thấy nhiều dấu vết của các tài nữ và danh kỹ. Tôi cho rằng ở khắp
nơi, trong cuộc nhàn đàm nào người ta cũng muốn có phụ nữ cho thêm hứng thú.
Tôi đã được gặp những bà Đức có thể nói chuyện luôn từ năm giờ chiều tới mười một
giờ khuya, và nhiều phụ nữ Anh, Mỹ đã làm cho tôi kinh hồn vì những hiểu biết của
họ về kinh tế, môn mà không bao giờ tôi có đủ can đảm để học. Dù không có những
bà có thể bàn cãi với tôi về Karl Max hoặc Engels, thì cuộc đàm thoại cũng rất
thú vị, phấn khởi nếu một vài bà chịu khó ngồi nghe và tỏ vẻ trầm tư dịu dàng.
Như vậy vui hơn là nói chuyện với những chàng ngốc.
Đứng về phương diện văn hóa và hạnh phúc, tôi cho rằng trong
lịch sử nhân loại không có phát minh nào quan trọng nhiều ý nghĩa và trực tiếp
giúp ta hưởng cái thú nhàn, thú đàm đạo, thú giao thiệp với bạn bè bằng sự phát
minh ra thuốc hút, rượu và trà. Ba thứ đó có nhiều điểm chung: trước hết cả ba
đều giúp cho sự xã giao của ta; lại không làm đầy bao tử như thức ăn nên có thể
dùng ngoài bữa ăn được; sau cùng đều có hương vị để cho ta hưởng bằng khứu
giác. Địa vị của ba thứ đó rất quan trọng cho nên trên xe lửa, ta thấy bên cạnh
những toa ăn uống còn có những toa hút thuốc và ngoài những phạn điếm ra, nước
nào cũng mở rất nhiều tửu điếm, trà thất. Ở Trung Hoa và Anh, uống trà đã thành
một chế độ xã giao.
Phải có một không khí thanh nhàn, vui vẻ giữa bạn bè thì mới
thực là hưởng được cái thú của thuốc hút, rượu và trà. Thưởng những cái đó cũng
như thưởng trăng, tuyết, hoa, cần có bạn thích đáng. Ở Trung Hoa, các nghệ sĩ về
sinh hoạt thường chú trọng vào thời điểm này: chỉ ngắm những loại hoa nào đó với
một hạng người nào đó, ngắm những cảnh nào đó với một hạng phụ nữ nào đó, và muốn
hưởng hết cái thú nghe tiếng mưa rơi, mùa hè, họ nằm trên một chiếc chõng tre
trong một ngôi chùa ở trên núi; tóm lại tâm trạng mới là cần nhất, mà những bạn
bè không thích đáng có thể làm tan mất tâm trạng đó đi. Cho nên những người nào
trong bọn họ - và điều này cực kỳ thiết yếu - cũng tìm những bạn đồng thanh đồng
khí và rán giữ được tình bạn, y như đàn bà giữ chồng vậy.
Vậy không khí mới là quan trọng. Mỗi cái thú cần có một hạng
bạn. Cưỡi ngựa đi chơi mà rủ một ông bạn ham học, sầu tư, thì cũng không khác
gì đi nghe nhạc mà dắt theo một ông bạn không biết thẩm âm.
Một tác giả Trung Hoa đã viết:
“Thưởng hoa nên lựa bạn hào nhã; tới chốn cao lâu nên lựa bạn
điềm đạm; leo núi nên lựa bạn ẩn dật; dong thuyền nên lựa bạn phóng khoáng; ngắm
trăng nên lựa bạn trầm tĩnh; dạo tuyết nên lựa bạn diễm lệ; uống rượu nên lựa bạn
phong vận”.
Đã lựa được bạn thích đáng rồi mới lưu tâm tới hoàn cảnh. Nhà
không cần phải trang hoàng rực rỡ, mà cần ở một miền đẹp, có đồng ruộng để dạo
cảnh, có cây cối bên một dòng suối để nghỉ dưới bóng mát. “Nhà nên có nhiều
phòng, vài mẫu ruộng. Sau một giấc êm ấm trong mền bông, sau một bữa cơm rau
thanh đạm, hào khí tràng ngập trong lòng như muốn đầy cả vũ trụ. Chỗ tĩnh thất,
phía trước nên trồng cây ngô đồng biếc (bích ngô), phía sau nên trồng trúc
xanh. Mái nhà phái Nam nên le ra, phía Bắc nên có cửa sổ nhỏ, mùa
xuân và đông khép lại để tránh mưa gió, mùa hè và mùa thu có bóng mát, ta tránh
được cái nóng gay gắt như lửa”.
Không khí trong nhà phải thân mật:
“Trong thư trai của tôi, không trọng hư lễ. Những người được
vô đó đều là tri kỷ của tôi cả. Có gì ăn nấy, cười nói mà quên hình hài của
mình đi. Không bàn đến chuyện thị phi, không màn đến chút vinh lợi. Nhàn đàm cổ
kim, lặng ngắm sơn thủy. Trà thanh rượu thơm để thỏa u tình. Cái thú giao du của
tôi chỉ có bấy nhiêu”.
Trong không khí dễ chịu như vậy, ta có thể hưởng thụ cái vui
hương, sắc, thanh. Lúc đó nên hút thuốc và uống rượu. Toàn thân ta sẽ hóa ra mẫn
nhuệ để hưởng sự hòa hợp kỳ diệu của hương, sắc, thanh, vị mà tạo hóavà văn
hóa tặng ta. “Chúng ta gây một lò hương trong đêm trăng, dạo ba khúc đàn cổ,
bao nhiêu ưu tư tan hết, bao nhiêu vọng tưởng diệt hết. Chúng ta tìm hiểu cái vị
của hương ra sao, cái màu của khói ra sao, cái bóng trăng trên cửa sổ là bóng
gì, cái tiếng phát ra ở đầu ngón tay là âm nào, cái nó làm cho ta điềm đạm vui
vẻ, lâng lâng quên hết mọi chuyện là cái vui nào, và cái chỗ không thể tư lường
được là cảnh nào?”
Tinh thần sảng khoái, tâm khí bình tĩnh, tri kỷ họp mặt, lúc
đó là lúc nên uống trà. Vì trà hợp với cảnh thanh tĩnh mà rượu hợp với cảnh náo
nhiệt. Trà có tính cách đưa ta vào một thế giới mặc tưởng. Trong khi trẻ khóc
hét hoặc đàn bà quát tháo ở bên tai mà uống trà thì tai hại cũng như trời đương
mưa hoặc u ám mà hái trà. Hái trà thật sớm một ngày tốt trời, trong lúc không
khí ban mai còn trong trẻo, nhẹ nhàng trên đỉnh núi và cái hương của sương mai
còn đượm trên cành lá, thì ngoài cái hương vị của trà, còn thêm cái hương vị
thanh tú của sương nữa. Người Trung Hoa cho rằng khí âm và khí dương hòa hợp với
nhau mà tạo thành sương, cho nên sương là cái tinh anh của trời đất, mà người
nào hoặc động vật nào uống được đủ cái quỳnh tương thần bí, trong sạch nhẹ
nhàng đó có nhiều hy vọng trường sinh được.
Ông De Quincey rất có lý khi bảo rằng: “trà luôn là ẩm
phẩm của hạng trí thức”; người Trung hoa tiến thêm một bước, cho nó là bạn của
bậc ẩn sĩ thanh cao.
Vậy trà tượng trưng cho sự thuần khiết. Tay chỉ dơ
một chút, chén chỉ dính chút dầu mỡ là trà cũng mất hết hương vị. Từ lúc hái
cho tới lúc sấy, lúc pha đều phải hết sức thanh khiết. Cho nên khi thưởng trà từ
nhãn tiền đến tâm trung, không nên có cái cảnh tượng phồn hoa. Lúc đối diện với
các kỹ nữ, người ta dùng rượu chứ không dùng trà vì nếu kỹ nữ có tư cách thưởng
trà thì họ đã được thi nhân văn sĩ hoan nghênh vào hạng kỹ nữ rồi. Tô Đông Pha
đã ví trà với một mỹ nhân, nhưng một văn nhân đời sau, Điền Nghệ Hằng, tác giả
thiên “Chử tuyền” [10] bổ sung câu của Tô, bảo nếu muốn ví
trà với phụ nữ thì phải ví với Ma Cô Tiên; vì bọn phụ nữ phàm trần dù có má đào
mình liễu thì cũng nên che họ sau bức màn, đừng để họ làm cho suối, đá của ta vấy
tục, ông còn nói: “Uống trà để quên cái huyên náo phồn hoa, trà không phải
để cho hạng ăn cao lương, bận lượt là thưởng thức”.
Theo sách Trà lục thì “cái thú của trà ở sắc, hương
vị và cái phép chế trà quý ở chỗ tinh khiết khô ráo”. Cho nên muốn thưởng trà cần
có điều kiện thanh tĩnh; lại cần có tâm trạng của một người biết nhìn thế giới
bận rộn bằng một tinh thần lãnh đạm. Từ đời Tống, các người sành uống trà đều
cho rằng không gì bằng một chén trà lạt (đạm trà), nhưng khó thưởng thức được
hương vị của nó nếu có điều gì bận tâm, hoặc chung quanh ồn ào quá, hoặc người ở
gây lộn nhau, hoặc tiểu đồng hầu trà xấu xí thô lỗ. Uống trà đừng nên có nhiều
bạn. Vì khách nhiều quá thì ồn, mà ồn thì mất nhã thú. Độc ẩm thì gọi là “u” (vắng
vẻ); hai người uống thì gọi là “thắng” (thích); ba bốn người thì gọi là “thú”
(hứng thú); năm sáu người thì gọi là “phiếm” (phàm tục); bảy tám người thì gọi
là “thi” (thi ân bác ái).
Tác giả cuốn Trà Sớ viết: “Dùng ấm chén lớn, rót mấy
tuần trà, uống một hơi một, hoặc ngưng một lát rồi hâm lại cho nóng, hoặc pha
trà đậm đắng, thì có khác gì nông phu và thợ thuyền uống cho no bụng sau khi
làm việc mệt nhọc; như vậy sao gọi là thưởng trà được?”
Vì lẽ đó, các văn nhân Trung Hoa khi bàn về phép pha trà, đều
nhấn mạnh vào điểm phải đích thân pha lấy hoặc tập cho hai tiểu đồng pha trà
đúng cách và tinh khiết. “Người ta thường dùng một cái hỏa lò nhỏ đặt ở xa bếp
mà gần chỗ uống trà. Trà đồng (tiểu đồng pha trà) phải được huấn luyện, pha trà
trước mặt chủ phải tinh khiết, phải rữa chén vào mỗi buổi sáng (đừng bao giờ
dùng khăn bẩn để chùi), tay phải thường rửa, nhất là móng tay. Khi có ba người
uống thì một hỏa lò và một ấm nước cũng đủ, nhưng khi có năm sáu người thì phải
dùng hai hỏa lò và hai ấm nước, mỗi trà đồng trông nom một cái lò, để cho khỏi
chậm trễ”. Tuy nhiên, người sành uống trà cho sự đích thân pha lấy là một cái
thú riêng. Cách pha trà ở Trung Hoa không biến thành một quy tắc nghiêm túc như
ở Nhật Bản, nhưng vẫn là một việc hứng thú, quan trọng và cao thượng. Cái vui
pha trà cũng bằng cái vui uống trà [11].
Muốn hưởng cái thú uống trà cần theo những quy tắc
sau đây:
1. Hương trà rất dễ bay [12], cho nên phải giữ gìn sạch sẽ, đặt
nó xa những vật có mùi nồng như rượu, hương... và xa những người tiếp xúc thường
những vật đó.
2. Nên cất trà vào một chỗ khô ráo và mát; mùa ẩm thấp, lấy
ra một số đủ dùng chứa trong một hộp nhỏ bằng thiếc, còn bao nhiêu chứa trong
những bình lớn, khi nào cần thiếc lắm mới mở ra; nếu trà hơi ẩm, muốn mốc thì
phải sấy trên lửa nhỏ, vừa sấy vừa quạt nhè nhẹ cho cánh trà khỏi biến sắc.
3. Biết lựa nước nấu là đã hiểu được nửa nghệ thuật pha trà rồi;
nước suối tốt nhất, rồi tới nước sông, sau cùng mới tới nước giếng.
4. Khách không nên nhiều mà cần phải là người văn nhã, biết
thưởng cái thú uống trà.
5. Chính sắc của trà là màu vàng lạt mà trong; nếu nước trà
mà đỏ đậm thì phải pha thêm chất gì cho bớt chát đi, chẳng hạn như chanh, bạc
hà, sữa.
6. Trà có một dư vị, uống được nửa phút, các chất hóa học
trong trà tác động vào tân dịch rồi mới thấy dư vị đó được.
7. Trà nên pha xong uống liền, đừng để trong ấm lâu quá, e mất
vị.
8. Pha trà nên dùng nước sôi đã già.
9. Nên trừ tuyệt những hương liệu có thể làm hỗn tạp cái
hương vị của trà, cùng lắm là có thể thêm một chút xíu hương quế hoặc hương
lài, nếu muốn cho hợp với khẩu vị.
10. Cái vị của thứ trà quí nhất phải từa tựa như cái hương
“da thịt em nhỏ”.
Dưới đây tôi trích dẫn những đoạn trong cuốn Trà Sớ bàn
về nghệ thuật uống trà.
NHỮNG LÚC NÊN UỐNG TRÀ
“Lúc tinh thần và tay chân nhàn nhã.
Lúc ngâm thơ đã mệt rồi.
Lúc ý tưởng lộn xộn.
Lúc nghe ca hát.
Lúc hết một khúc ca.
Lúc gảy đàn cầm mà ngắm tranh.
Ban đêm, trong một cuộc đàm đạo nghiêm trang.
Lúc ngồi ở một cửa sổ sáng sủa và bàn ghế sạch sẽ.
Lúc có bạn thân và người đẹp thanh nhã.
“Khi trời đẹp, gió hây hẩy.
Khi trời hơi u ám, mưa nhỏ.
Trong một chiếc thuyền sơn đẹp bên một chiếc cầu nhỏ.
Trong một khu rừng tre rậm rạp.
Mùa hè trời xanh, ngồi trong một nhà mát thưởng sen.
Sau khi đã đốt hương trong một phòng sách nhỏ.
Khi bữa tiệc đã tàn, khách đã về.
Khi trẻ con đương học ở trường.
Trong một ngôi chùa tịch mịch.
Trước cảnh suối đá kỳ dị”.
NHỮNG LÚC KHÔNG NÊN UỐNG
“Khi làm việc.
Khi coi tuồng.
Khi mở thư ra coi.
Khi mưa lớn hoặc đổ tuyết.
Trong bữa tiệc đông người uống rượu.
Những ngày bận việc.
Khi bận coi nhiều giấy tờ, sách vở”.
Và xét chung, trong tất cả những hoàn cảnh trái với đoạn ở
trên”.
KHÔNG NÊN DÙNG
“Nước dơ.
Thìa bằng đồng.
Ấm bằng đồng.
Thùng gỗ (để xách nước).
Củi để đun (vì có khói).
Than xấu, xốp.
Trà đồng thô lỗ.
Người ở gái gắt gỏng.
Giẻ bẩn.
Các thứ trái cây và hương liệu, vị thuốc”.
KHÔNG NÊN GẦN
“Những phòng ẩm thấp.
Nhà bếp.
Những đường phố huyên náo.
Những trẻ con la hét.
Những kẻ tính tình thô lỗ.
Những người ở gây lộn nhau.
Những phòng nóng quá”.
Thế giới ngày nay gồm hai hạng người: hạng hút thuốc và hạng
không hút thuốc. Có nhiều người không hút thuốc mà thấy ai cũng mặc,
không can thiệp vào và nhiều bà vợ chịu cho chồng nằm ở giường mà hút thuốc;
vợ chồng như vậy thì chắc chắn là có hạnh phúc trong hôn nhân. Nhưng cũng có
một số người cho rằng không hút thuốc là có đạo đức, đáng để tự
hào; họ không ngờ rằng họ không được hưởng một cái thú lớn nhất
của nhân loại. Tôi sẵn sàng chịu nhận rằng hút thuốc lá là một
nhược điểm về phương diện đạo đức, nhưng chúng ta cũng phải đề phòng
những người không có một nhược điểm nào; không thể hoàn toàn tín
nhiệm ở họ được. Họ có thể lúc nào cũng điều độ, không mắc một
lầm lẫn nào cả. Thói quen của họ rất đều đặn, họ hoạt động như
cái máy và lúc nào cũng để trí óc khống chế tâm tình. Tôi mến
những người biết điều bao nhiêu thì ghét những người hoàn toàn hợp
lý bấy nhiêu. Cho nên vô nhà nào không thấy gạt tàn thuốc lá thì tôi
luôn kinh hoảng và khó chịu. Phòng tiếp khách sạch sẽ và ngăn nắp, nệm đặt
đúng chỗ, ngay ngắn, chủ nhà thì nghiêm trang mà vô tình. Thấy vậy, tôi phải xốc
áo lại cho ngay ngắn, tỏ vẻ lễ độ, chẳng được thư thái chút nào.
Những con người đàng hoàng, chính trực và vô tình
cảm, tầm thường đó làm sao biết hưởng cái thú hút thuốc? Vì bọn
hút thuốc chúng tôi thường bị người ta công kích về phương diên đạo
đức chứ không phải về phương diện nghệ thuật, cho nên trước hết cho
tôi xin bênh vực đạo đức của chúng tôi đã, mà xét về đại thể tôi cho
là cao hơn đạo đức hạng người không hút thuốc.
Người nào ngậm ống
điếu là hợp ý tôi. Người đó có tài hơn, vui tính hơn, dễ cởi mở
nỗi lòng hơn, đôi khi nói năng bặt thiệp hơn; và dù sao tôi cũng có
cảm tưởng rằng người đó mến tôi cũng như tôi mến người đó. Tôi đồng
ý với Thackeray [13] khi ông viết: “Triết gia mà ngậm ống
điếu thì minh trí hơn lên, còn kẻ ngu độn mà ngậm ống điếu thì câm
cái miệng lại; ống điếu làm cho cuộc đàm thoại có cái phong cách
trầm tư, thâm thúy, nhân từ mà giản dị”. Hơn nữa, một người ngậm ống
điếu thì luôn luôn sung sướng mà không có đức nào lớn bằng hạnh
phúc.
Muốn nhận đúng được cái giá trị nghệ thuật của
thuốc lá thì phải tưởng tượng một người nghiện thuốc mà bỏ trong
môt thời gian ngắn. Người nghiện thuốc nào cũng đã có lần điên khùng
muốn thoát ly được nàng Yên thảo tinh (Nicotine), nhưng sau khi chiến
đấu với cái lương tâm tưởng tượng của mình rồi lại khôi phục được
lý trí mà “đào điếu lên”. Tôi cũng đã có lần ngưng hút trong ba tuần
và sau thời kỳ đó lương tâm của tôi đã nhất định kéo tôi trở lại
chánh đạo. Hễ còn chút nghị lực là tôi thề sẽ không mắc lại cái
lỗi điên khùng đó nữa mà sẽ suốt đời sùng bái nàng Yên thảo tinh.
Sự phát minh vô cùng hữu ích đó giúp cho tinh thần ta được sảng
khoái, minh mẫn, mà lại cự tuyệt nó thì quả là một hành vi vô đạo
đức. Theo Haldane, môt sinh vật hóa học gia danh tiếng của Anh, thì hút
thuốc là một trong tứ đại phát minh của nhân loại có ảnh hưởng lớn
đến văn hóa, về phương diện sinh vật tính [14].
Ta không thể viện một lý do xã hội, chính trị, luân
lý, sinh lý hay tài chính nào để cấm ta đạt được tình trạng sảng
khoái tinh thần đó, nó làm cho sức tưởng tượng của ta phong phú lên,
năng lực sáng tác của ta sung mãn và kích động mạnh lên để có thể
hưởng hết cái thú đàm đạo với bạn thân ở bên lò sưởi, cái thú đọc
môt áng cổ văn hoặc để tìm nổi một tiếng diễn đúng cái ý của ta
trong khi sáng tác. Những lúc đó, ai cũng tự nhiên thấy rằng chỉ đốt
một điếu thuốc mới là một hành động thích hợp, chứ bỏ một cục
kẹo cao su vào miệng thì là một trọng tội.
Văn học Trung Quốc ít bàn về thuốc lá, vì mãi đến thế kỷ mười
sáu các thủy thủ Bồ Đào Nha mới truyền vào Trung Hoa cái thói hút thuốc. Tôi đã
tra khảo trong các cổ thư sau thời đại đó, chỉ kiếm được có vài hàng không có
giá trị gì cả. Tuy nhiên dân tộc Trung Hoa thời nào cũng rất thích hương thơm.
Không có thuốc lá thì họ đốt hương mà trong văn học, hương được đặt ngang hàng
với trà và rượu. Từ đời Hán, đế quốc Trung Hoa đã lan tới bán đảo Đông Dương,
và các hương liệu do phương Nam tiến cống, được dùng ở triều đình và trong các
gia đình sang trọng. Trong các cuốn bàn về nghệ thuật sống, luôn luôn có những
chương giảng về các loại hương, về tính chất của mỗi loại và cách đốt hương.
Trong cuốn “Khảo bàn dư sự” của Đồ Long, có một đoạn tả cái thú đốt
hương như sau:
“Dùng hương có nhiều lợi. Các ẩn sĩ bàn về đạo đức mà đốt
hương lên thì thấy tinh thần sáng suốt, vui vẻ. Canh tư, trăng tàn, lòng thấy lạnh
lẽo, buồn rầu, đốt hương lên thì thấy lòng khoan khoái muốn huýt sáo. Dưới cửa
sổ sáng, vẽ phóng những tấm thiếp, hoặc cầm cây phất trần, nhàn nhã ngâm thơ,
hoặc ban đem đọc sách dưới ánh đèn, đốt hương lên thì đuổi được con ma ngủ. Cho
nên có thể gọi hương là “bạn cũ của trăng”. Khi một thiếu nữ áo gồng kề vai thì
thầm chuyện riêng, tay ta ôm cái lư hương, đốt lên vài nén thì lòng nồng nàn mà
ý thêm đằm thắm. Cho nên bảo nó là “giúp tình” cũng được. Trời mưa, cửa đóng,
ngủ trưa mới dậy, ngồi bàn tập viết, thưởng cái vị thanh đạm của trà trong lúc
lư hương bắt đầu nóng, hương thơm phưng phúc toả ra, bao bọc ta, thú biết mấy.
Càng hợp hơn nữa là những lúc khách đã tỉnh rượu, đêm thanh trăng tỏ, tay vuốt
dây đàn miệng huýt sáo trên lầu vắng, nhìn núi xanh ở chân trời, lư hương chưa
tàn, mà khói tỏa quanh rèm như sương. Hương lại có thể trừ tà uế, đi đâu mang
theo cũng có lúc dùng. Thứ hương tốt nhất là là thứ già nam, rất khó kiếm, người
miền núi không sao có được. Sau già nam thì không gì bằng trầm. Trầm có ba hạng,
hạng tốt nhất, khí vị rất nồng, có phần quá cay; hạng xấu nhất thì quá khô, ít
dầu, đốt lên toả nhiều khói quá; duy có hạng trung bình, rất dịu và thơm, đáng
coi là diệu phẩm. Nấu nước pha trà rồi, còn dư than hống, gắp vài cục cho vào đỉnh
hương, để hương cháy từ từ. Lúc đó trong lòng khoan khoái như lên cõi tiên, sống
chung với tiên mà quên hẳn kiếp trần. Ôi! Khoái thay! Ngày nay những người đốt
hương, không biết cái chân vị của hương, chỉ hiếu danh, trộn nhiều thứ hương để
đua nhau tranh khéo, không biết rằng trầm là vật thiên nhiên, u nhã bình đạm,
có cái hương kỳ diệu không thể tả được”.
Tôi không sành rượu, vậy không đủ tư cách để bàn về rượu. Tửu
lượng của tôi rất kém: ba chén Thiệu Hưng (một thứ rượu nếp), có khi chỉ có một
cốc bia cũng say rồi. Đó là vấn đề thiên phú. Vài ông bạn của tôi tửu lượng rất
cao mà hút chưa hết nửa điếu xì gà đã thấy chóng mặt, còn tôi, hút suốt ngày
cũng chẳng làm sao, mà rượu thì uống không được. Lí Lạp Ông quả quyết rằng những
người nghiện trà không thích uống rượu, mà những người nghiện rượu cũng không
thích uống trà. Chính Lí là người sành trà mà cũng nhận rằng không biết uống rượu.
Tuy tôi không có tư cách uống rượu, nhưng không thể không
nghiên cứu về vấn đề đó vì rượu giúp cho văn học còn hơn các vật khác nữa, và
cũng như thuốc hút, nó làm tăng năng lực sáng tác của ta lên rất nhiều. Cái thú
uống rượu, đặc biệt là cái thú “tiểu ẩm” (uống một ly nhỏ) mà trong văn học
Trung Hoa người ta thường nhắc tới, trước kia tôi vẫn cho là một bí mật không
hiểu nổi, mãi đến khi một nữ sĩ diễm lệ ở Thượng Hải, trong lúc ngà ngà, hăng
hái ca tụng mỹ đức của rượu, tôi mới chịu tin rằng lời bà ta có lý. Bà bảo:
“Trong lúc nửa say, người ta nói huyên thuyên, nói hoài không ngừng; không có
gì thú hơn, sướng hơn nửa”. Người ta có cảm giác hăng hái, dương dương đắc ý,
cơ hồ như trở ngại nào cũng thắng nổi, giác quan mẫn nhuệ lên, mà khả năng sáng
tác, nó ở giữa ranh giới hiện thực và ảo tưởng, đạt tới một trình độ cao hơn
lúc bình thường. Cơ hồ ta có thêm năng lực, thêm lòng tự tin, có ý thoát ly quy cũ cùng những sự trói buộc của kỹ thuật.
Có người nói rằng những nhà độc tài ở châu Âu như Franco,
Hitler, Mussolini [15], nguy hại cho nhân loại vì họ không biết
uống rượu. Lời đó đáng gọi là có kiến giải. Tôi không ưa các nhà độc tài vì lối
sống của họ có cái gì bất cận nhân tình, mà cái gì bất cận nhân tình đều là xấu
cả. Một tôn giáo bất cận nhân tình không phải là một tôn giáo, chính trị bất cận
nhân tình là một chính trị điên khùng [16], một nghệ thuật bất cận nhân tình là một
nghệ thuật dở, và một lối sống bất cận nhân tình là lối sống của loài vật. Tiêu
chuẩn bất cận nhân tình đó rất phổ biến và có thể áp dụng vào tất cả các lối sống,
tất cả các hệ thống tư tưởng. Lý tưởng cao nhất mà ta có thể hướng tới là thành
một người “cận nhân tình”, khả ái, biết phải trái, chứ không phải là thành một
người nộm để phô trương các đạo đức.
Người Trung Hoa có thể dạy người phương Tây về cách thưởng
trà, nhưng người phương Tây có thể dạy lại người Trung Hoa về cách uống rượu.
Người Trung Hoa vào một cửa hàng bán rượu phương Tây, tất phải ngạc nhiên vì thấy
bày bán biết bao nhiêu về nhãn rượu; ở xứ họ tới đâu cũng chỉ thấy người ta uống
độc nhất thứ rượu Thiệu Hưng. Có sáu bảy thứ rượu khác nữa như Mạch Mễ, rượu
thuốc, nhưng kể ra hết thì cũng chẳng được bao nhiêu. Người Trung Hoa không biết
cái thú dùng một thứ rượu riêng tùy mỗi món ăn. Mà rượu Thiệu Hưng thì rất phổ
thông đến nỗi ở huyện Thiệu Hưng [17] nhà nào sanh con gái thì cha mẹ gây
ngay một hủ rượu rồi cất giữ, khi con gái xuất giá cho nó mang theo với những
thứ đồ tư trang, như vậy nó được một món quý, một thứ rượu cũ đã hai chục năm.
Trên cái hũ đó, người ta vẽ hoa cho đẹp, vì vậy mà hũ có tên là “hoa điêu”.
Tuy người Trung Hoa có ít thứ rượu, mà nghệ thuật uống rượu của
họ cũng tình lắm. Họ rất chú trọng đến lúc uống và đến hoàn cảnh. Phải có một
tâm trạng nào đó mới hợp với sự uống rượu, cho nên họ đã phân biệt trà và rượu
như sau: “Trà như ẩn sĩ, rượu như hào sĩ. Rượu để kết bạn, trà để hưởng
tĩnh”. Một tác giả Trung Hoa còn kể ra những tâm trạng và địa điểm hợp với sự uống
rượu: “Trong cuộc lễ nên uống khoan thai; trong cuộc họp bàn, uống nên nhã; người
đau nên uống từng chút một; người sầu muộn nên uống cho đến say. Mùa xuân nên uống
ở sân, mùa hè nên uống ngoại ô một châu thành; mùa thu nên uống ở trong thuyền;
mùa đông nên uống ở trong nhà; mà ban đêm nên uống dưới bóng nguyệt”
Một tác giả khác viết: “Nên lựa lúc và nơi mà say. Say với
hoa thì nên vào ban ngày để hưởng hết màu sắc, ánh sáng; say với tuyết thì nên
lựa ban đêm để tâm tư được thanh tĩnh; say lúc đắc ý thì nên ca hát cho lòng được
hợp cảnh; say lúc ly biệt thì nên hát lúc du dương để nâng đỡ tinh thần; say với
văn nhân thì nên cẩn thận, lễ độ để khỏi bị khinh nhờn; say với võ tướng thì
nên dùng cái chén bằng sừng, thêm cờ xí cho thêm lẫm liệt; say trên lầu thì nên
lựa mùa hè để hưởng gió mát; say trên sông nước thì nên lựa mùa thu cho thêm
phóng lãng sảng khoái. Tâm trạng và cảnh phải thích nghi, không vậy thì mất
thú”.
Thái độ của người Trung Hoa đối với rượu và hành vi của họ
trên tiệc rượu theo tôi, có thể đáng chê mà cũng có chỗ đáng khen. Đáng chê ở
chỗ họ có thói quen ép người khác uống quá tửu lượng. Ở Phương Tây không có
thói đó hoặc có mà rất hiếm. Người uống rượu thường tự hào về tửu lượng, chê những
kẻ tửu lượng kém mình. Đáng khen ở chỗ tiệc rượu của họ rất huyên náo. Ăn trong
một khách sạn Trung Hoa, ta có cảm tưởng như dự một cuộc đá banh vì tiếng la
hét không lúc nào dứt.
Điểm đó cho ta hiểu tạo sao một bữa tiệc Trung Hoa kéo dài
như vậy được, tại sao họ dọn ra nhiều thức ăn như vậy được, dọn đã nhiều lần mà
lâu lâu mới đem ra một món. Họ ngồi vào tiệc không phải để ăn uống mà để vui
đùa như kể chuyện xưa, kể chuyện hài hước, giải câu đố, chơi những trò gọi là
“tửu lệnh” [18]. Người ta bày ra một trò chơi, vừa chơi
vừa ăn và cứ năm mười phút đem ra một món ăn. Kết quả là: một mặt cười giỡn,
tranh nhau nói, làm cho cơ thể tiêu hoá được chất rượu; mặt khác, bữa tiệc kéo
dài ra hằng giờ, ăn tới đâu, tiêu hóa tới đó, mà càng ăn càng thấy đói. Xét cho
cùng, ăn uống mà làm thinh, không trò chuyện thì là một tật xấu vì không hợp vệ
sinh. Người ngoại quốc nào không tin rằng họ buồn rầu, trầm tĩnh vô tình, thì cứ
coi họ ăn uống, sẽ biết rằng mình lầm. Chỉ trong lúc ăn, người Trung Hoa mới biểu
lộ thiên tính cùng đạo đức của họ. Nếu họ không được vui sướng trong lúc ăn thì
còn lúc nào cho họ hưởng thú ở đời nữa?
Người Trung Hoa đặt ra rất nhiều trò chơi để giúp vui bữa tiệc.
Đại đa số tiểu thuyết Trung Hoa đều tả kỹ lưỡng các món ăn và các tửu lệnh
trong mỗi bữa tiệc; như trong bộ Kinh Hoa Duyên mà phụ nữ Trung Hoa rất
ưa đọc, có chép nhiều chuyện cũ về những tửu lệnh liên quan đến thanh vận học của
một nhóm phụ nữ trí thức.
Một tửu lệnh giản dị nhất là “xạ phúc”. Người chơi lựa
hai chữ, cắt đầu cắt đuôi đi, còn lại hai bộ phận; ghép lại với nhau thành một
chữ khác bảo đối phương đoán xem những bộ phận đã bị cắt đó là gì [19].
Có rất nhiều tửu lệnh tao nhã về văn tự, lưu hành nhất là
trò “liên cú”: người thứ nhất ngâm một câu thơ, người thứ nhì ngâm tiếp
câu nữa, cứ như vậy cho hết vòng. Người ta thường lấy nhân vật hay phong cảnh
làm đề tài, nhưng nhiều khi chỉ vài câu đầu còn hợp đề tài, càng về cuối bài, đề
tài càng bị bỏ xa đến vạn dặm, thực tức cười.
Nhờ vậy mà bữa tiệc dễ kéo dài tới trên hai giờ, mục đích
không phải để ăn uống, mà để vui đùa ồn ào. Cho nên không nên uống say mèm, chỉ
nên ngà ngà say thôi. Đào Uyên Minh gẩy đàn cầm không dây mà vẫn thấy thú, thì
người uống rượu cũng chỉ nên mượn rượu để mà vui. Quan trọng là cái vui chứ
không phải rượu. Như vậy thì người tửu lượng kém cũng có thể hưởng thú uống rượu. “Có
những người không biết chữ mà biết cái thú của thơ; có những người không biết tụng
kinh mà biết cái thú của tôn giáo; có những người không biết uống một giọt rượu,
mà biết cái thú của rượu; có những người không biết gì về đá, mà biết cái thú của
họa”. Những người đó đều là tri kỷ của thi nhân, thánh hiền, ẩm giả [20] và họa sĩ.
Một quan niệm rộng rãi về thực phẩm tất phải coi bất kỳ vật
gì nuôi sống ta đều thực phẩm cả, cũng như một quan niệm rộng rãi về nhà cửa tất
phải bao quát tất cả những vật gì liên quan tới sự cư trú. Chúng ta đã là những
động vật thì chúng ta phải nhận rằng chúng ta ra sao là tùy thức ăn cả. Sinh mệnh
chúng ta không phải ở trong tay Thượng Đế mà ở trong tay những người làm bếp.
Các bậc thân sĩ Trung Hoa đều ưu đãi người làm bếp vì phần lớn lạc thú sinh hoạt
của họ tùy thuộc bọn người này. Bậc cha mẹ Trung Hoa - rất trọng đãi người vú
vì họ biết rằng sức khoẻ của con cái họ tùy thuộc tính tình, hạnh phúc và cách
sống của người vú. Nếu chúng ta thành thực thì buổi sáng khi tỉnh dậy rồi mà
còn nằm trên giường, đếm trên đầu ngón tay những vật tạo cho ta các lạc thú
chân chính trong đời, thì nhất định ta phải nhận rằng thực phẩm đứng vào hàng đầu.
Cho nên muốn biết một người khôn hay không thì cứ coi thức ăn của họ có tinh mỹ hay không.
Cái tốc độ của sinh hoạt ngày nay làm cho chúng ta có ít thì
giờ lo đến vấn đề nấu nướng, ăn uống. Một bà nội trợ đồng thời là một nhà báo
có tài, mà chỉ dọn cho chồng một món xúp với đậu hộp thì cũng không đáng trách.
Vì bà ta không có thì giờ. Nhưng ăn để làm việc chứ không phải làm việc để ăn,
quả là một lối sống không hợp tình, hợp lý. Đối với bản thân, ta cũng cần chút
nhân từ, khoan dung rồi mới có thể nhân từ, khoan dung với người khác được. Một
người đàn bà tận tâm lo cải thiện tình hình xã hội, lo công việc cho thành phố,
mà nấu ăn sơ sài rồi nuốt vội bữa cơm trong mười phút, thì có lợi gì cho bà ta
đâu. Cụ Khổng tất đuổi bà ta về nhà cha mẹ cũng như cụ đã đuổi cụ bà vì nấu bếp
rất dở.
Sử không chép rõ là bà vợ Khổng Tử bị chồng đuổi hay tự ý ra
đi vì ông chồng khó tính quá, gạo muốn cho thật trắng, thịt phải băm cho thật
nhỏ (thực bất yếm tinh, khoái bất yếm tế), thịt không có thứ nước chấm thích hợp
thì không ăn, sắc không tươi cũng không ăn, mùi hơi nặng cũng không ăn (bất đắc
kỳ tương bất thực, các bất chính bất thực, sắc ác bất thực, xú ác bất thực); quả
thật là một nghệ sĩ trong cách sống. Tôi chắc rằng chỉ có vậy thôi thì cụ bà
cũng chiều cụ ông được; nhưng một lần bà không tìm ra thịt tươi, bất đắc dĩ phải
sai con trai là Lý lại tiệm mua rượu và món ăn nấu sẵn để cung phụng ông chồng,
cụ ông bảo “rượu thịt mua ở tiệm thì không ăn” (cô tửu thị bô bất thực), đến nước
vậy thì cụ bà chỉ còn cách cuốn khăn gói chứ còn biết làm gì nữa bây giờ? Tâm
lý bà Khổng đó, do tôi bịa ra, nhưng những quy điều nghiêm khắc của ông đặt ra
về ăn uống thì chép rành rành trong bộ Luận ngữ đấy, tôi không nói
thêm.
Người Trung Hoa có một quan niệm rộng rãi về thực phẩm [21] cho nên không phân biệt thực phẩm
và dược phẩm. Phàm cái gì bổ ích cho cơ thể thì là một dược phẩm mà đồng thời
cũng là một thực phẩm. Mãi tới thế kỷ trước khoa học mới nhận đúng được sự quan
trọng của thực phẩm trong cách trị bệnh, và may mắn thay, ngày nay các y viện tối
tân đều có đủ các nhà chuyên môn về khoa ăn uống. Nếu các y sĩ ngày nay muốn tiến
xa hơn nữa mà gởi các nhà chuyên môn đó qua tu nghiệp bên Trung Hoa thì chắc họ
đỡ phải dùng thuốc men hơn. Một y sĩ Trung Hoa thế kỉ thứ sáu, Tôn Tư Mặc, bảo:
“Gọi là y sĩ thì trước phải tìm nguyên nhân bệnh, biết nguyên nhân rồi, trước hết
trị bằng thực phẩm, nếu không bớt thì sau mới dùng thuốc”. Vì vậy mà bộ Thực
phổ (sách dạy nấu ăn) đầu tiên của Trung Hoa, do một quan Thái y đời
Nguyên soạn năm 1330, bảo rằng ăn uống là phép dưỡng sinh căn bản. Trong bài tựa
có đoạn như sau:
“Người nào khéo nhiếp sinh thì ăn uống điều độ, giảm bớt lo lắng,
tiết chế thị dục, ngăn những cảm xúc quá mạnh, giữ gìn nguyên khí, ít nói năng,
coi nhẹ thành công và thất bại, tránh ưu tư và những trở ngại, trừ những vọng
tưởng, xa những hiếu ố, cho tai mắt được yên tĩnh mà chăm giữ nội tâm của mình.
Không làm mệt tinh thần, không làm mệt hình hài, tinh thần và hình hài đã yên
thì bệnh hoạn do đâu mà tới nữa? Cho nên khéo giữ cái tính của mình thì đợi đói
rồi mới ăn, ăn không quá no, đợi khát rồi mới uống, uống không quá nhiều. Ăn mỗi
lần nên ít và cách xa nhau, đừng nên nhiều và gần nhau. Nên còn đói một chút
sau bữa ăn và nên no một chút thôi trong khi đói. Vì khi no thì hại phổi mà đói
thì hại khí”.
Bộ đó cũng như các bộ sách dạy nấu bếp khác của Trung Hoa có
thể coi là những bộ dạy về các phương thuốc.
Bạn tản bộ trên đường Hà Nam ở Thượng Hải, ngó các
tiệm Trung Hoa sẽ khó mà nhận được họ bán nhiều thực phẩm hơn dược phẩm hay nhiều
dược phẩm hơn thực phẩm. Vì bạn thấy họ bày gần nhau nào là quế chi, đùi thịt
muối, hổ cân (gân cọp), hải cẩu thận, hải sâm, lộc nhung, cùng với nấm và chà
là. Tất cả những vật đó đều ích cho cơ thể và có nhiều chất bổ. Ngoài ra còn rượu
hổ cốt, rượu mộc qua (một loại cây có quả: cognassier), như vậy thì làm sao mà
phân biệt được là thực vật hay dược vật? Thuốc bổ Trung Hoa may thay khác hẳn
thuốc bổ phương Tây, không có những thành phần chẳng hạn: ba gam hypophosphate
và 0,02 gam tín thạch (arsenic). Nó là một tô cháo gà giò nấu với hoài sơn, thảo
quả [22]. Thuốc phương Tây chế thành hoàn hay phiến,
thuốc Trung Hoa sắc thành thang, như món canh. Sắc thuốc cũng y như nấu canh,
phải đúng phân lượng cho đủ mùi, đủ vị, thường là bảy tám vị, có khi tới hai chục
vị, mà công dụng chẳng phải chỉ để trị bệnh mà còn để bổ dưỡng cơ thể. Vì Trung
Y [23] hoàn toàn đồng ý với Tay Y hiện nay
mà cho rằng khi gan yếu chẳng hạn thì chẳng phải chỉ riêng bộ phận đó đau mà cả
cơ thể đều đau. Tất cả Trung Y dựng trên nguyên tắc căn bản này là phải tăng cường
sinh lực khiến cho những cơ quan rất phức tạp trong thân thể tăng gia sức chống
với bệnh mà thân thể sẽ tự điều trị lấy chỗ đau. Y sĩ Trung Hoa không cho người
bệnh uống aspirine mà cho uống một thang thuốc phát hãn, không cho uống những
viên kí ninh mà cho uống một tô cháo thịt rùa nấu với nấm và vỏ cây có chất ký ninh. Tôi tin rằng sau này phòng dinh dưỡng trong một y viện sẽ được mở rộng và
y viện sẽ biến thành một cao lâu kiêm liệu dưỡng viện (restaurant sanatorium).
Trong khi chờ đợi có những y viện như vậy, ta phải bỏ sự phân biệt thực phẩm (để
nuôi cơ thể) và dược phẩm (để trị bệnh) đi đã.
Khoa học ngày nay nên nghiên cứu các phương thuốc của Trung
Hoa. Mãi đến thế kỷ trước, Tây Y mới biết rằng gan có công dụng bổ huyết mà ở
Trung Hoa thì từ thời cổ đã cho nó là một món bổ cho các người già. Tôi lấy làm
lạ sao các đồ tể phương Tây bỏ hết cả bộ lòng, xương, tủy và óc của heo, bò hay
gà vịt đi, vì những bộ phận đó có nhiều chất bổ. Tủy là chỗ chế tạo ra hồng huyết
cầu, sao không biết dùng nó nấu một món xúp cực bổ mà bỏ phí nó như vậy? Còn bộ
lòng thì ai cũng biết rằng có nhiều vị trấp, vừa ngon lại vừa dễ tiêu.
Tôi ưa nhiều thức ăn phương Tây, nhất là trái dưa bở. Và nếu
một vị Đạo gia mà được ăn trái bưởi thì chắc là tưởng chừng như được uống thuốc
trường sinh. Nước cà chua đáng kể là một phát minh lớn của thế kỷ hai mươi vì
người Trung Hoa cũng như người phương Tây cách đây một thế kỷ, không cho rằng
cà chua ăn được. Thức ăn nào cũng ngon cả nếu khéo nấu, ăn ngay tại xứ sản xuất
ra nó và ăn đúng mùa.
Phép nấu bếp của Âu, Mỹ rõ ràng có nhiều khuyết điểm. Họ rất
tấn bộ về món làm bánh, về các món điểm tâm, tráng miệng, ngoài ra món ăn của họ
hình như khó tiêu, vô vị, ít biến hóa. Ba tuần ở trong một lữ quán hoặc một nhà
trọ, hoặc trên một chiếc tàu, quanh đi quẩn lại chỉ có mấy món thịt gà, sườn
bò, sườn cừu, thịt thăn, ăn mãi muốn ngấy lên. Họ dở nhất là về món rau. Họ có
rất ít loại rau mà chỉ biết nấu canh, nấu chín quá, mất cả màu sắc của rau đi.
Gan gà vịt được coi là một món ngon ở phương Tây, trái thận của cừu cũng vậy;
nhưng còn biết bao thức khác cũng trong những loại đó chưa ăn thử lần nào.
Món xúp của họ không biến đổi mấy. Do hai nguyên nhân. Trước
hết họ không biết thí nghiệm, trộn các thứ rau, các thứ thịt. Nếu biết hỗn hợp,
thay đổi, chỉ cần năm sáu thức ăn như tôm khô, nấm, măng, bí, thịt bò… họ có thể
nấu được hàng trăm thứ xúp. Họ không biết ăn canh bí, mà bí nấu với tôm khô,
mùa hè ăn vào, thật tuyệt. Nguyên nhân thứ nhì là họ ít dùng cá để nấu xúp.
Dưới đây, tôi trích một đoạn trong cuốn Nhàn tình ngẫu
ký của Lí Lạp Ông bàn về cua để độc giả thấy ý kiến của người Trung Hoa về
thức ăn:
“Về nghệ thuật ăn uống, bất kỳ thức nào tôi cũng hiểu biết và
cũng tả được kỹ lưỡng. Duy có loài cua, lòng tôi yêu nó, miệng tôi nếm nó, suốt
đời tôi không sao quên được nó. Nhưng về cái lẽ tại sao tôi thích nó, nếm nó và
không quên được nó thì tôi không diễn tả nổi. Đó là một sự si tình của tôi
trong sự ăn uống mà con cua là một con vật lạ trong trời đất. Suốt đời tôi, tôi
thích nó. Mỗi năm tôi để dành một số tiền để đợi tới mùa cua; người nhà cười
tôi là coi cua như sinh mệnh, vì vậy tôi dùng số tiền để dành mua cua đó là “tiền
chuộc sinh mệnh”… Từ đầu mùa tới cuối mùa, không tối nào tôi không ăn cua. Bạn
thân tôi biết tôi nghiện cua, mời tôi lại ăn cua, cho nên tháng chín tháng mười
tôi gọi là “mùa thu tháng cua”… Trước kia tôi có một người ở gái khéo nấu
cua, tôi gọi chị ta là “chị cua”. Nay chị ta đi rồi! Ôi, cua, cua! Đời của
ngươi và đời của ta liên kết nhau từ lúc sinh tới lúc chết chăng?”.
Lí Lạp Ông xưng tụng cua như vậy vì nó có đủ ba cái đặt tính
của thực phẩm: màu, hương và vị.
Theo tôi “triết học thực phẩm” có thể tóm tắt vào ba điểm
này: tươi, ngon miệng và nấu vừa đúng. Người bếp giỏi nhất thế giới cũng không
thể nấu một món ngon được nếu thức ăn không tươi, và người bếp giỏi nào cũng nhận
rằng nửa nghệ thuật làm bếp là biết lựa thức ăn cho tươi.
Những gia đình trung lưu không thể mướn người bếp giỏi được,
nhưng họ có điều này để tự an ủi là thực phẩm nào ăn cũng ngon cả, miễn là ăn
đúng mùa: nghệ thuật không hơn được Thiên nhiên trong việc cung cấp lạc thú cho
ta nên những người có một khu vườn hoặc sống ở thôn quê được ăn những thức ăn
ngon hơn cả, mặc dù là không có người bếp giỏi. Cũng vì lẽ đó mà ta nên nếm các
món ăn ở chính nơi sản xuất ra nó. Nhưng đối với một người đàn bà không biết lựa
những món tươi hoặc một người đàn ông chỉ thích ăn đồ hộp thì giảng về cách hưởng
các món ăn ngon làm gì cho uổng công.
Khẩu vị của món ăn, khi thì cần mền, khi thì cần dẻo, khi thì
cần giòn, phần nhiều là do cách nấu nướng. Có món phải nấu ở tiệm mới được vì ở
nhà không có thứ lò thích hợp. Còn về hương vị thì có hai loại thức ăn: loại mà
bản vị của nó đã ngon rồi, chỉ thêm chút muối chứ không cần những đồ gia vị; và
loại phải thêm gia vị mới ngon. Sau cùng người Trung Hoa rất quý một vài món tự
nó không có vị gì cả, nhờ sự điều hòa các gia vị mà hóa ra ngon.
Những món rất đắt tiến của Trung Hoa có ba đặt điểm này:
không màu, không có hương, không có vị; tức như ngư sí (cánh cá), yến sào, ngân
nhĩ (một thứ nắm bạc). Cả ba đều tự như chất keo, chẳng có màu sắc, hương vị gì
hết mà ăn rất ngon nhờ khéo nấu với một thứ nước xốt
riêng.
(Trong tiết này mà bản tiếng Pháp lược bỏ, tác giả chê tục bắt
tay và ngả mũ khi chào hỏi nhau là tàn tích của thời đại Trung Cổ - thời mà các
võ sĩ gặp nhau muốn tỏ rằng mình không có khí giới gì trong tay, muốn hoà hiếu,
nên lột nón bao trùm cả mặt và chìa tay không ra -; tục đó nay nên bỏ vì không
hợp thời, vô nghĩa lý, đã không đẹp lại không hợp vệ sinh).
(Bản tiếng Pháp cũng lược bỏ trọn tiết này. Theo tác giả, Tây
trang (y phục phương Tây) có ưu điểm là làm lộ đường cong của cơ thể, rất hợp với
những người trẻ, thân thể cân đối, mà không hợp với người già hoặc gầy ốm. Ông
thích y phục Trung Hoa hơn, rộng rãi, thoải mái, che được những nét không đẹp của
thân thể. Nó lại có lợi là mùa lạnh bận bao nhiêu lớp cũng được, lạnh nhiều thì
thêm lớp, lạnh ít thì bớt lớp đi. Ông ghét nhất cái cổ cồn cứng ngắc và những
cái đai ngực, đai lưng làm cho người ta bực bội).
Danh từ nhà ở nên bao quát cả những đồ đạc, cách bày biện, và
các hoàn cảnh vật chất ở chung quanh nhà. Vì ai cũng biết rằng khi lựa một ngôi
nhà, nên chú ý tới nội bộ trong nhà. Tôi biết nhiều phú ông ở Thượng Hải rất
hãnh diện rằng có được một miếng đất nhỏ, một cái hồ rộng ba bốn thước, và một
cái đồi nhân tạo leo độ ba phút đã tới ngọn; mà họ không biết rằng có những người
nghèo cất chòi lá ở sườn núi mà được hưởng một cảnh đẹp tuyệt vời, như cả vũ trụ
là cái vườn riêng của mình. Hai hạng người đó ai sướng hơn ai, chẳng cần phải
so sánh làm gì. Có những căn nhà cất trên núi trong những cảnh đẹp đến nỗi chẳng
ai nghĩ tới việc rào dậu làm chi, vì bước ra khỏi cửa là một vùng trời đất hiện
ra trước mắt, nào núi xanh mây trắng, nào thác đổ ào ào, chim kêu ríu rít. Người
nào sống trong cảnh đó mới thực là phú ông mà hạng triệu phú ở thành thị không
sao bì kịp. Một người sống nơi thành thị có thể thấy mây bay ngang qua, nhưng
ít khi họ biết ngắm mây mà có ngắm thì cũng chẳng thú gì, vì có mây trắng mà
không có núi xanh [24]. Bối cảnh không thích nghi chút nào cả.
Người Trung Hoa có quan niệm rằng nhà ở chỉ là một bộ phận nhỏ
trong cảnh thiên nhiên và phải hòa hợp với cảnh như một viên ngọc trong một hộp
kim ngân. Vì vậy tất cả những nét nhân tạo đều phải che khuất đi càng nhiều
càng tốt, những đường thẳng của tường phải cắt bằng những chỗ nhô ra. Nhà máy
có thể cất vuông vức như một cái hộp vì cần tiện lợi trước hết. Nhưng nhà ở mà
như vậy thì coi sao được. Một văn nhân Trung Hoa đã tả một ngôi nhà lý tưởng
như sau:
“Bước qua khỏi cổng là tới một lối đi, lối đi nên khuất khúc.
Tới khúc quẹo của lối đi một bức bình phong, bình phong nên nhỏ. Sau bình phong
là một cái sân, sân nên phẳng. Ở bên cái sân có hoa, hoa nên tươi. Sau dẫy hoa
có bức tường, tường nên thấp. Gốc tường có cây thông, thông nên già. Dưới gốc
thông có đá, đá nên kỳ quái. Trên đá có cái đình (nhà mát), đình nên giản phác.
Sau đình có trúc, trúc nên nhỏ và thưa. Hết các bụi trúc tới nhà ở, nhà nên u tịch.
Bên nhà có đường đi, đường nên rẽ ra hai ngả. Chỗ rẽ có cầu, cầu nên cao. Bên cầu
có cây, cây nên lớn. Dưới bóng cây có cỏ, cỏ nên xanh. Trên bãi cỏ có hào
(rãnh), hào nên hẹp. Cuối hào có ngọn suối, suối nên róc rách. Phía trên dòng
suối nên có núi, núi nên cao. Chân núi có cái trang, trang nên vuông vắn. Một
bên cái trang có vườn rau, vườn nên rộng. Trong vườn có hạc, hạc phải múa. Hạc
báo có khách tới, khách không phàm tục. Khách tới bày rượu, khách không được từ
chối; uống rượu rồi say, khách say mà không đòi về”.
Nhà ở nên có tích cách độc lập. Lí Lạp Ông, trong một cuốn
bàn về nghệ thuật sống, để ra mấy chương xét vấn đề nhà cửa. Trong bài tựa, ông
đặc biệt nhấn vào hai điểm “tự tại” và “độc lập tính”. Tôi cho rằng điểm “tự tại”
quan trọng hơn điểm “độc lập tính” vì nhà cửa dù rộng rãi, đẹp đẽ đến bực nào,
bao giờ cũng có một gian mà ta thích nhất, và chỉ ở trong gian đó ta mới thấy
khoan khoái; luôn luôn nó là một gian nhỏ, giản dị, thân mật.
Lí viết:
“Người ta không thể không có nhà cũng như cơ thể không thể
không có áo. Mùa hè phải mát, mùa đông phải ấm, thì nhà cũng vậy. Nhà cao vài
chục thước, rui mè nhô ra vài thước, lớn thì lớn thật, nhưng hợp với mùa hè mà
không hợp với mùa đông. Vô nhà một bực quí nhân, không lạnh mà cũng run: tuy
cái thế khiến nên như vậy, nhưng cũng tại nhà rộng lớn quá, như ta bận cái áo cừu
rộng quá mà không thắt lưng nên vẫn lạnh. Vô một căn nhà tường chỉ ngang vai, hẹp
chứ không có chỗ đặt chân, kiệm thì kiệm thật, nhưng hợp với chủ mà không hợp với
khách… Tôi muốn rằng các nhà quan lớn đừng rộng quá, phòng với người nên xứng với
nhau. Vẽ sơn thủy, người ta theo quy tắc này: Núi cao một trượng thì cây cao một
thước, ngựa cao một tấc, người bằng hạt đậu [25]. Núi cao một trượng mà cây cao hai,
ba thước, hoặc ngựa cao một tấc, mà người thì nhỏ bằng hạt thóc, hạt kê, thử hỏi
có xứng không? Nếu các ông lớn cao chín mười thước thì ở ngôi nhà cao vài chục
thước là hợp [26]; nếu không vậy thì nhà càng cao, người
hóa ra càng lùn, nhà càng rộng thì thân hình hóa ra càng nhỏ. Như vậy sao bằng
cất nhà nhỏ bớt đi cho thân hình có vẻ lớn ra? Tôi thường thấy các ông lớn hoặc
họ hàng của họ bỏ ra hàng ngàn hàng vạn đồng để xây vườn, bảo người thợ: “Đình
(nhà mát) thì đúng kiểu của ông này, tạ (nhà thủy tạ) thì theo đúng cách thức của
ông nọ, đừng sai một ly nhé”. Khi xây cất xong, hãnh diện khoe rằng, từ cửa
cái, cửa sổ đến cái hiên, cái gác nhất thiết đều giống các vườn danh tiếng,
không sai phép tắc chút nào cả. Ôi! Bỉ lậu thay bọn đó.
“Trong việc kiến trúc, phải tránh sự xa xỉ và cầu kỳ. Chẳng
những hạng dân thường cần phải kiệm phác mà đến bậc vương công đại nhân cũng
nên trọng điều đó. Vì nhà để ở, quý thuần giản chứ không quý rực rỡ, quý tân kỳ nhã nhặn chứ không quý tiêm xảo, lạn mạn. Người ta thích khoe sang trọng rực rỡ,
không phải vì thích cái đó mà vì không có sáng kiến mới mẻ; bỏ cái sang trọng rực
rỡ đi thì không có gì để khoe nữa”.
Trong bộ sách của ông, Lí Lạp Ông còn bàn về cách bố trí các
phòng, các cửa, cách bày biện đồ đạt, từ cái bàn cái ghế đến cái giường, tủ và
các đồ trang hoàng lặt vạt. Ông có rất nhiều sáng kiến và rất đa tài: vừa là
nhà soạn tuồng, nhà âm nhạc, vừa là kiến trúc gia, mỹ dung chuyên gia [27].
Về cách bày biện trong nhà, quan niệm của người Trung Hoa gồm
hai nguyên tắc: giản dị và khoảng khoát. Đồ đạc trong phòng không nên nhiều,
nên làm bằng loại dữu mộc (acajou), đánh bóng, nét giản dị, góc cong. Sát tường
nên bày một cái bàn dài không có hộc, trên bày một bình lớn. Góc tường nên bày
vài cái giá đặt chậu hoa hoặc đồ cổ. Phía khác trong phòng kê một kệ sách có những
ngăn cao thấp khác nhau. Ở tường treo một vài bức tranh hoặc liễn, nét vẽ thì
nên đậm, thưa, nét chữ thì nên hùng kính, mà sự bày biện trong phòng cũng nên đạm,
thưa như bức tranh. Nét đặc biệt nhất của nhà cửa Trung Hoa là cái sân lát đá
có vẻ vừa an ninh vừa u tĩnh như những cái sân Y
Pha Nho vậy.
Chú thích:
[1] Tức bọn Sơn Đông mãi võ, huynh
hoang quảng cáo những món thuốc tầm thường. Pháp văn: philosophe “de foire”:
“triết gia chợ phiên”. [Nguyên văn tiếng Anh: “market philosopher”. (Goldfish)]
[2] Đoạn này tác giả dùng một phép
chơi chữ: Tiếng Anh lying có hai nghĩa: nằm, và nói dối. Cả bản tiếng
Pháp và bản tiếng Trung Hoa đều không dịch nỗi lối chơi chữ đó: cho nên tôi
nghĩ lượt bớt đi cho dễ hiểu.
[6] Tôi cắt một đoạn Lâm tả những
tiếng ông nghe được một buổi sáng ở Thượng Hải trong khi ông đã tỉnh dậy mà vẫn
nằm ở trên giường.
[7] Chúng tôi không rõ loài chim
giá cô này, tiếng Việt gọi là gì. Nhưng ở Bắc Việt, chúng tôi được nghe một
loài chim mà chúng tôi không được biết tên: tiếng hót giống như tác giả đã tả.
Theo tai chúng tôi, thì nó hót: chè xôi chuối - thịt; tiếng thịt đổ xuống thật
mau. Trong Nam này hình như vào mua xuân, ở đồng quê và ngay của Sài
Gòn, có một loài chim hót nghe cũng rất thích. Hỏi ra cũng không ai biết tên,
có người gọi nó là chim bồ côi vì tiếng hót nghe y nghe: père, frère, mẻre tout
est perdu (cha, anh, mẹ, mất cả rồi), sau mỗi tiếng père, frère, mère ngừng lại
một chút rồi tout est perdu dồn một hơi rất gấp.
[8] Chúng tôi không hiểu rõ ý của
tác giả trong đoạn này. Mấy hàng trên mới nói cái thú nhàn đàm là giữ được cái
giọng ung dung, nhàn thích, thân mật. Đây lại nói là cần được trút hết nỗi phẫn
uất một cách kịch liệt. Phải chăng nhàn đàm tặng ta cả hai thú đó?
[9] Tôi tạm thêm chữ “không” (có lẽ sách in thiếu), vì nguyên tác tiếng Anh như sau: “There is no question
but we need the presence of women in a cultured conversation, to give it the
necessary frivolity which is the soul of conversation. Without frivolity
and gaiety, conversation soon becomes heavy and philosophy itself becomes
foolish and a stranger to life. (Goldfish).
[10] Về tên tác giả của tiểu phẩm
Chử tuyền 煮泉小品, trong Sinh hoạt đích nghệ thuật chép
là Điền Nghệ Hằng 田藝恆, nhưng có tài liệu chép là Điền Nghệ
Hành 田藝衡. (Goldfish).
[11] Ở đây tôi bỏ một đoạn dài hơn một
trang nói về cách nấu nước và pha trà mà nhiều người đã viết, chẳng hạn Nguyễn
Tuân trong “Vang bóng một thời”.
[12] Ý nói trà rất dễ nhiễm (hấp phụ)
mùi hương. Nguyên văn tiếng Anh: “tea, most susceptible to contamination of
flavors”. (Goldfish).
[13] Tiểu thuyết gia Anh
(1811-1863), viết loại nào cũng thành công, có vẻ châm biếm, cay độc hơn
Dickens.
[16] Sách in là: “Một tôn giáo bất cận
nhân tình là một chính trị điên khùng”, và tôi tạm sửa lại như trên. Nguyên văn
tiếng Anh: “An inhuman religion is no religion, inhuman politics is foolish
politics”. (Goldfish).
[17] Ở tỉnh Chiết Giang, nổi danh vì
thứ rượu hoàng tửu. Gần đó có Lan Đình, nơi mà Vương Hy Chi thường lại chơi.
Coi bài Lan Đình tập tự.
[18] Lệnh có nghĩa là làm chủ, ra lệnh.
Trong bữa tiệc, cử một người làm chủ, ra lệnh (chẳng hạn làm thơ) thì các người
khác phải nghe, không thì bị phạt rượu, cho nên gọi là tửu lệnh.
[19] Tác giả viết sách cho người
phương Tây đọc, nên đưa ra những tỷ dụ trong tiếng Anh. Chẳng hạn lựa hai chữ
Humdrum và Drumstick; cắt cái đuôi drumcủa chữ thứ nhất và cái đầu,
cũng drum, của chữ thứ nhì; còn lại ghép thành Hum-Strick, phải đoán ra bộ
phận đã bị cắt. Tác giả còn đưa ra nhiều thí dụ nữa. Trong bản tiếng Hán, người
dịch theo đúng nguyên văn mà lại không đưa thêm một vài thí dụ trong Trung Hoa,
thành tử chúng ta chỉ hiểu một cách mơ hồ thôi.
[21] Sách in là thực vật, tôi tạm
sửa lại là thực phẩm. Nguyên văn cả câu trong bản tiếng Anh là: “Taking
then the broader view of food as nourishment, the Chinese do not draw any
distinction between food and medicine”. (Goldfish).
[22] Theo nguyên tác thì là món súp
gà ác nấu với sinh địa: “…black-skinned chicken soup, cooked with rehmannia
lutea”. (Goldfish).
[24] Tác giả hơi khó tính. Ở Sài Gòn
này nhìn mây trắng trôi sau một rặng dương (phi lao) trên nền trời xanh, nhiều
khi tôi cũng thấy thú lắm.
[25] Nguyên văn tiếng Anh: “Ten-feet
mountains and one-foot trees; one-inch horses and bean-sized human beings”.
(Goldfish).
[26] Nguyên văn tiếng Anh: “It would
be all right for officials to live in halls twenty or thirty feet high, if
their bodies were nine or ten feet”. (Goldfish).
Lâm Ngữ Đường
Dịch giả: Nguyễn Hiến Lê
Theo https://vnthuquan.net/
Theo https://vnthuquan.net/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét