Văn học Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI chứng kiến sự trình
hiện một cách đầy thuyết phục của các cây bút nữ, đặc biệt ở mảng truyện ngắn.
Điểm dễ nhận thấy là các tác giả nữ dành nhiều tâm lực cũng như bút lực cho những
vấn đề của giới mình: khát vọng sống, bản năng bị kiềm tỏa, những quan niệm và
định kiến… Trong một bối cảnh mà nhiều vấn đề thuộc về giá trị nhân bản của con
người đã được mở rộng biên độ, khi nhân loại không chỉ thừa nhận giới thứ hai
mà còn thừa nhận cả giới thứ ba, thì các tác giả nữ cũng như nhân vật của mình
hoàn toàn có cơ hội vượt thoát những định kiến từ lâu đã in bóng lên cuộc đời họ.
Họ sẵn sàng dấn thân vào những vấn đề nhạy cảm như tính dục, đồng giới cũng như
thẳng thắn thể hiện lối nghĩ mới về những miền hiện thực mang màu sắc truyền thống
như gia đình, con cái, đức hạnh, trinh tiết, v.v… Theo mạch cảm hứng đó, sự phản
kháng trở thành một phẩm tính chung của nhiều nhân vật, góp phần sinh tạo nên
kiểu nhân vật “nổi loạn” (đặc biệt là nhân vật nữ) trong truyện ngắn nữ Việt
Nam đương đại. “Nổi loạn” ở đây được hiểu là hành trình nhân vật tự đấu tranh,
vượt thoát mọi giới hạn để được sống đúng với cái “nhân vị đàn bà” của mình.
Đây thực chất là sự phản ứng lại những định chế của xã hội trong việc kìm hãm tự
do cá nhân của con người, mà sâu xa hơn là sự phản kháng vừa âm thầm vừa quyết
liệt về một xã hội vốn hằn sâu tư tưởng nam quyền.
Từ “nổi loạn” trong nhận thức…
Simone de Beauvoir nói: “Người chỉ là người thực sự nếu biết phản kháng. Danh dự,
giá trị làm người ở chỗ biết phản kháng, chống lại một thân phận đã bị gán cho
một cách phi lý” (1). Trên tinh thần chung đó, triết gia hiện sinh và là người
xác lập lý thuyết nữ quyền người Pháp này đã khẳng định: “Người ta sinh ra
không là đàn bà, người ta trở thành đàn bà”. Điều này có thể được diễn giải rằng,
đàn bà không sinh ra với những điểm bị cho là “yếu kém” mà chính định kiến và sự
áp đặt của chế độ nam quyền đã biến họ trở thành thể thứ yếu, phụ thuộc. Theo
đó, người phụ nữ hẳn nhiên không phải là một phần lệ thuộc vào người đàn ông
như huyền tích của Kinh Thánh mà là những nhân vị độc lập có đời sống riêng của
mình.
Một trong những tín hiệu đầu tiên của ý thức xác lập bản sắc
- nhân vị đàn bà chính là ở sự tự thức nhận về cái tẻ nhạt của cuộc sống thường
nhật. Khát vọng cháy bỏng muốn thoát ra khỏi cái vùng khí quyển nhờ nhờ, không
hương sắc đó chính là động cơ mạnh mẽ nhất cho hành trình dấn thân của người phụ
nữ. Khát vọng đó tượng hình trong câu hỏi xoáy mãi vào tâm can Vi (Cuối mùa bạch
yến - Đỗ Bích Thúy): “Đời Vi chẳng lẽ giống cái cối này, cứ đứng mãi một
chỗ, làm mãi một việc, ngày một già đi, khô héo đi, chẳng lẽ chỉ như thế thôi
sao?”, hay My (Thiếu phụ chưa chồng - Nguyễn Thị Thu Huệ): “Chẳng lẽ cái đời
tôi chỉ cần có ăn với ngủ là xong thôi à? Sẩm tối là nhà nào biết nhà ấy, cứ
thanh bình mà sống nếu như ngày hôm ấy không bị sổng con gà hay mất con chó. Rồi
đẻ. Đẻ một lũ mặt mũi ngờ nghệch như ở trong hang, trong hốc”…
Một khi nhu cầu tự giải phóng của người phụ nữ khởi phát cũng
tức là họ đã ý thức sâu sắc việc giải phóng tình trạng lệ thuộc của cái tôi thứ
yếu bên cạnh cái tôi chủ yếu là nam giới. Vốn dĩ vẫn thua thiệt người đàn ông về
nhiều phương diện, đặc biệt là quyền được biểu thị những ham muốn riêng tư, người
phụ nữ không mấy khi dám vượt qua những rào cản tâm lý, đạo đức để sống thực với
chính mình. Thông hiểu điều này, người cầm bút đã dành cho nhân vật của mình cơ
hội thụ hưởng cảm giác một cách trọn vẹn trong giấc mơ. Nghĩa là, trong giấc
mơ, những quan niệm về trinh tiết, nghĩa vụ, sự chung thủy… đều có thể bị bôi
xóa. Trong Người đàn bà và những giấc mơ (Y Ban), giấc mơ chính là
không gian đồng lõa với cuộc ngoại tình trong tư tưởng của người vợ. Mỗi lần
người chồng về muộn, người vợ lại tự ru mình vào những giấc mơ ngoại tình, tận
hưởng niềm vui với người đàn ông lý tưởng của mình: “Trong mơ, lần đầu tiên
nàng mơ thấy ngủ với một người đàn ông khác và đạt tới cảm giác mạnh”. Nhờ dư
âm của những giấc mơ kiểu như thế mà người đàn bà đạt được trạng thái cân bằng
và duy trì đời sống vợ chồng ái ân lạt lẽo.
Ở một khía cạnh khác, các nhân vật nữ trong truyện ngắn đương
đại còn đấu tranh để thoát ra khỏi tình trạng bị sở hữu, bị chiếm hữu, thậm chí
là “bị dùng” như kiểu nhân vật người vợ trong Con chó và vụ ly hôn (Dạ
Ngân), hay nhân vật cô gái trẻ trong Gió mưa gửi lại (Thùy Linh):
“Cháu đã quen với cuộc sống có rất ít sự níu kéo. Cháu không muốn bị chiếm hữu,
cháu cần được tự do trần trụi”.
Muốn không bị rêu bám thì hòn đá phải lăn. Một khi đã nhận ra cảnh ngộ của mình
cũng tức là đã tỉnh ngộ. Chừng nào con người biết ý thức về bi kịch của mình
thì chừng đó họ còn có cơ hội để cải đổi. Bản thân thứ cảm xúc sinh ra từ quá
trình tự thức nhận này cũng đã mang những giá trị kích khởi mãnh liệt. Sống là
thay đổi, là để lấp đầy như cách lựa chọn của Hoan trong Giờ xanh (Phan
Hồn Nhiên): “Tôi muốn thử một đợt sống thật khác. Nếu không bây giờ, sẽ chẳng
bao giờ”.
… đến “nổi loạn” bằng hành động
Sự kết hợp giữa tư tưởng hiện sinh và lý thuyết nữ quyền trong nhiều truyện ngắn
nữ Việt Nam đương đại là một xu hướng phù hợp với xu thế đi tìm sự cân bằng,
bình đẳng giữa hai giới của xã hội hiện đại. Đó thực chất là sự quy chiếu những
quan điểm hiện sinh vào một đối tượng bé mọn nhất, đáng thương nhất trong suốt
chiều dài lịch sử phát triển của nhân loại: người phụ nữ. Thân phận của họ gắn
liền với nỗi khổ đau, mặc cảm lệ thuộc, mặc cảm bị chiếm đoạt, mặc cảm bị áp bức…
Họ chỉ là những “công dân loại hai” như lời của nữ luật sư trong Trời vẫn
nắng suốt đêm (Hồ Anh Thái): “Chị kể câu chuyện của những thiếu nữ nhà
quê, ngay từ bé đã bị cắt âm vật theo tập quán tôn giáo. Phụ nữ là công dân loại
hai. Phụ nữ là ô uế và trạng thái cực cảm của họ là nỗi ô nhục cần phải xóa bỏ.
Vậy. Phụ nữ chỉ là đồ vật trong gia đình, là cái máy đẻ cho chồng. Họ không có
quyền đạt đến cực cảm”. Sự lồng ghép góc nhìn hiện sinh với những tư tưởng của
nữ quyền luận là phương thức tạo hình nhiều cá tính góc cạnh, độc đáo. Không chỉ
đòi quyền tự do luyến ái, họ còn công khai đòi được khẳng định quyền tự chủ
trong đời sống cá nhân, sự ngang bằng về nghĩa vụ và quyền lợi trong tương quan
với nam giới. Họ - giờ đây - không còn là những “công dân hạng hai” chỉ biết
câm lặng và chịu đựng. Chân trời ở trước mắt và họ cho mình quyền tự định đoạt
số phận của chính mình. Nhân vật Thoa trong Đường trần (Thùy Dương)
trăn trở: “Có đêm hắn xong việc, ngủ khìn khịt còn tao vật vã trắng đêm, cứ muốn
quy hoạch lại đời mình mà sao thấy khó quá, thấy rối bời và mông lung quá…
Nhưng mà tao cũng phải có trách nhiệm với cuộc đời của mình chứ không thể sống
vì người khác, vì những cái khác được”.
Để giành được quyền sống đúng nghĩa cho mình, sự phản kháng
không chỉ dừng lại ở ngưỡng nhận thức mà nó còn cần và nhất thiết phải chuyển
hóa thành hành động. Ở tầng ý nghĩa này, nhân vật nữ trong nhiều truyện ngắn
thường được mô tả gắn với ý niệm về những cuộc hành trình, những chân trời, những
viễn ảnh mới mẻ và đầy quyến rũ. Hình ảnh “tân cảng” trong truyện ngắn cùng tên
của Nguyễn Thị Thu Huệ trở thành biểu tượng cho những miền đất mới mà con người
khao khát kiếm tìm. Không phải ngẫu nhiên mà người mẹ đã phân biệt một cách
rành rẽ hai vùng đất - cũng chính là hai khoảng không gian sáng và tối: “Mẹ nói
khi cả hai cùng nhìn về phía tân cảng: Con thấy cuộc sống ở đó không? Suốt ngày
đêm tàu ra vào tấp nập. Đấy là bến cho các con tàu đến rồi đi. Quay sang phía
khác. Lờ mờ trong bóng tối bên kia sông là làng xóm, âm thầm tĩnh lặng. Mẹ lại
bảo: Đấy là các gia đình tối đến quây quần, loanh quanh rồi ngủ, mai dậy sớm đi
làm… Nó hỏi: Tân cảng là gì ạ? Là cảng mới. Bao giờ cũng cần bến mới cho những
con tàu”. Sau cuộc đối thoại, người phụ nữ ấy đã quyết định từ bỏ ngôi vị nữ
chúa trong cái “cung điện” lạnh lẽo không hơi ấm suốt bao năm để bắt đầu lại từ
đầu. Bão tố nổi lên trong chị ngay từ khi quyết định ấy thành hình và càng ngày
càng dữ dội hơn. Nhưng không vì thế mà chị chùn bước: “Không có một điều gì làm
chị xúc động hơn chính bản thân bão tố trong lòng chị lúc này. Chiến tranh đã nổ
ra. Bom đã rơi vào chính chị. Và chị cũng phải chạy đi. Đến một cảng mới để làm
lại từ đầu”.
Cuộc sống là một đường chạy đúng như nhân vật Thầm trong truyện
ngắn cùng tên của Nguyễn Ngọc Tư đã định nghĩa: “Chạy, phải đau. Đau nghĩa là sống.
Người chết không đau đớn”. Hiểu theo nghĩa này thì hành trình đến với những
“tân cảng” trong cuộc đời mỗi người sẽ không bao giờ là con đường dễ dàng. Và
cách thức mỗi người phụ nữ lựa chọn cũng khác nhau. Đó có thể là những phản ứng
dữ dội theo kiểu con trẻ, gào thét điên cuồng khi không có được thứ nó muốn:
“Tiếng thét của tôi bay lên chín tầng không trong thiên đường rồi lặn sâu xuống
bảy tầng đất cát địa ngục. Tiếng thét như cánh chim đại bàng, bay đi tìm cái kiếp
trước ngang tàng và càn rỡ. Mơ mộng và chìm lút. Muốn chinh phạt mà thành kẻ tội
đày. Muốn thành đàn ông mà lại ra một cô gái. Chẳng được đi chơi lênh phênh khắp
nơi, chẳng được đỏ đen mê muội, chẳng được vênh váo không cần biết ngày mai” (Giấc
mơ - Võ Thị Xuân Hà); “Tôi chạy đến hồ Than Thở, buồn quá, lại quanh quẩn
đồi Cù. Còn buồn hơn, mọi thứ đều lặng lờ, tôi muốn thét lên một tiếng thật to,
may ra có cái gì sẽ vỡ, sẽ nổ và biết đâu sẽ vui hơn” (Hồng ngủ - Phan Thị
Vàng Anh).
Nhiều nhân vật nữ trong truyện ngắn đương đại thậm chí có những
quan điểm, hành động vượt ra ngoài mọi chuẩn mực, giới hạn. Họ hùng hồn bao biện
cho những quan điểm, hành động đó như sau: “Tôi cóc cần sống vì ai. Tôi phải vì
tôi bởi cũng có ai nghĩ đến tôi đâu” (My trong Thiếu phụ chưa chồng - Nguyễn Thị Thu Huệ); “Đời là cái cóc khô gì? Danh dự là cái cóc khô gì? Anh giữ
mọi thứ để làm gì? Chết đi, anh cũng một nắm đất như ai” (Huệ trong Minu
xinh đẹp - Nguyễn Thị Thu Huệ).
Sắc thái “nổi loạn” hiện sinh trong truyện ngắn Việt Nam
đương đại đặc biệt phong phú và tươi mới ở khuynh hướng kêu đòi cho quyền được
thỏa mãn những khát vọng luyến ái. Người phụ nữ sẵn sàng dứt bỏ tất cả để ra đi
theo tiếng gọi của tình yêu, bất chấp đó là thứ tình yêu trong sáng thuần khiết
hay là thứ tình yêu đắm đuối nhục cảm. Cũng như cô gái trong Người
xưa (Nguyễn Thị Thu Huệ) “luôn muốn một cái gì như gió bão chứ không đủ sức
chịu đựng và chờ đợi sự thấm lâu của mưa ngâu”, người vợ của ông Xung
trong Đêm trăng (Nguyễn Thị Thu Huệ) “suốt đời đam mê cái gì đó chính
nàng không hiểu”, “khao khát một cuộc sống mà tình yêu phải là ngọn lửa thiêu đốt”,
cho dù có thể vì thế mà “đau đớn, bị quật ngã”. Người phụ nữ ấy trốn bình yên
đi tìm giông tố vì không thể bằng lòng với những đêm trăng thật là trăng trong
vườn hồng tĩnh lặng, vì không chấp nhận năm tháng tuổi trẻ không có đàn ông bên
cạnh.
Điều đáng ngạc nhiên là, như một phép phủ định đối với những quan niệm truyền
thống, người phụ nữ trong truyện ngắn đương đại có những lựa chọn khác thường.
Họ thậm chí có thể phản ứng khá cực đoan với vấn đề gia đình và những đứa con.
Trong khi tranh đấu đòi quyền sống, quyền bình đẳng cho mình, họ mặc nhiên xem
đó không phải là thiên tính, thiên chức mà ngược lại, là gánh nặng, là sự cản
trở. Lan trong Một nửa cuộc đời và Sao trong Giai nhân của
Nguyễn Thị Thu Huệ là những mẫu phụ nữ tiêu biểu cho kiểu nhân vật này. Lan van
nài Thắng - người tình của cô: “Em sợ cuộc sống buồn tẻ. Nó giết chết tuổi trẻ
và những ham muốn. Cuộc sống tuyệt vời thế này vậy mà hàng ngày em cứ lọ mọ như
một mụ già xẩm sờ xó bếp. Cơm nước, con cái và ngu si dần đi… Chúng mình hãy rũ
bỏ tất cả. Đến với nhau đi anh. Sắp già và chết đến nơi rồi”. Sao thì tuyên bố
với người yêu về quyết định phá bỏ đứa con trong bụng mình: “Tôi không muốn giết
tuổi trẻ của mình bằng con đường tự biến mình thành con ở. Tôi còn quá trẻ để
ngồi ôm con cửa sổ ngóng chồng đi làm về mỗi sáng, mỗi chiều. Tôi còn phải học,
phải phấn đấu để có một cái tên trong cuộc đời này. Thành bà nọ bà kia mới khó,
chứ thành vú em khó gì…”; “Con ư, con là cái gì? Nó đem lại cho đời tôi cái gì ngoài
sự sồ sề, nhếch nhác và ngu si. Con để làm gì khi trước mắt tôi là bao nhiêu
con đường. Lấy anh. Rồi cứ một năm tôi sản xuất cho anh một đứa vì dòng họ anh
vắng người, lại đẻ như gà ấy mà”.
“Nổi loạn” - theo cách này hay cách khác - có cái giá riêng của
nó. Sự trả giá là điều mặc nhiên một khi con người đã lựa chọn. Đôi khi, nó có
thể chính là cái chết. Đó là câu chuyện của cô gái đẹp mang tên Sải trong Con
dại của đá (Võ Thị Hảo). Sải có những khát khao kỳ lạ mang đường nét mơ hồ
của miền đất mới - nơi chưa một ai trong vùng từng đặt chân đến: “Con ngựa tía
là con dại của đá. Nó không biết làm lành với đá và luôn lồng lên khi thoáng nhận
ra mùi lạ và cứ vùng vằng xông tới đó bằng được. Thế nhưng nàng thích cưỡi nó,
vì nó cũng giống nàng, cứ khao khát mãi một miền ngái lạ”. Đó là lý do nàng rời
Hùng De để đi với Cáo Tờ Quẩy: “Hùng De không mang vị mặn của biển. Chàng chưa
bao giờ tới biển. Trong mái tóc mịn của chàng chỉ có mùi ngọt lợ của sương mù
quanh năm quẩn trên đỉnh núi. Mắt Cáo Tờ Quẩy vằn những tia đỏ của rượu, của
thuốc phiện và những ham hố. Nhưng nàng lượng thấy trong mắt hắn những miền xa
vời vợi mà nàng chưa hề biết tới. Quẩy hứa sẽ đưa nàng đi chơi biển. Nếu được
xuống biển, nàng sẽ sung sướng hơn cả mẹ nàng và bà nàng ngày xưa. Đàn bà con
gái trong bản này chưa ai xuống biển”. Sải chết mà chưa kịp biết biển là gì, chết
trong nỗi đau và niềm phẫn hận vì bị lừa gạt. Nhưng trong niềm bi phẫn đó, nếu
lựa chọn một lần nữa, hẳn Sải sẽ vẫn chỉ là “đứa con dại của đá”, vẫn thêm một
lần nữa trốn chạy, bằng lòng đổi tình yêu, hạnh phúc hiện tại của mình để lấy
những ước mơ.
Như vậy, sau 1986, hình tượng người phụ nữ “nổi loạn” song
hành với những cảm thức về tính chất phi lý của cuộc đời, sự giới hạn, trói buộc
của những quan niệm đạo đức cũ, sự vùng lên của giới tính thứ hai… Theo
A.Camus: “Sự nổi loạn là một phản kháng bằng sức mạnh không giới hạn và mục
đích ôn hòa là giảm bớt đau khổ của thân phận con người” (2). Theo tinh thần
này, “nổi loạn” được coi như một lực đẩy tích cực giúp con người tự trấn an
mình, đồng thời dấn thêm một bước trên con đường hiện sinh.
Chú thích:
1. Dẫn theo Nguyễn Văn Trung (1964), Một vài cảm nghĩ về
con người phản kháng của Albert Camus, Tạp chí Văn, số 2, Sài Gòn, tr.69.
2. Dẫn theo Bùi Ngọc Dung (1963), Albert Camus với nền văn chương triết học,
Tạp chí Văn học, số 13, Sài Gòn, tr.40.
T.N.T
Nguồn: Tạp chí Văn nghệ quân đội, ngày 7.8.2018.
Theo https://vanhoc365.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét