Đóa hồng cho người bình thơ
Từ
Một Bình Luận Trên Facebook
Mới đây, dưới bài viết Hồn
Thơ Và Cảm Xúc (1) của tôi trên Facebook có hai bình luận của Vân Anh; đúng ra
là một bình luận được chia làm hai phần - phần đầu là 4 câu thơ và phần sau có
vẻ như là lý do chị đã viết 4 câu thơ đó.
Dưới đây là nguyên văn bình
luận:
Không là dòng chảy trong
mương
Không là sóng cả đại dương
thăng trầm
Người – êm ái mạch nước
ngầm
Chảy trong tôi suốt tháng
năm vụng về.
Cám ơn anh Nhì Phạm.
Bài viết của anh thật thú
vị. Em cũng từng nguệch ngoạc đôi dòng nhưng vẫn chưa thấy dáng dấp thơ trong
đó. Đọc bài viết của anh và ngộ ra khá nhiều lỗ hổng trong những dòng nguệch
ngoạc của mình.
Tôi trả lời:
Cảm thấy vui khi đọc
những dòng "tự thú" của em. Ít ra là bài viết của anh đã có ích cho
một người. Rất Yêu Quý em, Vân Anh ạ.
Bốn câu thơ của em hay
lắm. Hôm nào có hứng sẽ có mấy dòng "chọc phá" em.
Bài
Thơ Đã Có Tựa Đề
Sau khi cùng tôi trao đổi
qua mục nhắn tin của Facebook, chị đã chọn cho đoạn thơ một tựa đề. Và bài thơ
đã có bộ mặt hoàn chỉnh như sau:
MẠCH NƯỚC NGẦM
Không là dòng chảy trong
mương
Không là sóng cả đại dương
thăng trầm
Người – êm ái mạch nước
ngầm
Chảy trong tôi suốt tháng
năm vụng về.
(Vân Anh)
Tứ
Thơ
Tứ thơ dựa trên văn bản:
Không là dòng chảy trong
mương, cũng không phải đại dương sóng cả, Người là mạch nước ngầm, êm ái chảy
trong tâm hồn tôi suốt những tháng năm vụng về.
Tứ thơ đúng là “kín như
bưng”.
Cũng may, nhờ có phần sau
của bình luận, tứ thơ có diện mạo dễ coi và dễ hiểu như sau:
Nhờ đọc và tiếp nhận “hương
hoa” của những bài bình thơ từ 4 phương, 8 hướng, tác giả chợt “ngộ” ra rằng
những nhà bình thơ (đúng ra là tác phẩm của họ), không là dòng chảy trong
mương, cũng không phải đại dương sóng cả, mà hình như là một mạch nước ngầm,
nhẹ nhàng êm ái chảy trong tâm hồn suốt những tháng năm chị còn vụng về trong
việc sáng tác cũng như cách nhìn nhận, đánh giá thơ ca.
Ý: Chính những nhà bình thơ
đã giúp thi sĩ chỉnh sửa những vụng về, bất cập trong thơ họ sáng tác cũng như
cách nhìn nhận, đánh giá thơ ca của họ.
Thể
Thơ
Mạch Nước Ngầm được viết
bằng thể thơ lục bát, vần gieo đầy đủ, gần như là chính vận (mương/dương, trầm
/ngầm, ngầm/năm) nhưng bài thơ ngắn (4 câu) nên vần chỉ vừa độ ngọt, không có
hội chứng nhàm chán vần.
Nhịp điệu không mới theo
nghĩa đột phá, tiên phong nhưng cũng không quá cũ. Câu 2 có đảo ngữ của tĩnh từ
“sóng cả”; câu 3 có đảo ngữ của tĩnh từ “êm ái” với nhịp 1/2/3 (Người/ êm ái/
mạch nước ngầm) cũng khá lạ nhưng rất tự nhiên, không có vẻ “cố làm mới” một
cách gượng gạo.
Nói chung, bài thơ gọn, đẹp
về mặt hình thức.
Ngôn
Ngữ, Hình Tượng
Ngôn ngữ ở câu đầu “Không
là dòng chảy trong mương” có nét đẹp giản dị dân dã của cô gái quê.
Đến câu thứ hai “Không là sóng cả đại dương thăng trầm” nét
đẹp đã có chút ít vẻ cao sang. Về ý nghĩa, cả 2 câu đều tương hợp với - và
trong chừng mực nào đó, có đóng góp cho - tứ thơ, nhưng cũng chỉ là những diễn
viên phụ, đóng vai dọn cảnh.
Đến 2 câu cuối:
Người – êm ái mạch nước
ngầm
Chảy trong tôi suốt tháng
năm vụng về
sự thăng hoa đã hiện ra rất
rõ ràng. Đài các, quý phái nhưng không kênh kiệu lố lăng; trang điểm theo sát
cung cách, thời trang đương đại nhưng vẫn duyên dáng, dễ mến. Và quan trọng
hơn, hồn cốt của bài thơ nằm ở 2 câu này.
“Người”: Danh từ, có thể số ít và cũng có thể số nhiều (hiểu với
nghĩa số nhiều thì đúng hơn) – là nhà bình thơ, cũng có thể hiểu với nghĩa
“hương hoa” của những tác phẩm bình thơ, hay khái quát hơn là công việc bình
thơ.
“Êm ái, mạch nước ngầm”: Khác với lời giải của một bài toán, những
nhận định hay, dở về một bài thơ hoặc những đúng, sai liên quan đến lý thuyết
thơ đều chưa phải là kết luận chung cuộc. Chúng còn phải chịu thử thách của
nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái chiều, trước khi đủ độ khả tín để thuyết
phục người đọc. “Hương hoa” của những bài bình thơ, nói chung là công việc bình
thơ, được tác giả gọi là “mạch nước ngầm êm ái”. Nhờ “mạch nước ngầm êm ái” đó
tác giả có thể chỉnh sửa những “vụng về” trong thơ, cũng như những thiếu sót,
bất cập trong cách nhìn nhận, đánh giá thơ ca của mình.
“Chảy
trong tôi”: Tiến trình thẩm thấu nội dung và tiêu hóa các bài bình thơ
trong tâm hồn người đọc, ở đây là tác giả Mạch Nước Ngầm.
“Suốt
tháng năm”: Học hỏi để biết thế nào là thơ hay, thế nào là thơ dở, để có
nhận định đúng đắn về thơ nói chung, không phải chỉ một sớm, một chiều mà là
công việc lâu dài; có thể nói “Còn làm thơ, còn thưởng thức thơ - nếu muốn làm
thơ hay, thưởng thức thơ sành điệu - là còn phải học”.
“Vụng
về”: Những yếu kém, khuyết điểm của thi sĩ biểu hiện trong tác phẩm
hoặc trong cách nhìn nhận, đánh giá thơ ca.
Cả 14 chữ kết nối với nhau
chặt chẽ, đắc địa đến từng chữ một – nghĩa là không thể thay thế bất cứ chữ nào
bằng chữ khác hoặc hoán chuyển vị trí bất cứ chữ nào (hoặc nhóm chữ nào) với
chữ khác (hoặc nhóm chữ khác), mà không làm giảm cái hay, cái đẹp tuyệt vời của
cả đoạn thơ.
Thêm vào đó, để giải thích
“tàm tạm” 14 chữ này tôi đã phải “gói gọn” trong 279 chữ (tỉ lệ 1/20). Có thể
nói sức nén của những con chữ trong đoạn thơ này thật ghê gớm.
Bố
cục:
Bố cục hay thế trận của bài
thơ liền lạc, gắn bó chặt chẽ. Hai câu đầu tuy không đắc địa đến từng chữ một
như 2 câu sau nhưng cũng cần thiết để làm nổi bật tứ thơ. Chữ nào cũng làm tròn
nhiệm vụ của mình. Không có chữ thừa, “vô tích sự”.
Thủ
Pháp Phúng Dụ
Mạch Nước Ngầm của Vân Anh
sử dụng thủ pháp phúng dụ (allegory) - mượn một hình ảnh trực quan để
bóng gió diễn đạt một ý tưởng trừu tượng. Hình ảnh trực quan ở đây là “mạch
nước ngầm”; ý tưởng trừu tượng là công việc bình thơ. Có điều “mạch nước ngầm”
lại là “mạch nước ngầm” chảy trong tâm hồn nên không được trực
quan cho lắm. Do đó, sợi dây nối giữa công việc bình thơ và “mạch nước
ngầm”– qua tài diễn đạt của thi sĩ – dù rất hợp lý, chắc chắn và kín kẽ (không
để lầm lẫn “ý tưởng trừu tượng” này với “ý tưởng trừu tượng” khác) nhưng lại
quá kín, không thể “nhận diện” bằng “mắt thường”.
Có thể nói nếu chỉ dựa vào
văn bản thì độc giả, kể cả những vị nhạy bén, có kinh nghiệm, cũng khó mà thấy
được tứ thơ. Sợi dây nối của thủ pháp phúng dụ không hiện hình, bài thơ sẽ là
một câu đố bí hiểm, chỉ tác giả mới có câu trả lời. Đây là lỗi kỹ thuật mà thi
sĩ sử dụng các thủ pháp ẩn dụ, phúng dụ, “gợi, không kể” thường mắc phải. Nếu
không có “thuốc chữa” bài thơ sẽ đi vào quên lãng một cách hết sức oan uổng.
Chính vì thế, tạm coi là
người trong cuộc, tôi đã mạnh dạn đưa vào bài viết phần sau của bình luận nhằm
“hé mở cánh cửa” để độc giả có thể bước vào thưởng thức cái hay, cái đẹp, cái
độc đáo của bài thơ. Đối với lỗi kỹ thuật kiểu này, chỉ cần chữa trị một lần.
Sau đó, chỉ một chú thích nhỏ, hoặc nếu bài thơ có sức sống, dù chẳng chú
thích, người đọc cũng dễ dàng biết được căn nguyên, nguồn cội để “bắt” được ý
tứ của bài thơ.
Thông
Điệp Sau Cùng
Viết với tâm thế của người
thọ nhận, Vân Anh giống như một bệnh nhân mắc chứng “vụng thơ”, được các bác sĩ
từ khắp nơi gởi về tặng mỗi người một loại thuốc. Chị tuyển lựa rồi gộp chung
lại chế biến thành một món thuốc riêng, uống vào thành “mạch nước ngầm” lưu
chuyển trong người mình. Nhờ món thuốc ấy, vi trùng gây bệnh mỗi ngày một chết
bớt hoặc yếu dần.
Mới đây, khi có cảm giác là
mình đã khỏi bệnh, chị bày tỏ tâm sự của mình bằng một bài thơ. Hai chữ “vụng
về” trong bài thơ là thủ pháp “gợi, không kể” (Show, Don’t tell). Khi nghe bệnh
nhân thố lộ là nhờ “thuốc” của mình chị đã khỏi bệnh, các bác sĩ - ẩn trong
phép phúng dụ là các nhà bình thơ - sẽ mỉm cười khi thấy trước mắt mình một
chiếc cầu ngắn. Bước qua chiếc cầu ngắn đó bằng một chút liên tưởng, họ sẽ nhận
ra: “Chữa trị chứng bệnh ‘vụng thơ’ là nhiệm vụ chính của mình, của
công việc bình thơ”.
Không ít nhà bình thơ, với
số lượng bài viết đáng nể, vẫn tiếp tục bình thơ không bàn thi pháp hoặc chỉ khen
không chê, nghĩa là không để ý, hoặc tác động được rất ít, đến chứng bệnh “vụng thơ” của tác giả. Với Mạch
Nước Ngầm, Vân Anh thể hiện lòng biết ơn sâu sắc của chị đối với những người
làm công việc bình thơ, nhưng cũng rất tế nhị, nhắc khéo họ quan tâm đến hai
chữ “vụng về” của thi sĩ.
Cái
Dở Của Phúng Dụ lại Thành Hay
Như đã nói ở trên, phúng
dụ là mượn một hình ảnh trực quan để bóng gió diễn đạt một ý tưởng trừu tượng.
Nhưng hình ảnh trực quan trong bài thơ là “mạch nước ngầm” mà lại là “mạch
nước ngầm” chảy trong tâm hồn nên không được “trực quan”
cho lắm. Hậu quả là độc giả rất khó “bắt” được tứ thơ. Tuy nhiên, khi đã “hé mở
cánh cửa” thì cái “mông lung sương khói” của “mạch nước ngầm chảy trong tâm
hồn” lại trở thành cây cầu liên tưởng rất đẹp khiến độc giả thật sảng khoái
khi đi trên đường đến bến đỗ của tứ thơ, rồi sau đó hiểu được ẩn ý của tác giả.
Tôi không biết Vân Anh vô
tình hay cố ý. Nhưng dù gì đi nữa, cuối cùng cái dở của phép phúng dụ lại thành
hay.
Sự
Kín Kẽ Của Phúng Dụ
Trong các cuộc trao đổi,
tranh luận về thơ, có một câu nói thường được đưa ra, đại ý:
“Mỗi người có một ‘bộ’ tâm
tư, tình cảm khác nhau, nên khi đọc một bài thơ họ có quyền hiểu theo ‘hệ quy
chiếu’ của riêng họ, có khi khác xa với ý của tác giả.”
Tôi không nghĩ như vậy. Thi
sĩ làm thơ là để chia sẻ nỗi lòng, tâm sự - những vui buồn, ưu tư, băn khoăn,
yêu thương, thù hận… của mình trước cảnh đời - với độc giả; còn có được sự
thông cảm hoặc đồng cảm hay không lại là chuyện khác. Nhưng chắc là ít ai bỏ
tim óc ra làm thơ lại muốn thấy thiên hạ không cần tìm hiểu nỗi lòng, tâm sự
của mình mà chỉ mượn bài thơ làm “bệ” để “phóng” tâm hồn họ đi trăm phương ngàn
hướng.
Làm thơ mà để độc giả (có
trình độ) không “bắt” được tứ thơ, không hiểu được nỗi lòng của mình, hoặc nỗi
lòng này lại hiểu lầm thành nỗi lòng khác, thì theo tôi, trách nhiệm phần lớn
thuộc về thi sĩ.
Dĩ nhiên, có những câu,
những đoạn thơ gợi cho người đọc những kỷ niệm vui, buồn của một thời xa xưa,
có khi không giống với khung cảnh của bài thơ, hoặc vùng trời ước mơ của thi sĩ
(nhưng cả bài thì lại khác). Thỉnh thoảng cũng có những bài thơ mà ở đoạn cuối
tác giả tự tìm đến một chân trời rộng mở để thả hồn mình vào mênh mông. Lúc nó
người đọc tha hồ “phóng” tâm hồn đến bất cứ nơi nào mình muốn.
Tôi nhớ đến bài thơ Mắt Bồ
Câu của Nguyễn Khắc Phước. Khi thi sĩ chạy 150 cây số chỉ để về đứng lặng, ngắm
ngã ba sông, rồi:
chép giấc mơ vào con thuyền
giấy
thả trôi vào mênh mông (2)
thì trong khung cảnh đó,
độc giả - với cùng nỗi nhớ thương, tiếc nuối như tác giả - có quyền thả con
thuyền giấy của riêng mình trôi đến bến bờ nào cũng được.
Nhưng đại đa số những bài
thơ khác, viết là để bộc lộ, chia sẻ tâm tình. Mạch Nước Ngầm của Vân Anh thuộc
loại này. Nhưng đặc biệt, nhờ ngôn ngữ của bài thơ chắt lọc, đắc địa đến từng
chữ một (ở 2 câu cuối), thủ pháp phúng dụ lại không một khe hở, nên khi đã “hé
mở cánh cửa” để độc giả bước vào khung cảnh của bài thơ thì họ chỉ có một đường
cùng đi với tác giả đến bến đỗ của tứ thơ. Rồi sau đó bước qua một chiếc cầu
ngắn nữa của thủ pháp “gợi, không kể” để hiểu thông điệp của bài thơ. Không có
con đường nào khác.
Với bài thơ sử dụng đến 2
biện pháp tu từ (phúng dụ và “gợi, không kể”) - trong đó “hình ảnh trực quan”
của phúng dụ lại cũng “mông lung sương khói” - như Mạch Nước Ngầm mà vẫn
không để độc giả có lý do (chính đáng) rẽ ngang, rẽ dọc, vẫn thẳng một đường đi
đến cánh cửa tâm hồn mình - thì thi sĩ quả là “cao tay ấn”.
Đây là ưu điểm rất đáng
khen của Mạch Nước Ngầm.
Khí
Tông Và Kiếm Tông
Võ học Hoa Sơn chia làm hai phe: Kiếm Tông
và Khí Tông. Kiếm tông lấy chiêu thức làm chính - cứ luyện kiếm thành thục thì
nội công tự động tăng tiến. Ngược lại, Khí Tông lấy khí làm gốc, nội công vững
thì kiếm pháp có chỗ dựa để tiến xa hơn. (3)
Thơ của phe Kiếm Tông chú
trọng kỹ thuật thơ - ngôn ngữ, hình tượng, thế trận chữ nghĩa và các biện pháp
tu từ. Thi sĩ của phe Kiếm Tông ít nhiều đều treo giải thưởng cho người “bắt”
được, hiểu được ý tứ của bài thơ. Đó là cảm giác sung sướng khó tả khi khám phá
ra con đường chứa đầy hoa thơm cỏ lạ, và cứ thế từng bước đi đến cánh cửa tâm
hồn của tác giả.
Trong thơ của phe Kiếm Tông
cảm xúc tầng 1 và tầng 2 thường mạnh, hoặc rất mạnh. Cảm xúc tầng 3 (đỉnh điểm
là hồn thơ) thường vắng bóng (hoặc rất nhẹ, không đáng kể).
Một số bài thơ nổi tiếng
của phe Kiếm Tông là: Sông Lấp của Tú Xương (4), Lương Châu Từ của Vương Hàn
(5), Bánh Vẽ của Chế Lan Viên (6)…
Thơ của phe Khí Tông chú
trọng cảm xúc. Các phương tiện thẩm mỹ khác của thi pháp chỉ là phương tiện để
khơi dòng cho cảm xúc tuôn chảy. Trong những bài thơ thành công của phe Khí
Tông, cảm xúc tầng 3 rất mạnh, nhiều bài lên tới đỉnh điểm. Đó là lúc thi sĩ
nổi điên, cảm xúc sôi lên phủ mờ lý trí, Hồn Thơ lai láng. Lời thơ là tiếng
lòng chân thật của thi sĩ. Bài thơ đã dành được phần thưởng cao quý nhất - bước
vào Bến Bờ Thi Ca.
Vài bài thơ nổi tiếng (đã
bước vào Bến Bờ Thi Ca) của phe Khí Tông là: Say Đi Em của Vũ Hoàng Chương (7),
Nhìn Từ Xa… Tổ Quốc của Nguyễn Duy (8), Tạ Lỗi Trường Sơn của Đỗ Trung Quân
(9)… Ở đây, tôi chỉ dựa vào trạng thái “lạc thần trí“ của thi sĩ (có tiếng lòng
chân thật) để đưa bài thơ vào Bến Bờ Thi Ca. Vị trí cao thấp của thi phẩm trong
Bến Bờ Thi Ca còn tùy thuộc những phương tiện thẩm mỹ khác của thi pháp.
“Mạch
Nước Ngầm” Của Vân Anh Thuộc Kiếm Tông Hay Khí Tông?
Mạch Nước Ngầm có những đặc
điểm sau đây:
1/ Bài thơ bày tỏ lòng biết
ơn, nhưng cũng là lời nhắc khéo để giới bình thơ nhìn lại nhiệm vụ của mình: Ca
ngợi cái hay cái đẹp nhưng cũng đừng quên chỉnh sửa những vụng về, bất cập của
thơ.
2/ Ngôn ngữ chắt lọc, đắc
địa - đặc biệt ở 2 câu cuối.
3/ Vần vừa đủ độ ngọt, nhịp
điệu của thể thơ lục bát không ở vị thế tiên phong nhưng cũng không quá cũ.
4/ Thế trận chặt chẽ
5/ Thủ pháp phúng dụ kín
kẽ.
6/ “Gợi, không kể” mời gọi
một “liên tưởng gần”, cây cầu ngắn, dễ bước qua.
7/ Phúng dụ kết hợp với
“gợi, không kể” đưa độc giả vào một cuộc phiêu lưu lý thú để vào bến đỗ của tứ
thơ rồi sau đó bắt gặp thông điệp của tác giả.
8/ Bài thơ ngắn, thiên về
kỹ thuật (chiêu thức) nên không có cảm xúc tầng 3. Tuy nhiên, cảm xúc tầng 1 và
tầng 2 rất mạnh.
Tóm lại, Mạch Nước Ngầm
thuộc phe Kiếm Tông, nhưng có thể nói, nó là một trong số ít những cao thủ của
phe kiếm này.
Kết
Luận
Vân Anh hiện đang là giáo
viên Tiểu Học. Chị có năng khiếu về thơ nhưng hiểu biết sâu sắc về kỹ thuật thơ
của chị, theo tôi, đều được lựa lọc, học hỏi từ Đại Học Trường Đời. Nếu xem
Mạch Nước Ngầm là luận văn tốt nghiệp thì chị xứng đáng được chấm đỗ Ưu hạng.
Đọc thơ chị, thấy cũng có
một số bài viết theo lối Khí Công – thiên về cảm xúc. Tôi mong rằng sẽ có một
lúc nào đó, gặp một cảnh đời nào đó, khiến chị nổi điên – điên vì quá yêu
thương, buồn chán, thù hận … - cảm xúc sôi lên phủ mờ lý trí, thì với kỹ thuật
thơ chắc tay như thế, việc cho ra đời một bài thơ có thể hiên ngang bước vào
Bến Bờ Thi Ca, với chị, cũng không quá tầm tay với.
Xin cám ơn Vân Anh. Chị đã
tặng chúng tôi - những người đang miệt mài, say sưa với công việc bình thơ -
thi phẩm Mạch Nước Ngầm, đẹp như một đóa hoa hồng tươi thắm.
CHÚ THÍCH:
1/ Hồn Thơ Và Cảm Xúc, FB
nhipham https://www.facebook.com/
2/ “Mắt Bồ Câu - Bài Thơ
Mới Đọc Lần Đầu, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
3/ Tiếu Ngạo Giang Hồ của
Kim Dung.
4/ Sông Lấp - Một Bài Thơ
Toàn Bích, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
5/ Lương Châu Từ - Rượu Và
Nỗi Sầu Chinh Chiến, Phạm Đức nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
6/ “Bánh Vẽ” Và Nhân Cách
Môt Nhà Thơ, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
7/ Say Đi Em - Một Bài Thơ
Tới Bến, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
8/ Nhìn Từ Xa… Tổ Quốc -
Nỗi Đau Quặn Thắt Của Một Người Việt Yêu Nước, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/
9/ Tạ Lỗi Trường Sơn - Bài
Thơ Ngược Dòng Nóng Bỏng, Phạm Đức Nhì, phamnhibinhtho.blogspot.com/.
18/5/2020Phạm Đức
NhìTheo http://www.saimonthidan.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét