Không gian và thời gian nghệ thuật của trường thơ loạn Bình Định

Không gian và thời gian nghệ thuật 

của trường thơ loạn Bình Định

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài:

Chỉ trong vòng 13 năm ngắn ngủi, phong trào Thơ Mới (1932-1945) đã thực sự làm nên “một cuộc cách mạng chưa từng có” trong lịch sử thi ca Việt Nam. Cuộc cách mạng thi ca này không những đã tạo ra nhiều bài thơ hay, nhiều nhà thơ độc đáo, mới lạ, nổi tiếng mà còn đem lại một phạm trù thơ hiện đại, một nội dung mới, một thi pháp mới thay thế cho thơ trữ tình cổ điển tồn tại từ nghìn năm trung đại.

Có một điều thú vị là Bình Định không phải nơi phát nguồn của Thơ Mới, lại là nơi nằm cách xa cách trung tâm văn hóa, văn học lớn của đất nước, nhưng chính tại nơi này lại là nơi hội tụ của nhiều nhà thơ nổi tiếng với những cách tân táo bạo.Chính họ đã làm nên một thi phái thơ“độc nhất vô nhị” có tên là Trường thơ loạn Bình Định. Sự thăng hoa,bừng sáng của trường thơ này đã góp phần quan trọng nhất làm nên một xứ sở Bình Định không chỉ là “vùng đất võ” mà còn là vùng đất có “trời văn” tỏa sáng.

Là những người được sống và gắn bó với vùng đất Bình Định, chúng tôi rất tự hào về truyền thống anh hùng và truyền thống thơ ca ở nơi đây. Tìm hiểu, nghiên cứu về Trường thơ loạn Bình Định cũng chính là để khám phá, lý giải và thưởng thức một “món đặc sản” quý hiếm của phong trào Thơ Mới, cũng chính là góp phần giữ gìn và phát huy những giá trị của văn học truyền thống dân tộc và văn học địa phương Bình Định.

Đó chính là những lý do khiến chúng tôi đi vào lựu chọn nghiên cứu đề tài “Không gian và thời gian nghệ thuật của trường thơ lọan Bình Định” với mong muốn đi sâu vào nghiên cứu hai yếu tố thi pháp cơ bản của trường thơ này, từ đó góp phần “giải mã” những bí ẩn làm nên sự độc đáo, mới lạ, kỳ lạ và nổi tiếng của nó.

2. Lịch sử vấn đề.

Có thể nói, trong vườn hoa Thơ Mới rực rỡ sắc màu thì Trường thơ loạn Bình Định chính là những bông hoa kỳ lạ nhất, phức tạp nhất. Chính vì sự kỳ lạ và phức tạp này mà từ trước Cách mạng tháng Tám đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu, bài viết về trường phái thơ này. Qua tổng hợp các công trình nghiên cứu, chúng tôi tạm phân ra có hai loại sau đây:

2.1 Loại nghiên cứu về cả trường thơ.

Ngay từ năm 1941, Hoài Thanh và Hòai Chân trong cuốn “Thi nhân Việt Nam” đã giới thiệu và phê bình tổng quát về thơ của Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan và Bích Khê. Trên cơ sở đối chiếu, so sánh với “lối thơ tả chân” của một số nhà Thơ Mới ngoài Bắc, các tác giả của cuốn phê bình thơ nổi tiếng này đã nhận định sơ lược về cả Trường thơ loạn như sau: “Trái hẳn với lối thơ tả chân có lối thơ của Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên. Cả hai điều chịu ảnh hưởng rất nặng nề của Baudelaire và qua Baudelaire, ảnh hưởng nhà văn Mỹ Edga Poe… Cả hai đều cai trị Trường thơ loạn và chiêu tập được một số đồ đệ  là Hoàng Diệp, Quỳnh Dao, Xuân Khai (tức Yến Lan nhưng không phải là Yến Lan vì tiêu biểu cho một lối thơ khác). Tôi vừa nói Chế Lan Viên đã đi tới thơ tượng trưng Pháp. Điều này cũng thấy rất rõ ở các tác phẩm của một người rất gần với Chế Lan Viên đó là Hàn Mặc Tử và Bích Khê.”[44;36- 37]

Nguyễn Tấn Long trong công trình nghiên cứu “Việt Nam thi nhân tiền chiến” đã phát hiện ra cái mới lạ của Trường thơ loạn mà ông gọi là “những vần thơ khó hiểu, những vần thơ khó tin”.Và để minh chứng cho điều này, tác giả viết: “Nếu một Hàn Mặc Tử hay nói về thượng giới thì Chế Lan Viên lại nhắc mãi về hạ giới, về cõi âm…Nếu Hàn hay nghĩ về cảnh chết trước mắt nên ý thơ thường hướng về tương lai thì ngược lại, Chế Lan Viên lại hay tiếc thương về thời đại cũ, lại thích đắm chìm vào dĩ vãng”.[30; 5-6]

Tác giả Phan Cự Đệ trong cuốn Phong trào Thơ Mới 1932-1945 cũng có một đoạn ngắn giới thiệu sơ lược về Trường thơ loạn như sau: “Đương thời, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Bích Khê,Hoàng Diệp đã xướng lên Trường thơ loạn ở miền Trung. Chịu ảnh hưởng những quan điểm thẩm mỹ của Edlga Poe, kể chuyện ca ngợi những vẻ đẹp của tử thần, và của Baudelaire, kẻ đã mỹ lệ hóa cả cái ác độc, ghê tởm, vô đạo đức. Trường thơ loạn bắt đầu đi tìm cái đẹp ở những vùng đất đai chưa được khai phá”. Trong hoàn cảnh khắt khe của xã hội khi ấy về Thơ Mới, tác giả Phan Cự Đệ thường viện dẫn các nhà thơ trong Trường Thơ loạn như  là những bằng chứng về sự suy đồi của phong trào Thơ Mới giai đoạn cuối.

Có lẽ tác giả Trần Thị Huyền Trang trong bài “Vị chúa của Trường thơ loạn” (In trong cuốn “Hàn Mặc Tử - Hương thơm và mật đắng”) là người tìm hiểu nhiều về các thi sĩ của trường phái thơ này. Có thể nói, tác giả đã có nhận định đúng đắn và có sức thuyết phục về Trường thơ loạn như sau:“Qua các tác phẩm của các nhà thơ thuộc Trường Thơ loạn, người đọc dễ dàng nhận ra sự ảnh hưởng lẫn nhau trong ngôn từ và hình tượng thơ. Giữa Chế Lan Viên và Bích Khê, giữa Bích Khê và Hàn Mặc Tử, giữa Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên..Họ bắt gặp nhau trong ý tưởng và ngôn từ nhưng giọng điệu thì khác. Đó là kết quả của một quá trình dài tiếp xúc, trao đổi,gọi nôm na là sự tương hỗ, sáng tạo. Về mức độ, có lẽ Hàn Mặc Tử là người gây ảnh hưởng lớn nhất đến các nhà thơ trong “Vương quốc” của mình, tiếp đến là Chế Lan Viên. Thơ Hàn có trăng, hồn, máu thì ở thơ Chế Lan Viên, Bích Khê, Yến Lan cũng có trăng, hồn, máu. Thơ Chế có bóng ma,thì thơ Bích Khê, thơ Yến Lan cũng có bóng ma hiện về. Sọ người, tinh tủy, xương cốt đầy rẫy trong thơ Chế Lan Viên và Bích Khê. Còn điều này nữa, cái chất chung tan chảy, điều hòa toàn bộ sáng tác của họ là chất sầu. Với mỗi nhà thơ, được thể hiện trong ở những mức độ khác nhau. Ở Hàn Mặc Tử, nó phơi bày ra ở khía cạnh đau thương. Ở Bích Khê, đó là sự dằn vặt triền miên. Ở Chế Lan Viên, nó cô đặc lại thành niềm chán nản. Ở Yến Lan, nó khoanh tròn lại trong niềm cô đơn, tuyệt vọng, não nề.”[50; 93- 94]

Giáo sư Hà Minh Đức trong bài “Điêu tàn và tâm hồn thơ Chế Lan Viên” (TCVH số 10/1996) lại khẳng định: “Với Trường thơ loạn, quan niệm về thơ và nhà thơ đã có sự thay đổi quan trọng. Mẫu hình thi sĩ “ru với mây gió”, “đẫm tình và mộng” đã bị thay thế bởi thi nhân cực đoan, mạnh mẽ, dị thường. Họ muốn xác lập một thế giới mới trong thi ca đã trở nên khác biệt, nhiều khi đối lập với logic cuộc đời. Nhà thơ, chủ thể sáng tạo, một nhân tố mạnh xem mình như trọng tâm của vạn vật mà bộc lộ cảm xúc một cách khác thường.”

Tóm lại, từ một số các công trình nghiên cứu ở trên về Trường thơ loạn Bình Định, chúng tôi có một số nhận xét như sau:

Thứ nhất, nếu so sánh với số lượng các công trình, bài viết về từng nhà thơ của Trường thơ loạn Bình Định (trong đó nổi bật lên là ba nhà thơ: Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Bích Khê) thì số công trình nghiên cứu về cả trường thơ này là khá khiêm tốn.

Thứ hai, hầu hết các bài viết về Trường thơ loạn Bình Định lại chỉ đưa ra những nhận định khái quát, sơ lược chứ chưa đi vào nghiên cứu các vấn đề cụ thể, chi tiết cả về nội dung và hình thức của trường phái thơ này.

Trong thời gian gần đây, Trường thơ loạn Bình Định đã dần dần được chú ý nghiên cứu khá công phu, chi tiết. Bằng chứng là một số giảng viên đại học và học viên cao học văn học Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu về Trường thơ loạn như các luận văn Thạc sĩ sau đây:

-Quan niệm về thơ của Trường thơ loạn và Xuân thu nhã tập (Lê Nguyễn Sơn Trà, Đại học Đà Nẵng, 2009).

- Đặc điểm nghệ thuật của Trường thơ loạn (Nguyễn Thị Quyên, Đại học Quy Nhơn, 2011.)

- Nghệ thuật kỳ ảo của Trường thơ loạn (Nguyễn Thị Vân Chi, Đại học Quy Nhơn,2011).

Cũng trong thời gian gần đây, có một luận án Tiến sĩ của tác giả Nguyễn Toàn Thắng với đề tài “Hàn Mặc Tử và nhóm thơ Bình Định” (2003) đã đi vào nghiên cứu khá nhiều vấn đề của Trường thơ loạn như: ảnh hưởng của văn học lãng mạn, tượng trưng, siêu thực Pháp tới Trường thơ loạn, , sự tích hợp giữa chất đạo và chất đời trong Trường thơ loạn, cái tôi trữ tình, giọng điệu của Trường thơ loạn. Hai yếu tố thi pháp “không gian và thời gian nghệ thuật” cũng được tác giả nghiên cứu nhưng chủ yếu khảo sát thơ Hàn Mặc Tử và cũng còn khá sơ lược.

2.2 Loại nghiên cứu về từng nhà thơ trong Trường thơ loạn Bình Định.

Phải nói ngay rằng, loại nghiên cứu này có rất nhiều công trình, bài viết và trải dài trong suốt hơn nửa thế kỷ qua. Chiếm số lượng áp đảo đó là những công trình nghiên cứu về Hàn Mặc Tử, tiếp đến là Chế Lan Viên rồi Bích Khê.

2.2.1 Các công trình nghiên cứu về Hàn Mặc Tử.

Trước hết phải kể đến các công trình nghiên cứu về “vị chúa của Trường thơ loạn” – Hàn Mặc Tử.

Nếu  như Xuân Diệu từng được phong tặng là nhà thơ mới nhất trong các nhà Thơ Mới thì Hàn Mặc Tử lại được coi là một hiện tượng thi ca lạ nhất, phức tạp nhất và bí ẩn nhất. Hơn nửa thế kỷ kể từ khi người bệnh Nguyễn Trọng Trí từ giã cõi đời với một “Tấm linh hồn thanh khiết” thì Hàn Mặc Tử thi sĩ lại bắt đầu một cuộc sống bằng  thơ cực kỳ mãnh liệt, thách thức mọi sự khám phá nhưng cũng gây ra nhiều ngộ nhận  trái chiều nhau kịch liệt. Có người coi Hàn Mặc Tử là một “thiên tài thơ không có đến hai người trên thế giới”, lại có người cho thơ Hàn là thứ thơ “nói nhảm”,“thơ điên dại”.

Trong “Thi nhân Việt Nam” xuất bản năm 1941, Hoài Thanh và Hoài Chân đã tổng kết: “Tôi đã nghe người ta mạt sát Hàn Mặc Tử nhiều lắm. Có người bảo Hàn Mặc Tử thơ với thẩn gì! Toàn nói nhảm. Có người nghiêm khắc hơn nữa: Thơ gì mà rắc rối thế! Mình tưởng có ý nghĩa khuất khúc, cứ đọc đi đọc hoài, thì ra nó lừa mình”. Nhưng trong dư luận khi ấy cũng lại có nhiều người khen ngợi thơ Hàn. Các tác giả “Thi nhân Việt Nam” cũng cho biết: “Nhưng tôi cũng có nghe những người ca tụng Hàn Mặc Tử. Trong ý họ, thi ca Việt Nam chỉ có Hàn Mặc Tử. Bao nhiêu thơ Hàn làm ra họ đều chép lại và thuộc hết”.

Cho đến khi Hàn Mặc Tử qua đời thì gần như cả làng thơ Việt Nam chợt bừng tỉnh. Hàng loạt bài báo của các thi hữu trong nhóm thơ Bình Định dồn dập xuất hiện in trên báo “Người mới” vào cuối năm 1940: “Hàn Mặc Tử” (Bích Khê), “Những kỷ niệm về Hàn Mặc Tử” (Chế Lan Viên), “Thơ Hàn Mặc Tử” (Trọng Miên), “Hàn Mặc Tử với thơ Đường luật” (Quách Tấn), “Hàn Mặc Tử” (Trần Tái Phùng), “Những kỷ niệm về Hàn Mặc Tử” (Trần Thanh Địch)v.v…

Năm 1941, tác giả Trần Thanh Mại cho xuất bản cuốn “Hàn Mặc Tử, thân thế và thi văn”. Đây là công trình nghiên cứu chuyên biệt, quy mô đầu tiên về thi sĩ tài hoa đoản mệnh này. Trong cuốn sách  trên, Trần Thanh Mại đã đi sâu vào kể lại, miêu tả lại cuộc đời đau khổ vì bệnh tật và những cuộc tình dang dở, cá tính riêng của nhà thơ cùng những ảnh hưởng của địa văn hóa Bình Định đến thơ ông. Cuối cùng nhà nghiên cứu đã đánh giá rất cao về Hàn Mặc Tử: “Hàn Mặc Tử là người đầu tiên ở thế kỷ XX mở ra một cuộc cải cách lớn cho văn chương Việt Nam thành công một cách vinhquang, rực rỡ… thiên tài của Hàn Mặc Tử cao hơn tất cả các thiên tài trên thế giới”.

Với lối phê bình ấn tượng, các tác giả Thi nhân Việt Nam đã thực hiện một cuộc hành trình đồng cảm xúc qua các thi phẩm của Hàn Mặc Tử và thừa nhận: “Ngót một tháng trời tôi đã đọc thơ Hàn Mặc Tử (Các tác giả dùng bút danh Hàn Mặc Tử -N.Q.K). Tôi đã theo Hàn Mặc Tử từ lối thơ Đường đến vở kịch bằng thơ “Quần tiên hội”. Và tôi đã mệt lả …đúng như lời Hàn Mặc Tử nói trong lời tựa “Thơ điên”, vườn thơ của người “ rộng rinh không bờ bến”, càng đi xa càng ớn lạnh.”

Từ sau năm 1945 đến năm 1975, do lịch sử nước ta đã trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ vô cùng quyết liệt nên nhiệm vụ chống ngoại xâm được đặt lên hàng đầu, do đó việc nghiên cứu Thơ Mới nói chung và thơ Hàn nói riêng tạm thời lắng xuống.

Từ sau 1954, việc tìm hiểu và đánh giá về Hàn Mặc Tử nằm trong tình hình nghiên cứu về Thơ Mới. Nổi trội lên là khuynh hướng phê phán nghiêm khắc và một chiều về phong trào Thơ Mới. Vũ Đức Phúc có phần  nghiêng về quan điểm xã hội học nặng nề khi cắt nghĩa hiện tượng đau buồn của các thi sĩ lãng mạn “Họ buồn vì nghèo trong khi tình yêu và sự hưởng lạc lại cần có tiền.” Hồng Chương kịch liệt phê phán Thơ Mới “có thái độ tiêu cực, đầu hàng trước kẻ thù chung của dân tộc.” (Tuyển tập Hoài Thanh- tr. 293).

Năm 1966, Phan Cự Đệ đã cho ra đời một tập chuyên luận công phu có nhan đề “phong trào Thơ Mới 1932-1945”. Tác giả đã sử dụng quan điểm nghiên cứu văn học Mát-xít để nghiên cứu cơ sở lịch sử- xã hội,cơ sở văn hóa-thẩm mỹ của phong trào Thơ Mới. Bên cạnh việc phê phán khuynh hướng thoát ly tiêu cực cũng như con đường bế tắc của chủ nghĩa cá nhân tư sản, tác giả cũng nêu rõ những mặt tích cực của Thơ Mới như “Tâm sự yêu nước thầm kín, lòng yêu thiên nhiên tha thiết, cảm hứng nhân đạo và thái độ phủ nhận một cách tiêu cực xã hội thối nát đương thời.”

Trong khi đó ở các đô thị ở miền Nam, Hàn Mặc Tử đã được giới thiệu, nghiên cứu khá sôi nổi trên các tạp chí “văn hóa Á Châu”, “Bách khoa”, “phổ thông”. Riêng tạp chí “Văn”và tạp chí “văn học” đã ra những số chuyên biệt về Hàn Mặc Tử. Bên cạnh đó còn có những cuốn sách phê bình văn học nghiên cứu về Hàn Mặc Tử như: “Hàn Mặc Tử, nhà thơ siêu thoát” (Thế Phong -1957), “Thi nhân Việt Nam hiện đại” (Phạm Thanh -1959),“Lược khảo về thơ” (Uyên Thao-1960), “Đôi nét về Hàn Mặc Tử” (Quách Tấn -1964), “Hàn Mặc Tử-thi sĩ tiền chiến” (Nguyễn Tấn Long- 1968-1969), “Văn thi sĩ tiền chiến” (Nguyễn Vỹ-1969), “Nhà văn tiền chiến 1930-1945” (Thế Phong-1974)…

Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về thơ văn Hàn Mặc Tử ở các đô thị miền Nam trước năm 1975 có khuynh hướng nghiên cứu rất kỹ, rất sâu về đời tư của thi sĩ, đề cao những cái khác thường, kì dị trong thơ Hàn hoặc là lý giải rất công phu về chất Đạo trong thơ ông v.v…

Bước vào thập kỷ tám mươi trong không khí cởi mở của thời kỳ đổi mới, nhiều nhà nghiên cứu văn học đã có cái nhìn khác trước về phong trào Thơ Mới nói chung và thơ Hàn Mặc Tử nói riêng. Chẳng hạn vào năm 1983, Nguyễn Hoành Khung tiếp tục có những đánh giá về vai trò đặc biệt của Hàn Mặc Tử trong Trường thơ loạn Bình Định. Năm 1989, Lê Đình Kỵ cho ra đời công trình “Thơ Mới, những bước thăng trầm” như là một cách nhìn lại, đánh giá lại phong trào Thơ Mới trong đó có các nhà thơ tiêu biểu nhất như Thế Lữ, Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Bích Khê, v.v…Nhân kỷ niệm 60 năm phong trào Thơ Mới, công trình tập thể mang tên “Nhìn lại một cuộc cách mạng trong thi ca” (Nxb Giáo dục,1997) đã tập hợp nhiều bài nghiên cứu có giá trị của các nhà nghiên cứu văn học nổi tiếng về Thơ Mới, trong đó có Hàn Mặc Tử. Nhìn chung các bài viết đều hết sức coi trọng và đề cao những thành tựu nổi bật của Thơ Mới đã làm nên một cuộc cách mạng trong lịch sử thi ca dân tộc.

Nhiều công trình nghiên cứu mới về Hàn Mặc Tử liên tiếp ra đời vào những năm chín mươi như: Nguyễn Bá Tín với “Hàn Mặc Tử, anh tôi” (1991) và “Hàn Mặc Tử trong riêng tư” (1994); Phạm Xuân Tuyển với cuốn sách đồ sộ có nhiều tài liệu sưu tầm mới về thân thế và sự nghiệp thơ văn Hàn Mặc Tử mang tên “Đi tìm chân dung Hàn Mặc Tử” (1997); “Hàn Mặc Tử, hương thơm và mật đắng” (Trần Thị Huyền Trang-1991); “Hàn Mặc Tử, thi sĩ đồng trinh” (Nguyễn Thụy Kha -1993); “Hàn Mặc Tử, thơ và đời” (Lữ Huy Nguyên -1995); “Hàn Mặc Tử, hôm qua và hôm nay” (Vương Trí Nhàn-1996); “Hàn Mặc Tử, thơ và giai thoại” (Hà Vinh và Mã Giang Lân -1998); “Thơ văn Hàn Mặc Tử, phê bình và tưởng niệm” (Phan Cự Đệ-1993)v.v…

Tiến sĩ Chu Văn Sơn trong cuốn “Ba đỉnh cao Thơ Mới” (Nxb.Giáo dục, 2006) đã dành một phần quan trọng nghiên cứu về đặc điểm phong cách thơ Hàn Mặc Tử. Sau khi đi vào khảo sát, phân tích thế giới thơ Hàn, Chu Văn Sơn đã khái quát nên những đặc điểm về phong cách của nhà thơ Hàn như sau:

- Hàn Mặc Tử, chàng thi sĩ khao khát cái tột cùng.

- Một quan niệm khác lạ, một chí hướng phi thường.

- Sự hòa hợp thi ca và tôn giáo.

- Cảm xúc đặc thù của “Thơ điên”: đau thương.

- Mạch liên kết của “Thơ điên”: dòng tâm tư bất định.

- Lớp ngôn từ của “Thơ điên”: lớp từ cực tả.

Có thể nói, đó là những đánh giá khá mới mẻ và xác đáng, thuyết phục. Cùng với luận án Tiến sĩ “Thế giới nghệ thuật thơ Hàn Mặc Tử”, Chu Văn Sơn là nhà nghiên cứu, phê bình văn học thuộc thế hệ sau đã có những đóng góp đáng kể và rất đáng nể vào hành trình khám phá những bí ẩn của thơ ca Hàn Mặc Tử. (Rất tiếc là hai yếu tố của thế giới nghệ thuật thơ Hàn Mặc Tử là không gian và thời gian nghệ thuật tác giả đã không khảo sát và nghiên cứu thành hệ thống và luận điểm).

Theo thống kê chưa thật đầy đủ của chúng tôi, cho đến nay riêng nghiên cứu về Hàn Mặc Tử đã có 88 cuốn sách và bài viết độc lập. Vị thứ hai là thi sĩ Chế Lan Viên với 65 tài liệu và thứ ba là thi sĩ Bích Khê với 34 tài liệu.

2.2.2 Những công trình nghiên cứu về Chế Lan Viên (thời kỳ trước cách mạng tháng Tám).

Khác với “vị chúa Trường thơ loạn” Hàn Mặc Tử, “vị tướng” của trường thơ này là Chế Lan Viên lại có một sự nghiệp thơ kéo dài từ trước cách mạng tháng Tám đến tận những năm tám mươi. Trong số 65 cuốn sách và bài báo nghiên cứu về nhà thơ Chế Lan Viên thì chỉ có 11 tài liệu tìm hiểu, nghiên cứu về thơ Chế lan Viên trước cách mạng (trong đó có 9 tài liệu nghiên cứu về tập thơ “Điêu tàn” xuất bản vào năm 1937).

Mặc dù được dư luận đương thời đánh giá là “một thần đồng thơ” khi ở vào tuổi 16,17, Chế Lan Viên đã cho in tập thơ “Điêu tàn” (Nhà in Mai Lĩnh, Hà Nội,1937), nhưng vì cả hai nhóm thơ văn Bình Định lúc ấy (Nhóm “Thái Dương văn đoàn” và Trường thơ loạn) không có một cơ quan ngôn luận nào trong tay để cổ động như các nhóm thơ ở ngoài Bắc nên đối với đa số độc giả thơ Bình Định đương thời, tập “Điêu tàn” cũng không gây nên một tiếng vang rộng rãi. Trong lúc đó trên báo “Ngày nay” ở Hà Nội, nhà văn Khái Hưng đã giới thiệu tập thơ này ra trước công luận. Điều thú vị là Khái Hưng đã lầm tưởng Chế Lan Viên là một hậu duệ của vua Chiêm Chế Bồng Nga còn sót lại: “Thật không có ai có thể ngờ là nước Chăm xưa đã bị diệt chủng từ lâu giờ vẫn còn thai nghén một hình hài để than khóc cho dân tộc mình, để hát vang Chế Bồng Nga anh hùng cũng như để oán hồn tạo hóa đã quá tàn nhẫn với những Tháp Chăm chỉ biết chết dần mòn trong sự mong chờ tuyệt vọng”.

Đến năm 1941, Hoài Thanh và Hoài Chân đã đưa Chế Lan Viên vào cuốn “Thi nhân Việt Nam” với tư cách là một nhà thơ tiêu biểu của Trường thơloạn Bình Định. Phê bình tổng quát về “Điêu tàn” , Hoài Thanh đã nhận định rất xác đáng và thuyết phục: “Cũng lạ! Bị tiêu diệt đến bị chinh phục mà cảm được là những kẻ đã diệt mình một cách sâu sắc như thế dễ chỉ có dân tộc Chiêm Thành. Những nhạc công của chúng ta luôn luôn ca nỗi oán hờn của họ. Chúng ta lại còn dành riêng cho họ một nhà thơ để vì họ mà giải giùm những uất ức bao nhiêu năm như nghẹn ngào trên núi sông này. Vong linh đau khổ của nòi giống họ đã nhập vào Chế Lan Viên, cho nên dù không phải họ Chế, Chế Lan Viên vẫn là một nhà thơ Chiêm Thành. Quyển “Điêu tàn” đã đột ngột xuất hiện ra giữa làng thơ Việt Nam như một niềm kinh dị. Nó dựng lên một thế giới đầy sọ dừa, xương máu cùng yêu ma.”[44; 219]

Năm 1942, Vũ Ngọc Phan trong cuốn sách “Nhà văn hiện đại” đã so sánh Chế Lan Viên với Hàn Mặc Tử như sau: “Chế Lan Viên, trái lại không cứng cáp chút nào. Thơ ông toàn là những tiếng khóc than; ông tả rặt những cái u sầu, ông có giống Hàn Mặc Tử thì chỉ giống ở chỗ hay nhắc đến linh hồn chứ cái sầu của ông là cái sầu não nùng, thê thảm, cái sầu bát ngát, khó khuây. Thật là thứ sầu vong quốc- thứ sầu của dân tộc Chiêm Thành tuy ông không cùng dòng máu với họ”.[ 38; 702]

Đến năm 1969, thi sĩ Hoàng Diệp, một thành viên của Trường thơ loạn Bình Định  đã cho xuất bản một cuốn chuyên luận về Chế với tựa đề “Chế Lan Viên” (Nxb.Khai Trí, Sài Gòn). Trong cuốn sách này, Hoàng Diệp đã vẽ nên một chân dung thi sĩ Chế Lan Viên từ cuộc đời liên quan mật thiết với thành Bình Định, nỗi ám ảnh về những bóng ma Hời và Tháp Chàm rêu phong đầy huyền thoại. Tác giả cũng đi vào thực chất tư tưởng của Chế Lan Viên trong “Điêu tàn”: “Vì sinh ra vào giai đoạn mất nước và muốn tỏ nỗi lòng yêu nước của mình, Lan Viên đã mượn giống dân Hời để nói lên những niềm uất hận, căm tức. Lan Viên đã cảm người mà nghĩ đến mình, chàng đã mượn tiếng khóc than cho một dân tộc suy tàn mà gửi nỗi lòng của mình đến đất nước Việt Nam”. [ 9; 137- 138]

Nhìn chung, các ý kiến về tập thơ “Điêu tàn” hầu hết chỉ là những lời giới thiệu, đánh giá khái quát về nội dung tập thơ theo kiểu phê bình ấn tượng chứ rất ít nhà nghiên cứu tìm hiểu về hình thức của tập thơ này.

Đến năm 2005, tác giả Hồ Thế Hà trong công trình nghiên cứu công phu có tựa đề “Thế giới nghệ thuật thơ Chế Lan Viên” từ trước Cách mạng Tháng Tám cho đến tận 3 tập “Di cảo thơ”. Tác giả đã đi vào nghiên cứu các vấn đề cơ bản của thơ Chế Lan Viên như quan niệm nghệ thuật, phương thức biểu hiện. Tuy nhiên, do tác giả tập trung vào nghiên cứu phần thơ Chế Lan Viên sau Cách mạng Tháng Tám cho nên tập thơ “Điêu tàn” trước Cách mạng chỉ được nghiên cứu như một phần nhỏ trong sự nghiệp thơ của Chế Lan Viên.

2.3 Những công trình nghiên cứu về Bích Khê.

Năm 1939, Bích Khê cho xuất bản tập thơ đầu tiên của mình với tựa đề “Tinh huyết” (Trọng Miên xuất bản). Lời tựa của Hàn Mặc Tử có cái tên rất ấn tượng “Bích Khê, nhà thơ thần linh” . Đây chính là bài viết đầu tiên giới thiệu, đánh giá về thơ Bích Khê với độc giả đương thời. Ở trong bài tựa này, Hàn Mặc Tử đã tôn vinh Bích Khê là “ một bông hoa lạ nở hương, một thứ hương quý trọng thơm đủ mọi mùi phước lộc. Ta có thể so sánh thơ Bích Khê như đóa hoa thần dị”. Tiếp đó, Hàn khẳng định “Thơ chàng gồm ba tính cách khác nhau: “1.Thơ tượng trưng. 2.Thơ huyền diệu.3.Thơ trụy lạc.” và tượng trưng được Hàn coi là quan trọng nhất. Ở khu vực thơ tượng trưng, Hàn Mặc Tử đã nhận thấy “Thi sĩ Bích Khê là người có đôi mắt rất thơ, rất mộng, rất ảo, nhìn vào thực tế thì sự thực sẽ trở thành chiêm bao, nhìn vào chiêm bao lại thấy xô sang địa hạt huyền diệu.” Đến năm 1941, Hoài Thanh và Hoài Chân đã đưa Bích Khê vào “Thi nhân Việt Nam” với những lời nhận xét rất tinh tế theo kiểu ấn tượng: “Thơ Bích Khê có những câu thơ hay vào bậc nhất trong thơ Việt Nam” nhưng “đọc Bích Khê đôi ba lần cũng như chưa đọc.” Hoài Thanh cũng thú nhận “Tôi chưa thể nói nhiều về Bích Khê”.

Năm 1960, một người bạn tâm giao của Bích Khê là Quách Tấn có viết bài “Đôi nét về cuộc đời Bích Khê”. Bài viết kể tương đối đầy đủ về cuộc đời của thi sĩ chứ ít đi vào thơ. Năm 1963, họa sĩ Đinh Cường có bài “Nhạc và họa trong thơ Bích Khê” đã đề cập đến hai vẻ đẹp rất đặc trưng của thơ Bích Khê “Bích Khê rất coi trọng nhịp điệu thơ, coi đó là yếu tố truyền cảm của thơ. Nhờ có nhạc điệu, thi sĩ sẽ truyền sang người đọc một cách dễ dàng những cung bậc cảm xúc của mình. Cho nên Bích Khê chính là một nhạc sĩ trong thơ.”

Vào năm 1974, tạp chí văn học tại Sài Gòn đã ra một số chuyên đề về Bích Khê (số ra ngày 20-11-1974). Trong số này có một loạt bài viết như: “Bích Khê, dòng thơ, khoảng trời và thời gian”. (Phạm Hoài Việt); “Tinh huyết của Bích Khê” (Lê Huy Oanh); “Thế giới tượng trưng Bích Khê”(Phan Kim Thịnh)…Ở các bài viết này, các tác giả đều tôn vinh thơ Bích Khê “thuộc hàng tượng trưng điển hình nhất” “Bích Khê đã dẫn người đọc vào một không gian chạm trổ những trăng sao, màu sắc, hương thơm làm no nê tất cả mọi giác quan của người đọc”.

Năm 1988, nhân dịp Sở văn hóa thông tin tỉnh Nghĩa Bình xuất bản cuốn “Thơ Bích Khê”, Chế Lan Viên có bài tựa “Thơ Bích Khê”. Trong bài viết quan trọng này, Chế đã giới thiệu cuộc đời Bích Khê với bao thăng trầm đau xót, chỉ ra nguồn ảnh hưởng tới thơ Bích Khê, và quan trọng nhất là chỉ ra “sự duy tân” của thơ Bích Khê từ cách cảm, cách nghĩ cho đến hình ảnh, ngôn từ.

Đặc biệt, đêm ngày 18-01-1997, nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày mất của Bích Khê, Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học TP.Hồ Chí Minh đã tổ chức “Đêm Bích Khê” tại nhà số 4-Phạm Ngọc Thạch thu hút khách tham dự chật kín hội trường. Các bài tham luận sau đó được tuyển chọn và in trong cuốn “Bảy mươi năm đọc thơ Bích Khê” của nhà xuất bản Văn học. Nhìn chung, các bài viết đều ca ngợi, tôn vinh thơ Bích Khê “như viên ngọc quý không ngừng xuất hiện những ý tưởng kỳ diệu dâng hiến cho đời những giá trị mới”. Thứ hai, các bài viết đều ca ngợi những “cái mới cách tân của thơ Bích Khê so với thơ đương thời.” Hoàng Phủ Ngọc Tường thì cho rằng: “Nếu nhấn mạnh trên chữ mới, theo tôi chủ yếu chỉ là hai, là Xuân Diệu và Bích Khê. Bởi Bích Khê đã ghé lại cõi đời này trong chốc lát, chỉ để làm xong một việc là đổi mới trong thơ và làm giàu có cao sang thêm tiếng nói của dân tộc mình”.

Đến năm 2006,tỉnh Quảng Ngãi tổ chức một cuộc hội thảo quy mô về Bích khê.Tại hội thảo này đã có hơn 40 bài tham luận đánh giá, lý giải về thơ Bích Khê. Những bài tham luận này sau đó được tuyển chọn và in trong cuốn “Bích Khê- Tinh hoa và tinh huyết” (xuất bản năm 2008). Có thể nhìn thấy ở đây nhiều bài viết có giá trị về Bích Khê của các tác giả như: Lê Hoài Nam, Lại Nguyên Ân, Phương Lựu, Vũ Quần Phương, Trần Đình Sử, Nguyễn Hữu Sơn, Hồ Thế Hà, Thanh Thảo….

Qua việc tìm hiểu các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, chúng tôi rút ra kết luận:

1. Trường thơ loạn Bình Định là một khuynh hướng thơ rất độc đáo, khác thường và hàm chứa rất nhiều bí ẩn của phong trào Thơ Mới 1932-1945. Tuy nhiên, việc khảo sát, nghiên cứu trường phái thơ này vẫn còn chưa xứng tầm với độ nổi tiếng của nó. Số công trình nghiên cứu chủ yếu là dành cho từng nhà thơ tiêu biểu nhất của trường thơ này (Hàn Mặc Tử- Chế Lan Viên- Bích Khê).

2. Trong các công trình nghiên cứu về Trường thơ loạn, vấn đề “không gian và thời gian nghệ thuật” chỉ mới được tìm hiểu một cách khái quát và sơ lược. Vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào đi sâu vào tìm hiểu một cách hệ thống và toàn diện về hai yếu tố thi pháp đặc sắc này.

Và đó là nhiệm vụ đặt ra cho chúng tôi trong đề tài này.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

3.1 Đối tượng nghiên cứu.

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là khảo sát, nghiên cứu không gian và thời gian nghệ thuật của Trường thơ loạn Bình Định. Đó là hai yếu tố cơ bản góp phần tạo nên thế giới nghệ thuật đặc trưng của Trường thơ loạn.

3.2 Phạm vi nghiên cứu.

Ở đề tài này, chúng tôi chỉ giới hạn khảo sát, nghiên cứu 3 nhà thơ tiêu biểu nhất của Trường thơ loạn, đó là Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, và Bích Khê.

Chúng tôi cũng tập trung vào nghiên cứu các tập thơ sau đây của 3 tác giả trên:

-Hàn Mặc Tử.

+ Gái quê (tập thơ), Nxb Hội nhà văn( tái bản), Hà Nội, 2012.

+ Hàn Mặc Tử (Tuyển tập thơ)- Nxb văn học, 1987.

+ Hàn Mặc Tử - Chơi giữa mùa trăng - An Tiêm xuất bản, 1969.

+Thơ Hàn Mặc Tử, Nxb Nghĩa Bình,1988.

- Chế Lan Viên:

+ Điêu tàn- (tập thơ)- Nxb văn học (tái bản), 1995.

+ Chế Lan Viên (tuyển tập thơ)-Nxb văn học, 1984.

-Bích Khê:

+ Tinh huyết (Tập thơ)- Trọng Miên xuất bản, Hà Nội, 1934.

+ Thơ Bích Khê (Tuyển tập thơ)- Sở văn hóa thông tin Nghĩa Bình,1988.

4. Phương pháp nghiên cứu.

Để thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau đây:

- Phương pháp phân tích, tổng hợp.

- Phương pháp thống kê xác xuất và phân loại.

- Phương pháp cấu trúc hệ thống.

- Phương pháp so sánh, đối chiếu.

5. Đóng góp của đề tài.

- Đây là chuyên luận đầu tiên khảo sát, nghiên cứu một cách toàn diện, hệ thống về không gian và thời gian nghệ thuật của Trường thơ loạn Bình Định.

- Đề tài sẽ góp phần “giải mã” những bí ẩn của Trường thơ loạn Bình Định.

- Nếu được bảo vệ thành công, đề tài sẽ là một tài liệu tham khảo cần thiết cho sinh viên ngành ngữ văn và học viên cao học ngành văn học Việt Nam khi học tập và nghiên cứu về phong trào Thơ Mới 1932-1945 và phần văn học địa phương của tỉnh Bình Định.

6. Bố cục của đề tài.

Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, đề tài được triển khai thành 3 chương:

Chương 1: Trường thơ loạn Bình Định trong phong trào Thơ Mới.

Chương 2: Không gian nghệ thuật của Trường thơ loạn.

Chương 3: Thời gian nghệ thuật của Trường thơ loạn.

Đề tài có 54  tài liệu tham khảo.

CHƯƠNG 1

TRƯỜNG THƠ LOẠN BÌNH ĐỊNH

TRONG PHONG TRÀO THƠ MỚI

1.1.BÌNH ĐỊNH- NƠI PHÁT TIẾT VÀ THĂNG HOA CỦA TRƯỜNG THƠ LOẠN

Trong lịch sử văn học Việt Nam, chúng ta đã từng biết đến “Hội tao đàn” do vua Lê Tháng Tông làm chủ sóai vào cuối thế kỷ XV, rồi đến“Ngô Gia văn phái” của dòng họ Ngô Thì ở Hà Đông vào cuối thế kỷ XVIII. Bước vào đầu thế kỷ XX, do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan đã xuất hiện rầm rộ nhiều tổ chức văn học như “Tự lực văn đoàn” (văn xuôi). Về thơ có phong trào Thơ Mới nở rộ từ Bắc chí Nam. Nhà phê bình Hoài Chân đã chia “làng thơ” Việt lúc ấy thành các “xóm thơ”như:“Xóm Sông Thương” (Bàng Bá Lân, Anh Thơ), “Xóm Tự Lực” (Thế Lữ, Xuân Diệu, Huy Cận), “Xóm Đông Phương” (Lưu Trọng Lư, Thái Can), “ Xóm Huế” (Nam Trân, Phan Văn Dật, Nguyễn Đình Thư)“ Xóm Bình Định” (Hàn Mạc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Quách Tấn), “Xóm Hà Tiên” (Đông Hồ, Mộng Tuyết). Nhưng rồi tác giả cũng thừa nhận sự  phức tạp: “Trong các xóm, dân ngụ cư nhiều quá, không có gì  là thuần nhất và đã chia xóm rồi lại phải đặt ra “Trùm xóm” cũng lôi thôi”. Đó là chưa kể đến “Xóm Xuân thu nhã tập”, “Trường thơ Bạch Nga”, “Nhóm Huy xuân”. Dù cho lúc bấy giờ, các thuật ngữ “ xóm” “ nhóm” “ trường” “ trường phái” còn được dùng  chưa chặt chẽ, rất phóng túng nhưng cũng  cho ta thấy các  khuynh hướng, các tổ chức văn học ở nước ta đã được mùa đua nhau nảy nở, và trong các khu vườn Thơ Mới đầy hương sắc ấy,  Trường thơ loạn Bình Định là một  khu  vườn thơ độc đáo nhất, khác thường nhất và bí ẩn, phức tạp nhất. Khu vườn thơ này đã nảy sinh và phát tiết thăng hoa ở  vùng đất Bình Định- một vùng “ địa linh nhân kiệt” nổi danh của miền Nam Trung bộ.

Người Bình  Định  thường rất tự hào với danh tiếng “ Đất võ trời văn” hoặc “ Qui Nhơn là thành phố thi  ca”. “ Đất võ” thì quá rõ và nổi tiếng với phong trào Tây Sơn- Nguyễn Huệ. Còn “ Trời văn”? Chính những tên tuổi văn nhân, thi nhân nổi tiếng như Đào Duy Từ, Đào Tấn, Hàn Mạc Tử, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Yến Lan, Quách Tấn…đã làm nên “ Trời  văn” ấy.

Trước hết nói về địa lý. Bình Định đã được tạo hóa ban tặng cho một vùng “ non nước hữu tình”. Những bãi biển cát vàng chạy suốt hàng trăm cấy số xen lẫn với những dãy núi đồi soi bóng xuống  biển Đông. Nước biển xanh trong  quanh năm sóng vỗ. Đặc  biệt là ánh trăng xứ này có cái gì rất đặc biệt: rất sáng  và lung linh “ ma quái”, huyền ảo. Hàn Mặc Tử và các bạn thơ rất yêu bãi biển và ánh trăng Qui Nhơn. Hoàng Diệp đã kể lại rằng: “Những đêm trăng sáng, màu trăng sao hoang dại và huyền hoặc thường quyến rũ chúng tôi đi ngủ biển. Chế Lan Viên, Yến Lan và tôi thường hội họp ở nhà Hàn Mặc Tử rồi đem mền đi ngủ ở bãi biển chỉ cách nhà chúng tôi độ 200 thước. Những đêm ấy là những đêm mưa tầm tã, lụt ngập trời. Nhưng mưa ở đây là mưa sao, lụt ở đây là lụt trăng. Chúng tôi bị ánh trăng vây bủa tứ bề, chúng tôi nằm chung ôm choàng lấy nhau dưới bóng trăng sao và ngoài kia muôn trùng sóng vỗ.”[ 9; 15]. Chúng ta hiểu vì sao mà thơ Hàn, thơ Chế tràn ngập ánh trăng.

Về văn hóa, xứ sở này có “bóng dừa xanh in bóng Tháp Chàm”, những Tháp Chàm rêu phong cổ kính luôn luôn gợi nhớ về một lịch sử oai hùng của một dân tộc nay đã bị tiêu vong. Chính Hoàng Diệp đã kể lại nỗi ám ảnh của những Tháp Chàm trong lòng Chế Lan Viên, Yến Lan và Hàn Mặc Tử. Rồi thành Đồ Bàn, thành Hoàng Đế, nơi các thành viên của Trường thơ loạn thường gặp nhau để đàm đạo thơ ca đã in đậm vào tâm khảm và khơi nguồn tưởng tượng bất tận cho các thi nhân thời ấy. Cho đến nay người Bình Định vẫn lưu truyền câu ca dao:

Chiều chiều mây kéo về kinh

Ếch kêu giếng loạn thảm tình đôi ta.

Hình ảnh “Giếng loạn” tồn tại như một nỗi ám ảnh về một thời loạn lạc của dân Chàm xưa và thi sĩ Yến Lan đã lấy hình ảnh này để đặt tên cho tập thơ đầu tiên của mình. Và cũng từ đó, Hàn Mặc Tử mới gợi ý cho cả nhóm thơ lấy tên là Trường thơ loạn để đặt tên cho một khuynh hướng thơ khác thường trong phong trào Thơ Mới lúc ấy. Không phải ngẫu nhiên mà Hoài Thanh- Hoài Chân đã đánh giá về tập thơ “Điêu tàn” của Chế Lan Viên “Xuất hiện giữa lòng thơ Việt Nam như một niềm kinh dị…Nó đứng sừng sững như một tháp Chàm chắc chắn và lẻ loi, bí mật và văng vẳng như đâu đây tiếng nức nở ngàn thu Chiêm nữ hận”.

Thứ ba, nói đến Bình Định chúng ta cần nói đến trường trường Quốc học Qui Nhơn (College Qui Nhơn-tức trường Cao đẳng Tiểu học Qui Nhơn). Đây chính là một nơi quy tụ các tinh hoa trí thức Tây học thời này của vùng Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Đặc biệt, nhờ sự mở cửa giao lưu với văn học Pháp mà có rất nhiều thanh niên trí thức đã hăng hái cổ xúy cho phong trào văn thơ ở Quy Nhơn và Bình Định. Nhiều cuộc hội thảo và nói chuyện về văn thơ mới đã thu hút rất nhiều thanh niên và từ đó lan ra toàn xã hội.

Tóm lại, với khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ với trời xanh và cát trắng, núi xa và biển rộng, ánh trăng và tháp Chàm….đã giao ứng với truyền thống anh hùng, thượng võ và con người chân chất, mộc mạc nhưng trái tim nhạy cảm, lãng mạn…đã làm nên cái nôi địa-văn hóa sản sinh ra một trường phái thơ “độc nhất vô nhị” trong lịch sử thi ca Việt Nam.

1.2 TRƯỜNG THƠ LOẠN – SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN

Trước hết chúng tôi cần xác định rõ hai danh xưng rất dễ nhầm lẫn:đó là Nhóm thơ Bình Định và Trường thơ loạn Bình Định.

Khái niệm “nhóm thơ” là một tổ chức văn học tập hợp các nhà văn có cùng hòan cảnh địa lý-văn hóa, có cùng cảm hứng sáng tác và nhất là gắn bó với nhau về mặt tình cảm bạn hữu thân thiết. “Nhóm thơ” không đòi hỏi sự đồng nhất về khuynh hướng tư tưởng, quan điểm thẩm mỹ. Còn Trường thơ lại biểu hiện cho một tổ chức văn học có tính chất thống nhất cao về tư tưởng và quan điểm thẩm mỹ (đồng khuynh hướng sáng tác). Ở Nga và các nước phương Tây, “trường” có nghĩa là “trường phái văn học” có tuyên ngôn nghệ thuật, có tổ chức chặt chẽ, có báo chí hoặc nhà xuất bản riêng. Đặc biệt là các nhà văn cùng “trường phái” thường noi theo sáng tác của nhà văn ưu tú nhất (ví dụ như ở thế kỷ XIX có “trường phái Puskin ở Nga”, Trường phái Emin Dola ở Pháp).

Như vậy, “trường” và “nhóm” là những tổ chức văn học vừa có thể tồn tại độc lập với nhau lại vừa có thể tồn tại trong nhau và chi phối, ảnh hưởng lẫn nhau (Ví dụ như “Trường phái thơ tượng trưng Pháp” lại có nhóm Valéry, Mallarmé).

Theo những tài liệu đáng tin cậy mà chúng tôi tìm được từ các nhà thơ Yến Lan, Quách Tấn, Hoàng Diệp, Quách Dao (con trai Quách Tấn hiện đang sống ở Nha Trang), Trần Thị Huyền Trang, Nguyễn Thanh Mừng, Đào Quốc Toàn thì tại Bình Định thời tiền chiến (1936-1945) đã xuất hiện nhóm thơ văn có tên là “Thái Dương văn đoàn”. Đây là một tổ chức văn học tập hợp đông đảo những học sinh, tri thức Nam Trung Bộ đang sống và học tập ở Quy Nhơn bao gồm Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Hoàng Diệp, Nguyễn Viết Lãm, Huy Vân, Nguyễn Minh Vỹ…Theo Nguyễn Minh Vỹ trong bài “Thái Dương văn đoàn thưở ấy” (in lại trong sách Hàn Mặc Tử, phê bình và tưởng niệm, trang 493) đã nhớ lại: “Nhóm “Thái Dương văn đoàn” tập hợp một số cây bút thơ văn ở Quy Nhơn, số lớn là học sinh trường College tập hợp người ở các tỉnh Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Xưng là văn đoàn cho vẻ nhưng thực ra chúng tôi có cái mặc cảm của con người tỉnh lẻ nên còn nhút nhát, rụt rè lắm…nhưng chúng tôi đã tự giải quyết được cho mình cái mặc cảm ấy. Chế Lan Viên ra “Điêu tàn”, Hàn Mặc Tử ra”Gái quê”, rồi cả đám chúng tôi ra “Nắng xuân”. Thế là ngòi pháo đã nổ. Làn điệu mới của “Điêu tàn” và “Gái quê” có tiếng vang khá xa và khá nhanh”.

Như thế, “Thái Dương văn đòan” là tổ chức văn học xuất hiện đầu tiên ở Qui Nhơn( tuy không có tổ chức chặt chẽ, không có tuyên ngôn nghệ thuật hoặc tờ báo riêng). Và chính từ phong trào sáng tác của văn đoàn này đã hình thành nên nhóm thơ Bình Định( còn gọi là nhóm “ Bàn thành tứ hữu”). thành phần cốt lõi, ổn định  của nhóm là bốn nhà thơ: Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan và Quách Tấn.

Ở trong bài viết “Bàn thành tứ hữu” (bốn người bạn thân thiết ở thành Đồ Bàn”(In trong cuốn “Bóng ngày qua”), thi sĩ Quách Tấn đã thuật lại: “ Bàn thành tứ hữu” là một danh xưng của các bạn yêu thơ ở Bình Định, trong đó nhà thơ Trần Thống tặng cho bốn nhà thơ tiền chiến thân yêu nhau như anh em ruột là Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Quách Tấn. Các bạn lại dùng tên trong bộ tứ linh “ Long-Lân- Quy- Phụng” để đặt tên cho tứ hữu…Có người hiểu rằng “ Nhóm thơ Bình Định” là Trường thơ loạn”nhưng không phải. Nhóm thơ Bình  Định gồm ba nhà thơ mới: Hàn- Chế- Yến và một nhà thơ cũ họ Quách. Còn  Trường thơ loạn là của ba nhà thơ đồng chí hướng lập nên. Đó là Hàn- Chế - Yến do cao hứng mà lập nên. Bài tựa “ Điêu tàn” và bài  tựa “ Thơ điên” thay thế cho lời Tuyên ngôn  lúc  trường thơ mở cửa”.[ 43; 22]

Năm 1937, tập thơ đầu tay “ Điêu tàn” của Chế Lan Viên ra đời. Hàn rất vui  mừng và tỏ ra rất lạc quan về một hướng đi của thơ. Tại số nhà 20,đường Khải Định, Quy Nhơn, Hàn cảm động  cầm trên tay bản in đặc biệt của tập thơ “ Điêu tàn”  do Chế tặng( lúc ấy có mặt thi sĩ Yến Lan.)Và cũng nhân Yến Lan vừa hoàn thành bản thảo tập thơ “ Giếng loạn”, Hàn Mặc  Tử bồi hồi  xúc động nói: “ Lâu nay chúng ta toàn làm những bài thơ điên loạn, xem ra cũng có  đủ nhân tố để dựng lên một trường thơ: Trường thơ loạn. Và, đúng rồi! Nó đã có mầm mống từ lâu rồi. Cái tựa “ Điêu tàn” này sẽ là cái tuyên ngôn thứ nhất của chúng ta. Rồi chúng ta sẽ tiếp tục có tuyên ngôn bổ sung khi in  tập thơ chung của Trường thơ loạn”.

Như  vậy, bộ ba ban đầu của Trường thơ loạn là Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên và Yến Lan. Nhưng Trường thơ loạn không chỉ  có  bộ ba đó mà còn thu nhận một số thi sĩ có cùng chí hướng nữa đó là Hoàng Diệp, Quỳnh Dao. Thi sĩ Quách Tấn mặc dù chơi rất thân với bộ ba thi sĩ trên nhưng lại đi theo khuynh hướng thơ cổ điển Đường luật  và nguyện làm “chiếc lá cuối cùng của mùa cổ  điển tươi xanh”.Riêng thi sĩ Bích Khê thì phải kể là  một trường hợp đặc biệt.

Theo nhà thơ Nguyễn Thanh Mừng trong cuốn “ Bích Khê, tinh hoa và tinh huyết”( Nxb Hội nhà văn, 1992) thì “ Hàn Mặc Tử đến với Bích Khê như một  tia chớp và để lại vầng  ánh sáng khải hoàn làm hết phận sự lan tỏa và rực rỡ của nó. Trong chớp sáng chói lọi đó, hai bên đã gửi tới đời nhau món quà tặng quý hơn mọi  món trân châu, cẩm thạch đó là sự say  mê và yêu thương  hết mình như một đôi tình nhân thắm thiết”.

Vào năm 1936, Bích Khê  đã quen với Quách Tấn rồi  sau đó, qua Quách Tấn quen với Hàn Mặc Tử.Hai người như có duyên ngộ  từ trước, lập  tức rất tâm đầu ý hợp, gặp nhau Bích  Khê và Hàn Mặc Tử chỉ bàn  chuyện thơ. Theo Quách Tấn, “  Hai người này rất đa tình, đa cảm và Bích Khê coi Tử như vợ, có Hàn phải có Bích Khê và ngược lại.”

Được sự cổ vũ, động viên hết sức nhiệt tình của Hàn Mặc Tử ,Quách Tấn, Chế Lan Viên, từ xứ Thu Xà, Quảng Ngãi, Bích Khê đã liên tiếp sáng tác được nhiều bài thơ và gửi vào Qui Nhơn nhờ Hàn Mặc Tử góp ý cho. Hàn vừa thầm nể phục bạn nhưng lại gửi trả lại bản thảo kèm với bức thư mỉa mai, khiêu khích, nặng nề.

“Quả nhiên, Bích Khê tức giận run người xé nát tập bản thảo thành trăm mảnh. Mấy ngày sau bình tâm lại, chàng viết thư cho Hàn và quả quyết: Trong 6 tháng sẽ trở nên một thi sĩ phi thường, bằng không sẽ không bao giờ làm thơ nữa.”

Lời kích của Hàn có sức kích động mãnh liệt tài năng tiềm ẩn của Bích Khê. Không phải đợi 6 tháng mà chỉ 3 tháng sau những ngày đờ đẫn như ngây như dại, những đêm rụng tóc dưới đèn, những ngôi sao xanh về khuya như ghé xuống uống từng dòng tâm huyết của con người đang trút cả dung mạo và thần khí của mình lên thơ. Bích Khê đã hoàn thành công việc và mang ra cho Hàn Mặc Tử đọc. Đọc xong, Hàn ràn rụa nước mắt ngập tràn vui sướng ôm tập thơ “tinh huyết” mà nghe máu huyết tinh túy và châu lệ, và tất cả say sưa, đắm đuối của một hồn thi sĩ đang rào rạt truyền sang lòng mình”.[ 43; 18]. Hàn sung sướng nhận lời viết lời đề tựa cho tập thơ. Và cái tựa ấy “Bích Khê, nhà thơ thần linh” đã trở nên nổi tiếng một thời.

Rồi sau đó, cả Hàn Mặc Tử và Bích Khê đều mắc bệnh nan y. Họ càng có sự tri âm, tri kỷ hơn. Nhưng vượt lên tất cả, đó là sự tri âm,tri kỷ về tài năng và tâm hồn. Bích Khê luôn coi Hàn là thần tượng của mình và chàng thi sĩ này chịu ảnh hưởng đặc biệt từ “vị chúa của trường thơ loạn”về khuynh hướng sáng tạo thi ca.Vì thế, chẳng cần tuyên ngôn, tuyên thệ ồn ào, Bích Khê đã đích thực trở thành một thần dân trung thành, tiêu biểu trong vương quốc Trường thơ loạn. Thân ở Quảng Ngãi mà hồn thơ của Bích Khê luôn ở Bình Định, Quy Nhơn.

Từ những điều trình bày trên đây, chúng tôi đi đến một số kết luận như sau:

Thứ nhất, trên vùng đất Bình Định và thành phố Quy Nhơn thời tiền chiến đã có một phong trào văn học phát triển mạnh mẽ, đó là nhóm thơ văn “Thái Dương văn đoàn” gồm nhiều nhà văn, nhà thơ nhưng do tài năng chưa đạt đến độ chín nên hầu hết văn thi sĩ của nhóm này đã chìm vào quên lãng. Chỉ có nhóm “Bàn thành tứ hữu” (Hàn- Chế- Yến- Quách) và Trường thơ loạn (Hàn- Chế-Bích) là còn lưu danh muôn thưở trong lòng bạn đọc yêu thơ và lịch sử văn học nước nhà.

Thứ hai, tuy rất nổi tiếng nhưng Trường thơ loạn lại không có tổ chức chặt chẽ, bài bản. Đó chỉ là một nhóm thơ được kết nối bởi tình bạn thắm thiết, bởi có chung một khuynh hướng sáng tác,có chung  một quan điểm nghệ thuật. Họ tập hợp nhau lại bởi “do ngẫu hứng, hào hứng quá” (lời Quách Tấn) mà thành. Thành lập nên một thi phái, một trường phái thơ đâu có cần chi một sự bài bản. Thế mà nổi tiếng, mà gây ấn tượng vô cùng.

Nếu nói theo thuật ngữ khoa học chặt chẽ, Trường thơ loạn có thể gọi là “Trường phái Hàn Mặc Tử”. Đích thị, đó là “Trường thơ Hàn Mặc Tử” chẳng khác gì “Trường thơ Puskin” ở Nga vậy. Do đó ta hiểu vì sao sau khi Hàn mất, cả trường thơ đã tự giải tán mặc dù Chế-Yến-Quách vẫn chơi thân với nhau. Song chẳng còn ai tha thiết với hoạt động của trường thơ này nữa.

1.3 TRƯỜNG THƠ LOẠN VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP VÀO PHONG TRÀO THƠ MỚI

Khi giải quyết vấn đề: Trường thơ loạn đã có đóng góp gì vào phong trào Thơ Mới 1932-1945? Chúng tôi đã thử đặt ra giả thiết: Nếu không có Trường thơ loạn Bình Định thì phong trào Thơ Mới sẽ ra sao? Câu trả lời của chúng tôi là:

1. Trong “bản đồ” của phong trào Thơ Mới sẽ không hề có khu vực miền Nam Trung bộ.

2. Trong hàng ngũ các thi sĩ tài danh nhất của Thơ Mới, sẽ không có một ai ở Nam Trung bộ.

3. Nếu không có những ngôi sao Thơ Mới sáng rực như Hàn-Chế-Bích thì Thơ Mới sẽ chỉ dừng lại ở ranh giới thơ lãng mạn, làm sao lịch sử văn học lại tổng kết được:Thơ Mới đã đi từ lãng mạn đến tượng trưng và chớm bờ siêu thực!

Nói tóm lại, nếu không có Trường thơ loạn Bình Định thì phong trào Thơ Mới đã không thể trở thành một “cuộc cách mạng thi ca” hoàn hảo và mãnh liệt đến thế. Vườn hoa Thơ Mới nếu thiếu Trường thơ loạn thì sẽ không thể có những bông hoa lạ lùng, kỳ dị, phức tạp và bí ẩn đến thế (ngoại trừ những bông hoa “kín mít như hũ nút” của nhóm thơ “Xuân Thu Nhã tập” mà người đọc từ lâu đã quên lãng.)

Vậy Trường thơ loạn Bình Định đã đóng góp những gì vào phong trào Thơ Mới?

Thứ nhất, Trường thơ loạn đã đóng góp vào phong trào Thơ Mới những quan niệm về thi sĩ: Thi sĩ là những kẻ khác thường, phi thường.

Nếu các nhà Thơ Mới đã hoàn toàn đoạn tuyệt với mô hình thi sĩ cũ tồn tại hàng nghìn năm thời trung đại (nhà thơ là con người “phi ngã, siêu ngã” tương thông cùng vũ trụ để tỏ chí,tỏ lòng…) để xây nên mô hình thi sĩ lãng mạn: những con người thành thực bộc lộ hết cái tôi cá nhân, cá thể; những con người quay lưng lại thực tại xã hội để rút vào thế giới mộng tưởng, đẫm mơ,đẫm tình, thì đến với Trường thơ loạn, hình mẫu thi sĩ mơ mộng, đẫm tình đã được thay thế bằng kiểu thi sĩ khác người, khác thường, thậm chí quái đản, phi thường. Hãy nghe bản tuyên ngôn của họ được Chế Lan Viên hùng hồn tuyên bố: “Hàn Mặc Tử nói làm thơ tức là điên. Tôi thêm: làm thơ là làm sự phi thường. Thi sĩ không phải là Người. Nó là Người Mơ, Người say, Người điên. Nó là Tiên, là Quỷ, là Yêu,là Tinh. Nó thoát hiện tại. Nó xối trộn dĩ vãng, nó ôm trùm tương lai. Người ta không thể hiểu được vì nó nói những cái vô nghĩa, tuy rằng những cái vô nghĩa hợp lý.”

Đây quả là những tuyên bố chưa từng có trong lịch sử văn học nước ta. Mà không chỉ có một lần. Hàn có cả một tập thơ hay nhất đặt tên là “Thơ điên” (1938). Cả 3 thi sĩ Hàn-Chế- Bích đều thích thú và nhiều lần nói đến ở trong thơ mình những chữ: Điên-cuồng-loạn.Trong lời tựa cho tập “thơ điên-đau thương” Hàn đã hô lên: “Tôi làm thơ?Nghĩa là tôi yếu đuối quá! Tôi bị cám dỗ, tôi phản lại tất cả những gì mà lòng tôi,máu tôi đều hết sức giữ bí mật.

Và cũng có nghĩa là tôi đã mất trí, tôi phát điên.Nàng đánh tôi đau quá, tôi bật ra tiếng khóc, tiếng gào, tiếng rú…Có ai ngăn cản được tiếng lòng tôi.’’. Và Hàn đã gọi Chế là “một thi sĩ thần linh có một không hai trên cõi đời này.”

Vào thời ấy, các chữ “Điên-cuồng-loạn” này đã có khá nhiều người hiểu lầm (điên theo nghĩa bệnh lý), ngay cả thi sĩ tài danh Xuân Diệu cũng phủ nhận một cách quyết liệt : “Thơ với thẩn gì mà toàn nói nhảm…làm thơ tỉnh táo mới khó chứ làm thơ điên khùng ai viết mà chẳng được.”. (Ơ hay! Ở ngoài đời Hàn mắc bệnh phong, Bích mắc bệnh lao,Chế thì vô bệnh chứ có ai mắc bệnh thần kinh đâu!). Ngay cả Hàn có nói bằng thơ:

Bây giờ tôi dại, tôi điên

Chắp tay tôi lạy cả miền không gian.…

Tôi điên tôi nói như người dại

Van lạy không gian xóa những ngày.

(Lưu luyến)

Thì cũng chỉ là cách diễn đạt khoa trương,ẩn dụ mà thôi.

Ba chữ “Điên-cuồng-loạn” không nhằm chỉ những trạng thái bệnh lý mà đó chính là những trạng thái cực điểm, tột cùng, tuôn trào của sáng tạo thi ca. Đó là những thời điểm mà các thi sĩ của Trường thơ loạn sống mãnh liệt với đề tài, hồn thơ thăng hoa sôi sục, vọt trào. Nói như Chế Lan Viên: “Cứ quay cuồng lên,quay cuồng nữa để cho ta ra khỏi lòng ta.” (Vàng sao), hay nói như Hàn Mặc  Tử : “ Ta phải  tiết hết sinh lực của hồn, của máu vào thơ. Ta vừa  say sưa  vừa điên cuồng ọc ra từng  búng thơ sáng láng” (Tựa “ Xuân như ý).

Đó không chỉ là quan niệm thơ mà đó  còn là phương thức, một con đường để sáng tạo thơ của các thi  sĩ  Trường thơ  loạn – Cái mà Chu Văn Sơn khái quát về thi pháp của trường thơ này là “Thi pháp của  cái tột cùng”.

Và cũng chính phương thức sáng tạo thi ca này đã khiến cho tư thế trữ tình của các thi sĩ “Trường thơ loạn” rất kì  lạ. Với Hàn Mặc Tử, nhà thơ phải “Khóc, gào, rú, điên lên, cười lên…Với  Chế thì phải “Gào, khóc, thét, cười…” “ Nó gào vỡ  sọ, nó thét  đứt  cả hầu, nó khóc trào cả máu mắt. Nó cười tràn ra cả tủy là tủy” (Tựa “ Điêu tàn”). Với Bích Khê thì đó là “Say khướt, điên rồ, cuồng si, ngất ngây, ngất đi…”Những trạng thái trữ tình mãnh liệt ấy chẳng qua cũng chỉ là biểu hiện  của cảm xúc, tâm trạng thăng hoa đến tột đỉnh mà thôi.

Thứ hai, “Trường thơ loạn”  đã đổi mới, mở rộng biên giới cho Thơ Mới. Với “Trường thơ loạn”, Thơ Mới không chỉ giới hạn ở vương quốc của  thơ lãng mạn mà còn mở ra với  bát  ngát, mênh mông của thơ tượng trưng, siêu thực. Chính Hoài Thanh bằng trực cảm tinh nhạy  của mình đã nhận ra “ vườn hoa của Hàn Mặc Tử rộng rinh không bờ bến, càng đi xa càng ớn lạnh”. Với  Trường  thơ loạn, độc giả không chỉ còn nhìn và cảm thụ thế giới bằng trí tuệ, bằng giác quan, bằng sự “ tương giao của các giác quan” mà còn bằng con đường của thế giới vô thức  tâm linh, bằng con đường của tôn giáo ( Phật giáo, Lão giáo và Thiên Chúa giáo). Nhờ có  Trường thơ loạn mà  Thơ Mới không chỉ có chất Đời,  chất Mộng mà  còn thấm đẫm thất Đạo.

Thứ ba, ba thi sĩ lừng danh của  Trường thơ loạn đã góp vào Thơ Mới ba loại hình tượng thơ độc đáo, mới lạ làm phong phú muôn  phần cho Thơ Mới. Đó là “ Thế giới thơ đau thương và huyền diệu phi thường của Hàn Mặc Tử”, là “ Thế giới thơ thần bí kinh dị của Chế Lan Viên”, là “ Thế giới thơ tượng trưng đầy Hoa- Nhạc- Hương của Bích Khê”.

Tóm lại, Trường thơ loạn Bình Định đã có những đóng góp to lớn vào cuộc cách mạng thi ca của phong trào Thơ Mới 1932-1945. Mượn lời của Chế Lan Viên nói về Hàn Mặc Tử “Trước không có ai, sau không có ai,Hàn Mặc Tử như ngôi sao chổi tỏa sáng vụt qua bầu trời thơ ca Việt Nam…”, chúng tôi cũng muốn nói: Trước không có ai,sau không có ai, Trường thơ loạn Bình Định quả đúng là một khu vườn thơ “độc nhất vô nhị” trong lịch sử thơ ca Việt Nam. Không chỉ thời gian hơn 70 năm qua mà có lẽ sẽ còn... mãi mãi.

CHƯƠNG 2

KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG  TRƯỜNG THƠ LOẠN

  Cùng với thời gian, không gian là một phạm trù triết học phổ quát làm nên sự TỒN TẠI của mọi sự vật, hiện tượng (tồn:còn, tại:ở đây), không có cái gì hiện hữu ngoài thời gian và không gian cả.

  Bắt nguồn từ không gian vật lý,vật chất nhưng không gian nghệ thuật có đặc trưng riêng.Không gian này là không gian tồn tại trong các tác phẩm nghệ thuật, là hình tượng nghệ thuật do người nghệ sĩ tạo ra. Nếu mỗi hiện tượng văn học (tác phẩm, trào lưu, giai đoạn, thời đại) là một thế giới nghệ thuật vừa phong phú, đa dạng vừa có tính thống nhất, có đặc điểm và quy luật riêng thì không gian nghệ thuật là yếu tố chứa đựng sự tồn tại của những thế giới nghệ thuật ấy. Không có tác phẩm văn học nào, không có nhân vật nào lại không tồn tại và họat động trong một khoảng không gian nhất định.

  Khác hẳn với không gian vật chất, vật lý hoàn toàn khách quan không phụ thuộc vào cảm nhận chủ quan của con người, không gian nghệ thuật lại luôn chịu sự qui định, chi phối của chủ quan nghệ sĩ. “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu/Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ.” (Nguyễn Du). Do đó, chúng ta hiểu vì sao mỗi hiện tượng văn học lại có không gian đặc thù của nó. Đó là cái không gian gần gũi, quen thuộc của làng quê xưa với sân đình,bến nước, cây đa, đồng cạn, đồng sâu…trong ca dao. Đó là cái không gian vũ trụ bao la, tĩnh lặng, thanh tao trong thơ cổ điển. Đó là cái không gian mơ mộng, đẹp đẽ nhưng bị chia cắt, cô lập trong Thơ Mới.v.v..

 Tóm lại, không gian nghệ thuật trong văn học là không gian tinh thần, không gian tâm tưởng đặc biệt thể hiện quan niệm riêng về cuộc đời và con người của mỗi nhà văn. Không gian ấy là những cái “mã”thẩm mỹ, “mã”thông tin về quan niệm nghệ thuật của các nhà văn. Không gian nghệ thuật bao giờ cũng gắn liền với thời gian nghệ thuật và phối hợp với nhau để phản ánh hiện thực đời sống trong tính vận động của nó.

  Vậy không gian nghệ thuật của Trường thơ loạn có gì là riêng, đặc sắc,ấn tượng trong không gian nghệ thuật chung của phong trào Thơ Mới?

  Nhìn tổng quát, không gian nghệ thuật của Trường thơ loạn rất khác thường, kỳ lạ so với không gian nghệ thuật chung của Thơ Mới.

  2.1 Từ một không gian thực vừa tươi sáng, vừa u buồn…

  Nếu nhìn tổng quát và xuyên suốt sự nghiệp thi ca của Hàn-Chế-Bích trong Trường thơ loạn, chúng ta sẽ thấy rất rõ: không gian nghệ thuật của họ có đủ các cõi không gian, không gian trần thế bên cạnh không gian siêu thực tôn giáo, không gian thực bên cạnh không gian mộng, không gian dưới thấp quen thuộc, gần gũi bên cạnh không gian ở chốn tít mù “thượng thanh khí”, bên cạnh không gian vui tươi yêu đời là không gian buồn chán, tuyệt vọng, đau thương…

  Tập thơ “Gái quê” là tập thơ mới đầu tiên của Hàn Mặc Tử được in năm 1936 đủ xếp tác giả của nó vào những nhà thơ mới đi tiên phong hồi ấy. “Gái quê” không chỉ xác định hình tượng trung tâm của tập thơ là những rung động đầy thi vị lãng mạn của những “nàng thôn nữ” với những “chàng trai quê” mà còn xác định không gian nghệ thuật chủ yếu là chốn thôn quê thanh bình, tươi sáng, là nơi ươm mầm cho những mối lương duyên, nơi nảy nở những ước mơ luyến ái của “những chàng”, “những nàng” nhà quê nhưng đầy mơ mộng.

- Ánh trăng lao xao trên đọt tre

Tiếng ca lanh lảnh trong vườn me

Tiếng ca im bặt.Rồi thấp thoáng

Vạt áo màu nâu hiện trước hè.

 (Quả dưa)

- Từ khi đôi má đỏ hây hây

Em tập thêu thùa, tập vá may

Chim sáo trước sân bay tới đậu

Em mừng:sắp được lấy chồng đây.

  (Duyên muộn)

- Em có ngờ đâu trong những đêm

Trăng ngà dãi bóng mặt hồ êm

Anh đi thơ thẩn trong ngây dại

Hứng lấy hương nồng trong áo em.

  (Âm thầm)

  Từ địa hạt Đường thi cổ điển, Hàn Mặc Tử bước tới chân trời Thơ Mới hòa nhập vào điệu cảm xúc mới của cả một thế hệ  thi sĩ đang đắm say với “trời tình”, “bể ái” như Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Xuân Diệu, Nguyễn Bính…Với Xuân Diệu, điểm hẹn ái tình là “khu vườn tình ái”, với Nguyễn Bính là “vườn quê”, “đất khách” thì với Hàn Mặc Tử cũng lại là “Vườn tình” (phải chăng đó là ám ảnh bởi vườn Địa Đàng với Adam và Eva trong kinh thánh?). Vẻ đẹp của khu vườn “xanh mướt như ngọc” của Thôn Vỹ Dạ là vẻ đẹp tinh khiết, trắng trong như ánh mai hồng buổi bình minh. Đó còn là “vườn mơ, bến sông trăng, bến mộng, bến tình và nguồn trong trẻo mà xung quanh người là mơn trớn yêu đương vây phủ bởi trăm dây quyến luyến” (Tựa “Thơ điên”).

 Thật ra, vườn vốn là một cõi không gian rất phổ biến trong tâm thế của người Việt. Đó là hoài niệm về nơi canh tác khởi thủy xa xưa và muôn đời của người nông dân. Đó cũng là nơi gắn bó với thiên nhiên thân thiết nhất. Trong “Gái quê” chúng ta bắt gặp rất nhiều địa danh quen thuộc với làng quê Việt Nam ngoài “Vườn cam, vườn dâu, vườn me, vườn dừa” ngoài ra còn có “vườn mơ” “vườn mộng” “vườn tình” “vườn thơ”…

  Đó là bờ ao “Ta thích đứng lặng trên bờ ao”, là trước sân “Trước sân anh thơ thẩn”, là lũy tre “Tiếng hờn trong lũy tre”, là gốc đa “Ta thích ngồi mơ dưới gốc đa”, là đám lau “Ta thích len vào trong đám lau”, là bên đường “Gặp gỡ bên đường cũng thản nhiên”, là dưới cầu “Nhắc chuyện yêu đương ở dưới cầu”, là bãi sông “Đêm trước ta ngồi dưới bãi sông”, là đồi quê “Lang thang trên đồi quê”,là..v.v…Tóm lại, đó là cái không gian làng quê, thôn quê hết sức gần gũi với người đọc, dễ gợi lại tâm thức nhà quê trong mỗi người dân Việt Nam. Do đó, ta hiểu vì sao cũng như Nguyễn Bính, Hàn Mặc Tử đã có, đang có và sẽ có rất nhiều tri âm, tri kỷ từ cái tâm thức ám ảnh nhà quê này.

 Với Chế Lan Viên, nếu không đọc kỹ tập “Điêu tàn” thì chúng ta dễ lầm tưởng: không gian nghệ thuật ở đây chỉ có “điêu tàn, chết chóc, tuyệt vọng”. Nhưng nếu đọc kỹ, ta vẫn nhận thấy có một cõi trần gian trong thực tại tươi đẹp tràn trề sức sống. Chẳng hạn như ở bài “Xuân về”, phong cảnh thiên nhiên hiện lên ở câu thơ nào cũng thật đẹp, thật nên thơ.

Hàng cây cao say sưa ôm bóng ngủ

Vài quả xanh khảm bạc hớ hênh phô

Xoan vươn cành khều mặt trời rực rỡ

Bên bóng râm lơi lả nhẹ nhàng đu

Đây tàn lá chuối non bay phấp phới

Đây  hoa đào mở miệng đón xuân tươi.

Hoặc:

Nắng hồng choàng ấp dãy bàng cao

Cũng mới độ nào trong gió lộng

Nền lau bừng sáng núi lau xanh

Bướm vàng nhè nhẹ bay ngang bóng

Những khóm tre cao rủ trước thành.

  (Thu)

Nếu ở không gian siêu thực-trên cao, vực sâu, thơ Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên đầy ắp các biểu tượng ám thị, tượng trưng thì ở không gian thực-trần thế, các thi sĩ của Trường thơ loạn lại tạo hình bằng các hình ảnh đầy tính trực quan, cụ thể, sinh động.

Trong làn nắng ửng khói mơ tan

Bên mái nhà tranh lấm tấm vàng

Xột xoạt gió trêu tà áo biếc

Bên dàn thiên lý bóng xuân sang.

  (Hàn Mặc Tử -Mùa xuân chín)

 Với Bích Khê cũng thế. Bên cạnh cái không gian tượng trưng đầy nhạc-hương-hoa trong cõi ảo mộng là một cõi trần thế với bao hình ảnh trực quan tươi sáng:

- Vẳng thay núi thấp nức danh đồn

Tuyệt nhất năm hòn ngọc thủy sơn

Chẳng suối Phong Nha nghe róc rách

Chẳng mây Hồng Lĩnh thấp chờn vờn

Giữa trời bóng nguyệt lồng vô động

Trên biển mù sương thổi lại non.

  (Ngũ Hành Sơn)

- Lam nhung ô! Màu lưng chừng trời

Xanh nhung ô!Màu phơi nơi nơi

Vàng phai nằm im ôm hoa gầy

Chim yên neo mình nương xương cây.

  (Hoàng hoa)

 Nhưng bên cạnh cái không gian trần thế tươi sáng ấy các thi sĩ Trường thơ loạn lại chuyển hướng, chuyển kênh chìm đắm vào những vào những không gian u buồn, tăm tối, đau thương. Đó là sản phẩm tương ứng của những cái tôi trữ tình  có tâm trạng chán nản trước hiện thực, phủ nhận hiện thực mà họ cho là cõi “trời sâu” “chốn lãnh cung” “nơi huyệt mộ” chỉ toàn những khổ đau, chán chường, tuyệt vọng. “Trời hỡi trời, hôm nay ta chán hết/ Những sắc màu, hình ảnh của trần gian.” (Chế Lan Viên).

 Với Hàn Mặc Tử, từ khi nhận ra mình bị mắc bệnh nan y, ông vừa đôn đáo tìm thầy chạy thuốc lại vừa chủ động cách ly và tuyệt dao với mọi người. Thi sĩ đã sống biệt lập, cô đơn ở xóm Động- Gò Bồi, xóm Tấn-Gềnh Ráng cách xa với người thân và cuộc sống bên ngoài. Do đó, ta hiểu vì sao ở tập thơ “Đau thương”, mặc cảm cô đơn, chia lìa tràn ngập thơ ông mà biểu tượng ám ảnh của nó là sự ngăn cách chốn “ngoài kia” và chốn “trong này”. Ngoài kia là tươi sáng,ấm áp trong này là chốn u tối, lạnh lẽo. Ngòai kia là hạnh phúc còn trong này chỉ toàn đau thương, tuyệt vọng: Đó cũng là những hình ảnh biểu tượng như chốn “trời sâu”, “nơi đáy giếng”, “chốn lãnh cung”:

- Ngoài kia xuân đã thắm hay chưa

Xuân ở trong đây chẳng có mùa

Không có vườn trăng và ý nhạc

Có nàng cung nữ nhớ thương vua.

- Lòng giếng lạnh, lòng giếng lạnh

Sao chẳng một ai hay!

Nghe nói mùa thu náu ở chỗ này

Tất cả âm dương đều tụ họp.

 Khoảng cách giữa “trong này”và “ngoài kia” không chỉ là cái số đo không gian bằng nỗi niềm tương tư của những đôi lứa yêu nhau như trong thơ Nguyễn Bính (Thôn Đoài, thôn Đông, làng trên, xóm dưới, đường thẳng, đường vòng…) mà là khoảng cách của hai cõi trời, hai thế giới muôn trùng xa thẳm:

- Ở xa xôi, lạnh nhìn anh  khô héo

Bên kia trời hãy chụp cả hồn anh.

- Anh đứng cách xa hàng thế giới

Lặng nhìn trong mộng miệng em cười.

Có lúc thi sĩ bàng hoàng tự hỏi:

Tôi đang ở đây hay ở đâu?

Ai đem tôi bỏ dưới trời sâu?

Sao bông phượng nở trong màu huyết!

Nhỏ xuống lòng tôi những giọt châu.

  (Những giọt lệ).

 “Trời sâu” “phượng nở trong màu huyết” không còn là hình ảnh trực cảm nữa mà là hình ảnh tượng trưng cho nỗi đau lưu đày của những “trích tiên bị đày xuống trần gian”.

  Nếu ở thơ Hàn Mặc Tử, hai cõi không gian trần thế “trong này” và “ngoài kia” như là hai thế giới tương phản nhau gay gắt thì đến với “Điêu tàn” của Chế Lan Viên, chúng ta cũng có cảm nhận tương tự. Chỉ có điều hai thế giới tương phản ấy của thơ Chế là: quá khứ với hiện tại. Hơn bất cứ nhà Thơ Mới nào, Chế là thi sĩ phủ nhận hiện tại, thực tại một cách công khai và quyết liệt nhất:

- Trời hỡi trời! Hôm nay ta chán hết

Những sắc màu, hình ảnh của trần gian.

  (Tạo lập).

- Tạo hóa hỡi hãy trả tôi về Chiêm Quốc

Hãy đem tôi xa lánh cõi trần gian

Muôn cảnh đời chỉ làm tôi chướng mắt

Muôn vui tươi nhắc mãi vẻ điêu tàn.

  (Những sợi tơ lòng).

  Chán ghét trần gian, chán ghét hiện tại, dòng tâm tưởng của Chế Lan Viên đã trở ngược về quá khứ và từ đó thi sĩ đã dựng lại cảnh oai hùng, oanh liệt của một thời quá khứ xa xăm:

- Đây những tháp gầy mòn vì mong đợi

Những đền xưa đổ nát dưới trần gian

Những sông vắng lê mình trong bóng tối

Những tượng Chàm lở lói rỉ rên than.

  (Trên đường về).

- Nơi, một tối máu gào vang chiến địa

Nơi,loa vang,ngựa hí với đầu rơi

Bầy voi Chàm hung hăng như sóng bể

Hung hăng theo ánh lửa của dân Hồi.

  (Chiến tượng).

 Không gian trong “Điêu tàn” không chỉ có những cảnh huy hoàng, hoành tráng của lịch sử dân Hời mà còn có “không gian huyệt lạnh kinh dị”.  “Điêu tàn” là biểu tượng cho “quá khứ”, cho “âm phủ”, nơi thi sĩ có thể tự tình với những hồn ma của dân Hời:

- Ta đã nghe trong mồ sâu lạnh lẽo

Tiếng thịt người nảy nở, tiếng xương rên

Ta hãy nghe, mơ màng trong cỏ héo

Tiếng cô hồn lặng thở bóng trời đêm.

  (Bóng tối)

- Hãy tìm cho ta một nấm mộ hoang tàn

Đào đất lên, cậy cả nắp hòm xăng

Hãy chôn chặt thân ta vào chốn ấy

Ta sẽ uống máu tan cùng tủy chảy

Ta sẽ nhai thịt nát với xương khô

Lấy hơi Ma nuôi sống tấm hồn thơ

Luyện âm khí chuyển rung bao giọt máu.”

  (Máu xương)

  Là thi sĩ ham mê cái “khác thường” “phi thường” nên Chế Lan Viên đã chìm đắm vào quá khứ, lấy quá khứ để chống lại, phủ nhận lại cái hiện tại đầy chán nản, đầy đau thương tuyệt vọng của xã hội đương thời. Thi nhân đã cùng nhịp bước với đoàn quân Chiêm Thành khi ca khúc khải hoàn thắng trận hay mải mê chiêm ngưỡng vẻ đẹp thướt tha của những nàng Chiêm nữ trong khúc nhạc quay cuồng. Rồi ánh mắt của Chế Lan Viên lại chuyển sang một thế giới hoang tàn, chết chóc để cảm thương và khóc than cho niềm đau thương, uất hận của cả một dân tộc đã bị diệt vong. Cái còn lại ở trần gian hiện tại chỉ là những Tháp Chàm hoang phế và những huyền thoại về mộ Hời, ma Hời rùng rợn. Nhưng với Chế, dân tộc ấy không chết mà vẫn đang hiện lên trước mắt chàng với tất cả những cảnh huy hoàng và niềm bi hận muôn đời:

Trong thơ ta dân Chàm luôn sống mãi

Trong thơ ta xương máu khóc không thôi.

  Đến với thơ Bích Khê cũng vậy. Bên cạnh những bức tranh quê tươi sáng là những bức tranh với gam màu u tối nhuốm tâm trạng buồn đau:

Đêm nay hồn lạnh làm sao

Cảnh thu ôm cả chiêm bao vào lòng

Sao xanh lợt phím tơ đồng

Gió ơi là gió! Buồn đông thổi về

Không gian mưa lệ đầm đìa

Đầy sân trắng toát hoa lê đầu mùa.

  (Cuối thu)

  Nếu không gian trần thế trong thơ Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên hầu như không có mưa (chỉ có “nắng chói”, “nắng chang chang”, “nắng hoa” “nắng buồn”…và ánh trăng tràn ngập “trăng ngà” “trăng ngọc”, “trăng giãi bóng”, “trăng nằm nghiêng ngả”, “trăng quỳ”, “trăng tự tử”…) thì trong thơ Bích Khê, không gian trần thế lại thường có mưa. Ở đây, mưa là biểu tượng cho nỗi buồn, niềm đau, sự u ám của cuộc đời:

- Nơi đây làng cũ buồn hiu quạnh

Anh có khi nào trở lại chưa?

Ngày đi chậm lắm. Dòng sông biếc

Cùng sáng trong trời sợi sợi mưa

  (Làng em)

- Mây trắng bay về núi Thạch Chua

Chùa Ông chim hót ở ngoài mưa

 (Chùa Ông xà)

- Không gian mưa lệ đầm đìa

Đầy xuân trắng toát hoa lê đầu mùa.

  (Cuối thu).

 Tóm lại, không gian nghệ thuật của các thi nhân Trường thơ loạn trước hết là cõi trần thế, cõi thực tại của cuộc đời. Đó là những bức tranh quê vừa tươi sáng thể hiện sự gắn bó của các nhà thơ với cuộc sống. Nhưng liền ngay đó lại là những bức tranh quê u tối, đau buồn. Muốn thoát ly khỏi không gian thực tại ngột ngạt, bế tắc, buồn đau như những “chốn trời sâu”, “đáy giếng”, “lãnh cung”, “huyệt mộ”, “mưa xám”…ấy, các thi nhân của Trường thơ loạn đã đi tìm một thế giới mới- thế giới của những khát vọng, ước mơ, ám ảnh của cõi mộng và cõi âm linh sâu thẳm. Đó là không gian siêu thực giải thoát…

2.2 Đến không gian siêu thực - giải thoát…

Khi đã chán ghét thực tại tầm thường, giả dối, bế tắc…thì đa phần các thi sĩ của phong trào Thơ Mới đều tìm cách thoát ly khỏi hiện thực như một cách để giải thóat nỗi buồn, sầu, bế tắc: “Ta thóat lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta đắm say cùng Xuân Diệu nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngơ ngẩn buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận.” (Hoài Thanh)

  V.Hugo, vị chủ soái của chủ nghĩa lãng mạn Pháp vào cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX đã tuyên ngôn “Bức tranh hiện thực của nhân loại có được là nhờ vào phóng đại con người, nghĩa là nhờ vào điển hình hóa hiện thực bằng tưởng tượng, bằng lý tưởng…cái bình thường là cái chết của nghệ thuật” (Tựa “Cromoen”). Còn Hàn Mặc Tử thì tuyên bố hướng đi của Trường thơ loạn bằng thơ:

Đi,đi, đi mãi nơi vô định

Tìm cái phi thường, cái ước mơ.

 Cũng là mơ mộng, cũng lấy mộng để thay cho thực nhưng các nhà thơ Trường thơ loạn lại tiến xa hơn hẳn cái mộng “nhẹ nhàng” “tươi đẹp” thấm đẫm ái tình của các nhà Thơ Mới đương thời. Đó là thế giới của tượng trưng, của siêu thực tâm linh, tôn giáo. Đó cũng là một thế giới “rộng rinh không bờ bến”: thế giới của cõi “huyền mơ”, “cõi thinh không”, “cõi xuất thế gian”, “cõi âm phủ”, “cõi huyền diệu”, “cõi thần linh”…với bao hình ảnh khác thường, phi thường đầy huyền ảo và kinh dị.

 Trong công trình công phu “Thế giới nghệ thuật thơ Hàn Mặc Tử”, Tiến sĩ Chu Văn Sơn đã khái quát rất xứng đáng rằng: “Từ tập thơ “Đau thương trở đi, trong thơ Hàn đã xuất hiện một cõi trời mới, một thế giới mới, có lúc ông gọi là “cõi trời mơ”: “Đây phút thiêng liêng đã khởi đầu/ Trời mơ trong cảnh thực huyền mơ”, có lúc ông gọi là “xứ mộng”: “Hương khói ở đâu ngoài xứ mộng/ Cứ là mỗi lúc mỗi nên thơ”, có lúc ông gọi là “xứ say mơ”: “Đấy là tất cả người anh tiêu tán/ Cùng trăng sao bàng bạc xứ Say mơ”. Ngoài ra nó còn được định danh bằng nhiều cái tên khác nữa như “cõi thiên không”, “cõi triều thiên”, “cõi siêu hình”, “nước Thiên Đông”, “nước Huyền Vi”, “chốn Phượng Trì”, “cõi vô vi”, “cõi xuất thế gian”. Chính vì những trời thơ ấy trong thơ Hàn gắn liền với địa danh tôn giáo (cả Phật giáo, Lão giáo và Thiên Chúa giáo) như “cõi xuất thế gian” và “cõi âm phủ” của nhà Phật, cõi “vô vi” của Lão Trang, “cõi nước Thiên đàng” của Công giáo…mà có rất nhiều công trình nghiên cứu đã khẳng định “Thơ Hàn Mặc Tử rất đậm chất Đạo”. Có thể nói, thế giới huyền diệu siêu thực ấy vừa là khát vọng vượt thóat vào khung trời của “cõi ước mơ hoàn toàn”-nghĩa là đi đến “cái tột cùng” của trí tưởng tượng thi ca lại vừa là con đường giải thoát khổ đau của các thi sĩ Trường thơ loạn.

  Cái không gian thơ huyền diệu ở tít mù cao chốn thinh không này chịu sự qui định của 2 nguyên nhân chính. Thứ nhất, đó là quan niệm nghệ thuật (về nhà thơ và về thơ) của Hàn rất khác thường (Thi sĩ là “người điên”, làm thơ là làm sự phi thường…) Thứ hai, là hệ quả của cái thứ nhất, đó là khi làm thơ, tất cả cảm xúc, trí tuệ, tưởng tượng của nhà thơ đều được đẩy đến “tột cùng” khiến cho thơ ông có thể vượt qua mọi rào cản của nhà thơ lãng mạn thông thường để vươn tới những khung trời kỳ ảo. Trong dòng cảm xúc ngất ngây như lên đồng ấy, ông đã nhìn thấy  một thế giới hoàn toàn lạ lùng, “một thế giới đầy ánh sáng; đầy âm thanh đầy màu sắc của “lưu ly, ngọc ngà”như chốn Thiên Đàng vĩnh cửu. Với sự thăng hoa ấy, hồn thơ của Hàn đã vút bay lên cao để hóa giải mọi nỗi thống khổ tột cùng cả về thể xác và linh hồn ở cõi trần ai này:

- Ta ném mình đi theo gió trăng

Lòng ta tản mát bốn phương trời

Cửu trùng là chốn xa xôi lạ

Chim én làm sao bay đến nơi

  (Ghen).

- Máu tim ta tuôn ra làm bể cả

Mà sóng lòng dồn dập như mây trôi

Sóng lòng ta tràn lan ngoài xứ lạ

Dâng cao lên, cao tột bậc trên trời.

  (Biển hồn ta).

- Cả bầu trời bỗng nổi muôn điệu nhạc

Rất trọng vọng, rất thơm tho, man mác

Rất phương phi trên tất cả anh hoa.

  (Ra đời).

  “Trí người đã dâng cao và thơ người dâng cao hơn nữa. Thì ra người đang say sưa đi trong mơ ước, trong huyền diệu, trong sáng láng và vượt hẳn ra ngoài hư linh.” (Tựa “Thơ điên”).

 Cái khung trời thơ lung linh ấy được Hàn xây cất lên bằng toàn những vật liệu siêu phàm của ước lệ, tượng trưng, siêu thực. Đó là ánh sáng khác thường: “Cho mau lên dồn ánh nguyệt vào đây…Lời thơ ta sẽ sáng trưng như thất bảo”, “ánh hào quang chan chói ngất liu ly”, “Trên triều thiên ngời chói vạn hào quang”, “Anh đã thoát hồn anh ngoài xác thịt/ để chập chờn trong ánh sáng mông lung”…Đó là thứ âm nhạc “thơm tho lạ lùng”, là “hương gấm”, là “đàn li tao”, là “hoa trinh bạch”, là “Trái cây ngọc vỏ bằng gấm/ còn mặt trời  tợ khối vàng/…xuân gấm đầu tiên giữa cõi trời”.v.v…và thi sĩ vô cùng sung sướng, mãn nguyện thốt lên:

Ta sống mãi trong trăng sao gấm vóc

Trong nắng thơm, trong tiếng nhạc thần bay

Bút kê lên nền sáng báu năm mây

Thơ chen lấn lên trong nguồn cảm giác.

  Phải chăng chính đức tin Thiên chúa đã khiến cho thi sĩ- con chiên ngoan đạo Hàn Mặc Tử đã xây dựng lên bằng thơ cả một Thiên đàng trong mơ ước, trong khát vọng tột cùng.

  Không gian siêu thực- giải thoát trong “Điêu tàn” của Chế Lan Viên vừa giống lại vừa khác so với Hàn Mặc Tử.

 Điểm giống nhau: Nếu không gian nghệ thuật siêu thực- giải thoát của thơ Hàn có xu hướng vươn lên trên cao trên “thượng tầng không khí” thì ở Chế Lan Viên cũng vậy. Thi sĩ Chế Lan Viên cũng ước ao:

Hãy cho tôi một tinh cầu giá lạnh

Một vì sao trơ trọi cuối trời xa

Ở nơi ấy tháng ngày tôi lẩn tránh

Những ưu phiền, đau khổ với buồn lo!

  (Những sợi tơ lòng).

  Và ở nơi “tinh cầu giá lạnh ấy”, Chế Lan Viên đắm chìm vào dòng sông toàn “máu thắm sông Linh” và thi sĩ cũng vô cùng khoan khoái được sống trong cảnh sắc phi thường:

Ta để xiêm lên mây rồi nhẹ bước

Xuống dòng Ngân lòa chói ánh hào quang

Sao tán loạn đua bơi trên mặt nước

Tiếng lao xao dội thấu đến cung Hằng.

  (Ngủ trong sao).

  Không gian cõi trời cao của Chế cũng đầy ánh hào quang chói sáng, cũng tỏa ngát mùi hương, cũng đầy âm thanh rộn rã. Thi sĩ khi thì “Vỗ lên đầu sao Đẩu, sao Khuê”, lúc lại “đuổi bắt trăng sao đang tán loạn”, khi thì ngồi dưới “bến hư-không để tắm ánh trăng vàng mát rượi”, lúc lại “hát khúc cuồng ca trên bến sông Ngân.”

 Trong thơ Hàn, không gian tràn ngập ánh trăng. Trong cõi trời hư-không của Chế cũng “lai láng trăng vàng, trăng điên”. Trong thơ Hàn, phương tiện vượt thóat không gian thực tại cũng là hồn, trong thơ Chế cũng có hồn thoát ra khỏi xác để trôi nổi trong vũ trụ:

Đừng hát nữa! Tiếng ai trong trẻo quá

Khiến hồn tôi tê liệt khó bay cao

Này, im đi, nhìn xem trong khẽ lá

Một mặt trời giả  dạng một vì sao”.

  (Hồn trôi).

 Điểm khác nhau: Nếu không gian của thơ Hàn chủ yếu là ở trời cao xa thẳm thì không gian của thơ Chế còn có nơi rùng rợn, kinh hãi đó là âm phủ, là huyệt mộ. Chỉ với 36 bài thơ ngắn trong tập thơ “Điêu tàn”, Chế Lan Viên đã 12 lần nhắc đến, nói đến và tả lại cảnh sắc nơi mồ sâu, huyệt lạnh đến ghê người. (Trong đó có hai bài hoàn toàn chỉ tả lại cảnh này, đó là bài “Mồ không” và “những nấm mồ”). Và hành động trữ tình của thi nhân cũng thật là khác thường, kinh dị.

Tìm cho ta một nấm mộ hoang tàn

Đào đất lên cậy cả nắo hòm săng

Hãy chôn chặt thân ta vào chốn ấy

Ta sẽ uống máu tan cùng tủy chảy

Ta sẽ nhai thịt nát với xương khô

Lấy hơi ma nuôi sống tấm hồn mơ

Luyện âm khí chuyển rung bao mạch máu.

  (Máu xương).

Nếu ở cõi trời cao, vật liệu xây cất lên cái thế giới ấy toàn là những thứ cao sang, siêu phàm, quý giá (ánh trăng, nhạc, hương, hoa, ngọc ngà lưu li, châu báu…)thì ở cõi huyệt mộ này, Chế toàn dùng những thứ tanh hôi ghê rợn như máu, tủy, sọ người, xương khô, quan tài…và tương ứng với những vật liệu ấy là biểu tượng “đêm mờ” được láy lại tới 29 lần.Chỉ có trong cõi “đêm mờ” này thì thi nhân mới thóat được hồn ra khỏi xác để nhập vào “Hồn ma Hời và đi vào những nấm mồ hoang lạnh để “tự tình, tâm sự”. Cũng chỉ dưới bóng “đêm mờ” này, các ma Hời mới sống dậy và tâm tình với thi nhân để làm sống lại thời dĩ vãng oanh liệt của giống dân Hời:

Ta hãy nghe trong mồ sâu lạnh lẽo

Tiếng thịt người nảy nở, tiếng xương rên

Ta hãy nghe mơ màng trong cỏ héo

Tiếng cô hồn lặng thở khí trời đêm……

Nước non Chàm chẳng bao giờ tiêu diệt

Tháng ngày qua vẫn sống với đêm mờ.

  (Bóng tối).

 Tóm lại, trong “Điêu tàn” của Chế Lan Viên, các biểu tượng của không gian siêu thực- giải thóat là “tinh cầu giá lạnh”, là “Sông Ngân” “sông Linh”, là “cõi trời”, “cung Hằng”, “Thất tinh”, là “Tháp Chàm” “huyệt mộ”, “đêm mờ”, là “ cõi hư- vô”…Đó cũng chỉ là những địa danh khác nhau của một cõi: không gian mộng ảo, siêu thực- tâm linh nhằm phủ nhận cõi trần gian, thực tại chán chường, đau khổ và tuyệt vọng. Và đó cũng chính là con đường vượt thoát: vượt thoát khỏi ranh giới của thơ lãng mạn, vượt thoát cho những đau khổ, bế tắc của thi nhân trước cuộc đời nhỏ bé, tầm thường, đau khổ:

Với tôi tất cả như vô nghĩa

Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau.

  Đến với thơ Bích Khê, chúng ta lại không thể không liên tưởng đến Hàn Mặc Tử. Hàn có cả một tập thơ mang tên là “đau thương” để thăng hoa hết, thăng hoa đến “tột cùng” nỗi đau thương của đời mình thành thơ thì Bích Khê cũng vậy. Một thi sĩ trẻ trung đang đầy tài năng và khát vọng bỗng lại vướng vào án tử của căn bệnh lao “tứ chứng nan y” thời ấy. Cho nên Bích Khê đã thốt lên: “thơ tôi đời mô mới hết đau.” Căn bệnh quái ác cứ hành hạ thi nhân khiến chàng đau khắp người “cả linh hồn, óc, não, phổi, tim, gan”. Nỗi đau ấy khiến thi nhân phải bật khóc đến độ “đứt tươm hơi.” Phải sống những ngày  cận kề cái chết, có nhiều lúc giống Hàn Mặc Tử, Bích Khê đã rơi vào hoảng loạn, mê sảng, gào rú, điên cuồng “Hú ma điên- kinh động Vạn hồn đau”, “Tôi lạy trời! Tôi lạy cả vô biên”, “Ai bảo tôi là tôi chửa chết rồi!”, “hơn một bận ta đi vào cõi chết”…Nhưng rồi Bích Khê cũng như Hàn “ Lòng chết đi nhưng máu vẫn cuồng say”. Chàng đã thăng hoa nỗi đau ấy thành thơ. Và  cũng như Hàn, Bích Khê đã tìm ra cho mình một chốn giải thoát nỗi đau: đó là thi nhân đã xây dựng cho mình  một khung trời siêu thực- giải thoát: khung trời trượng trưng đầy Nhạc- Hương- Hoa: “ Hồn ta say trong nhạc vằng kể lể/ và hồn hé nhạc thắm như hoa”.

 Ấn tượng đậm nhất trong không gian thơ Bích Khê đó là một thế giới đầy âm nhạc. Âm nhạc đắm say, âm nhạc du dương, âm nhạc vui, âm nhạc buồn…được Bích Khê gọi bằng những cái tên khác nhau như: “ Khúc Mộng cầm ca”, “ Khúc Lạc Mai hoa”, “ Điệu Tỳ Bà”, “ húc Phượng cầu”, “Điệu tương tư”, “Điệu sầu hận”…Tất cả đều lôi cuốn hồn thi sĩ, làm cho thi sĩ ngất ngây, say đắm, thậm chí con người tan ra thành nhạc:

- Nường tan ra nhạc, tan ra nhạc

Khung trắng trời mây, trắng lạ thường

Nường hé môi ra bay điệu  nhạc

Mát như xuân mà ngọt tợ hương

 (Hiện hình)

- Không gian tơ, không gian tơ  gợn sóng

Âm thanh gì sắp sửa Ngọc Kiều ơi!

Hay hơi thở của hoa hồng mơ mộng

Hay buồn đêm rào rạt trải muôn nơi

Không gian tơ, không gian tơ gợn sóng

Ngọc Kiều ơi! Hồn đến bến xa khơi

  (Mộng cầm ca)

  - Thơ bay, thơ bay vô bàn tay ngà

Thơ ngà ngà say, thơ ngà ngà say

Nàng ơi đừng động! có nhạc trong giây

Nhạc gây hoa mộng, nhạc ngát trời mây

  (Nhạc)

  Bích Khê là thi sĩ đặc biệt nhạy cảm với nhạc. Và đó không chỉ là âm nhạc thông thường của âm thanh nhạc cụ hay  giọng ca của con người mà là một thứ “ nhạc tượng trưng” tổng hợp tất cả mọi  âm vang của cuộc đời, vũ trụ và tâm trạng nhà thơ. Đó là âm vang, là giai điệu của mây, của gió, của lá rụng, của nước chảy, của tiếng chuông chùa…là nhạc của nỗi buồn, niềm đau, của khát khao  vô tận về dục tình. Do đó mà thi sĩ đã cảm nhận được “ làn da trắng tinh của người con gái, thân thể thơm tho của người thiếu nữ cũng “ tỏa ngát hương  và nảy ra điệu nhạc”. Dù có cố  “ Tôi run run hãm lại cánh hồn si” thì vẫn cứ “ Hồn theo với  nhạc hồn ơi là hồn!”. Không chỉ ngửi được mùa thơm của tiếng cười Ngọc Nữ, thi sĩ  còn ví von như  có vẻ phi lý “ Khóc gì nghe như phả điệu đàn”. Đó là tiếng khóc của giai nhân , trong giấc mộng,khóc cũng là nhạc, là hương,là niềm an ủi, là con đường giải thoát khổ đau.

  Ngoài nhạc, khung trời  thơ của Bích Khê còn đầy hương và màu sắc. Nhà thi sĩ “ thần linh”  này  có thể ngửi thấy, cảm thấy mùi hương thơm của mọi vật: hương của lúa, hương của cỏ, hương của hoa, hương của da thịt giai nhân, hương của mây trời, hương của “cung điệu chốn Nghê Thường”, hương của “ điệu Mai hoa” của “ Khúc Phượng Cầu”…

- Nàng hé môi ra bay điệu  nhạc

Mát như xuân mà ngọt tựa hương

Ôi sao là lúc ba sinh lụy

Rào rạt như đầy nỗi cảm thương

  ( Hiện hình)

- Vầng sao nằm im trên hoa gầy

Tương tư người xưa thôi qua đây

Ôi nàng năm xưa quên lời thề

Hoa vừa đưa hương gây đê mê.

    (Tỳ bà)

Tiếp theo thuyết “tương giao giữa các giác quan” của thi sĩ tượng trưngPháp Baudelaire (Màu sắc và âm thanh có thể tương hợp với nhau).

Hương sắc âm thanh trong không gian tương ứng

Có những mùi hương mát như da thịt trẻ con

  Và êm nhẹ như tiếng sáo, xanh mướt như cỏ non.

(Baudelaire-Tương ứng).

Bích Khê cũng tạo ra thế giới tương giao bằng các giác quan của mình.

  Thế giới thơ Bích Khê là thế giới “Linh diệu của muôn trời”. Như các thi sĩ của chủ nghĩa tượng trưng, Bích Khê đã dựa vào tất cả cảm quan mở rộng, vào trực giác tinh tế, vào tưởng tượng phi thường, vào cái thâm sâu bí ẩn của tâm linh vô thức…Tất cả được nhà thơ huy động với “công suất” cao nhất để tạo nên một thế giới linh diệu. Ở trong thế giới ấy, âm thanh, hương vị, màu sắc có thể tương thông với nhau, chuyển dịch và hòa thấu vào nhau. Trong 76 bài thơ của hai tập “Tinh hoa” và “Tinh huyết”, Bích Khê đã 82 lần nhắc đến, tả lại âm thanh, 96 lần gợi về màu sắc và 71 lần nhắc gợi hương thơm.

  Nếu các thi sĩ của chủ nghĩa lãng mạn nhìn thế giới chủ yếu ở mặt hữu hình và coi trọng cảm xúc (“Hãy đập vào trái tim, thiên tài là ở đó”- A.Musset) thì các thi sĩ của trường phái tượng trưng lại làm ngược lại: đặt thơ vào cõi vô hình và xuất phát từ cảm giác. Vì thế, thơ tượng trưng không chỉ truyền cảm mà chủ yếu là gợi cảm, gợi ý và do đó thơ tượng trưng thường để lại những “khấp khểnh”, “lệch pha”, “mông lung” trong trí tưởng tượng của người đọc. Nó khó hiểu hơn nhưng lại tinh vi hơn, phức tạp hơn, đa nghĩa hơn thơ lãng mạn. Phát hiện ra cái đặc sắc, độc đáo này của Bích Khê, Chế Lan Viên đã chỉ rõ cách tiếp cận thơ của thi sĩ này: “Với kỹ thuật tượng trưng khi miêu tả chiếc lá rụng thì người thơ không nói về chiếc lá lìa cành mà nói đến cái trống vắng của cây khi lá rơi”. Chẳng hạn, đây là một trời “mông lung”, lung linh rất gợi cảm  nhưng vô hình của “cõi Nghê thường”:

Ôi trời hôm nay sao mà xanh

Ngọc trăng xây vàng trên muôn cành

Nhung mây tê ngời sao kim cương

Dạ lan tê ngời say men hương

Lầu ai ánh gì như lưu ly?

Nụ cười ai trắng như pha lê?

Thủy tinh ai để lòng gương hồ?

Không gian xà cừ hay san hô?

  (Nghê thường).

Hoặc nhà thơ chỉ gợi ra một không gian tương hợp của các giác quan:

Ta những muốn sầu thương thôi biểu lộ

Sắc trong màu, màu trong sắc hân hoan

Ta những muốn mùa đông nhường lại chỗ

Nhạc gầy hương, hương gầy nhạc lan man

Cả không gian là bể sóng tràn lan.

  (Đồ mi hoa).

 Do đó ta mới hiểu, vì sao thế giới thơ của Bích Khê toàn được xây cất lên bằng các vật liệu kỳ lạ: âm thanh kỳ lạ, đường nét, màu sắc kỳ lạ, hương thơm kỳ lạ, chất liệu kỳ lạ (“ánh sáng lưu ly”, “ánh dạ quang”, “ánh trăng hường”, “lòng trăng mật”, “da thịt tuyết”, “mùi tô hợp”, “hương trầm”, “hương xạ”, “hương tô hợp”, “hương hân hoan”…). Và ta cũng hiểu vì sao Bích Khê lại gọi khung trời thơ của mình bằng những cái tên cũng kỳ lạ nốt: “chốn vô biên”, chốn phương phi, chốn Diên Trì, chốn Kim Sa”, “nơi Ngọc Nữ”, “nơi hoan lạc”, “nơi Kim Đồng”, “nơi thanh khí”, “bến sông Ngân”, “bến sông Tương”, “hội đào Tiên”, “đỉnh Nga My”…

  Tóm lại, không gian nghệ thuật của các thi nhân Trường thơ loạn không chỉ có một cõi trần thế vừa tươi sáng vừa u buồn mà còn có một cõi siêu thực huyền diệu, kỳ ảo và kinh dị. Nhờ đó, thế giới thơ của Trường thơ loạn không chỉ có thế giới hữu hình mà còn có cả thế giới vô hình đầy ám ảnh: ám ảnh của dục vọng, ám ảnh về cái chết, ám ảnh về cõi Thiên Đàng, cõi Niết Bàn, cõi Âm Phủ. Nói cách khác, đó không chỉ là sản phẩm của trí tưởng tượng phi thường, kỳ lạ mà còn là sản phẩm của những vô thức sâu thẳm đầy bí ẩn. Cũng nhờ đó, các thi nhân của Trường thơ loạn đã làm “lạ hóa” vườn thơ lãng mạn, mở rộng biên giới thơ lãng mạn đến độ “rộng rinh không bờ bến” như lời khẳng định của Hàn Mặc Tử.

  Và qua đó, các nhà thơ độc đáo này đã đổi mới cách nhìn, cách cảm, cách nghĩ về vũ trụ, về cuộc đời, về con người cho những kẻ yêu thơ.

CHƯƠNG 3

THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRƯỜNG THƠ LOẠN

 Cũng như không gian, thời gian là một phạm trù triết học phổ quát. Như một chân lý vĩnh hằng, khi ta nói “tồn tại” hay “vũ trụ”, “thế giới” thì đương nhiên “tại – vũ – giới” là không gian, còn “tồn – trụ - thế” là thời gian. Nói cách khác, không có cái gì (dù là hiện hữu trong thực tế hay trong tâm tưởng con người) là nằm ngoài không gian và thời gian cả.

 Thời gian nghệ thuật là thời gian tồn tại trong các tác phẩm nghệ thuật. Nó có cơ sở từ thời gian vật lý nhưng đã được người nghệ sĩ sáng tạo lại. Ý thức về thời gian cũng chính là ý thức về cuộc đời và con người. Khác với thời gian vật chất khách quan, thời gian nghệ thuật phụ thuộc vào cảm giác chủ quan của từng nghệ sĩ. Người nghệ sĩ có thể thay đổi nhịp điệu vận động của thời gian, có thể đảo ngược các chiều vận động của thời gian, có thể dồn nén hay kéo dài thời gian, có thể làm cho thời gian đồng hiện, v.v…

 Với văn học nói riêng, thời gian nghệ thuật là một yếu tố thi pháp làm nên chỉnh thể thống nhất của một tác phẩm, một trào lưu văn học. Nghiên cứu thời gian nghệ thuật vừa giúp ta cảm thụ, cắt nghĩa tác phẩm trong tính cụ thể - sáng tạo của nó, vừa giúp ta hiểu được quan niệm nghệ thuật và phong cách của các nhà văn.

 Sau đây chúng tôi sẽ đi vào khảo sát, cắt nghĩa hình tượng thời gian của các thi nhân Trường thơ loạn xem nó có những đặc sắc gì và ý nghĩa của chúng ra sao trong việc “giải mã” những bí ẩn của Trường thơ loạn Bình Định.

3.1. Từ nỗi ám ảnh khôn nguôi về quá khứ…

 Nếu nhìn một cách tổng quát về ba phạm trù thời gian: quá khứ - hiện tại – tương lai thì văn học hầu hết đều biểu đạt hiện tại nhiều nhất. Bởi vì hiện tại chính là ý thức chủ yếu của các nhà văn khi sáng tác ra các tác phẩm, cũng là ý thức chủ đạo của các nhân vật (sống trong hiện tại). Nếu có nói về quá khứ cũng là để đối chiếu, so sánh với hiện tại, để làm rõ hiện tại. Còn có nói đến tương lai cũng là để làm rõ hơn hiện tại và thể hiện sự kì vọng, sự đợi chờ (chẳng hạn ở đa số các nhà Thơ Mới, hiện tại thường hoặc đẹp đẽ, nên thơ, hoặc u sầu, cô đơn, bế tắc; quá khứ đẹp đẽ, hùng tráng được nói đến chủ yếu để tiếc nuối, để phủ nhận hiện tại; còn tương lai ư? Tương lai thì mờ mịt nên họ thường sợ và rất ít đề cập tới, nói như Xuân Diệu: “Gấp đi em anh rất sợ ngày mai”).

 Qua khảo sát toàn bộ thi phẩm của ba nhà thơ tiêu biểu nhất của Trường thơ loạn, chúng tôi nhận thấy: Hàn Mặc Tử và Bích Khê đều ít nói về quá khứ một cách tực tiếp (qua các trạng từ chỉ trực tiếp quá khứ như: thời xưa, thuở ấy, ngày trước, năm xưa,…). Hay nói chính xác, thời quá khứ đã hòa vào không gian của cõi mộng, cõi huyền diệu kì ảo của những chốn “Sông Ngân, sông Trương, Ngọc Nữ, Đào Tiên, Phương Trì, Kim Tinh, Kim Đồng, Xuân Hương, Thôi Hiệu, Tây Vương Mẫu, Cực lạc, Phục sinh, Khải huyền,…” Toàn những địa danh gợi nhắc về các sự tích, các truyền thuyết của quá khứ xa xăm trong sử sách và trong huyền thoại. Chỉ có Chế Lan Viên là công khai, trực tiếp và quyết liệt phủ nhận hiện tại và tương lai để quay ngược về quá khứ, chìm đắm vào quá khứ, dựng quá khứ sống dậy trong hiện tại:

- Tạo hóa hỡi! Hãy trả tôi về Chiêm Quốc

Hãy đem tôi xa lánh cõi trần gian

Muôn cảnh đời chỉ làm tôi chướng mắt

Muôn vui tươi nhắc mãi vẻ điêu tàn

 (Những sợi tơ lòng)

- Một ngày biếc thị thành ta rời bỏ

Quay về xem non nước giống dân Hời

 (Trên đường về)

- Ta nhắm mắt mặc yên cho hiện tại

Biến dần ra dĩ vãng ở trên mi

 (Tạo lập)

 Theo khảo sát của chúng tôi, trong 36 bài thơ của Điêu tàn thì có tới 31 bài thi sĩ nói về quá khứ. Ngay cả khi hai nhà thơ Hàn – Bích đều nói nhiều về mùa xuân, mùa thu thì Chế đã dứt khoát tuyên ngôn:

 Tôi có chờ đâu, có đợi đâu

 Đem chi xuân lại gợi thêm sầu

 Với tôi, tất cả như vô nghĩa

 Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau

 Ai đâu trở lại mùa thu trước

 Nhặt lấy cho tôi những lá vàng

 Với cả hoa tươi muôn cánh rã

 Về đây đem chắn nẻo xuân sang

 (Xuân)

 Các nhà Thơ Mới lãng mạn cũng ít nhiều có nói về quá khứ, nhưng phần lớn đó là cái quá khứ tươi đẹp hơn hẳn hiện tại để mà tiếc nuối, để mà soi chiếu với cái hiện tại buồn tẻ, nhàm chán, cô đơn (cõi “Thiên Thai” của Thế Lữ, thời hùng tráng xa xưa của Huy Thông, thuở “Hạc theo trăng còn ở lẫn với người” của Xuân Diệu, buổi vinh quy” võng anh đi trước võng nàng theo sau” của Nguyễn Bính…). Còn ở Điêu tàn của Chế Lan Viên, đó là cái quá khứ đau thương và uất hận của một dân tộc đã bị chôn vùi vào dĩ vãng. Đó là quá khứ của những đoàn quân Chiêm, của những nàng Chiêm Nữ, của những nấm mồ chứa đầy đầu lâu, xương khô của ma Hời, là những hồn ma vật vờ trong nghĩa địa… Với tư tưởng chán nản, tuyệt vọng, nhà thơ thường ngụp lặn vào quá khứ để quên đi mọi khổ đau trong hiện tại. Nhưng đó cũng chỉ là một ảo tưởng “phi thường” không bao giờ thực hiện được. Làm sao mà quên được hiện tại đang diễn ra hàng ngày, đang diễn ra trước mắt. Cho nên dẫu ông ước ao: “Hãy cho tôi một tinh cầu giá lạnh/ Một vì sao trơ trọi cuối trời xa/ Để nơi ấy tháng ngày tôi lẩn tránh/ Những ưu phiền đau khổ với buồn lo” (Những sợi tơ lòng) hoặc ước muốn “Tôi không muốn đất trời xoay chuyển nữa” thì cũng chỉ là một ảo ảnh ngông cuồng trong tư tưởng, tâm tưởng mà thôi. Bởi vậy, thi nhân bỗng cay đắng nhận ra:

 Ta vẫn thấy hồn ta buồn ủ rũ

 Và cõi lòng ta dày đặc bóng đêm mờ

 (Nắng mai)

 Nếu các hình ảnh: “Tháp Chàm, Sông Linh, tinh cầu, huyệt mộ, đầu lâu, xương tủy,…” là những hình ảnh được lặp đi lặp lại trở thành những biểu tượng của không gian “kinh dị” thì hình ảnh “đêm mờ” cũng được lặp lại 29 lần và nó trở thành biểu tượng của thời gian quá khứ bi hận. Chỉ có dưới “đêm mờ” thì thi nhân mới tâm sự được với các hồn ma Hời, chỉ có “đêm mờ” thì mộng mới thoả sức tung hoành. Bình minh lên thì giấc mộng tan, hồn ma cũng biến mất.

 Tiếng gà bỗng từ đâu vang dội lại

 Hồn yêu tinh sực tỉnh giấc mơ nồng

 Và vội vã trở về nơi u tối

 Quên làn xương trong cỏ đóng sương trong.

 (Đêm tàn)

 Hồn Yêu tinh, hồn Ma Hời trong bóng đêm mờ vẫn trở lại cõi trần gian nhưng rồi tiếng gà, ánh bình minh báo hiệu, trong khoảnh khắc chúng đẩy thời gian trở về “cõi tịch liêu”, để rồi còn lại: “Các cô hồn lặng ngắm cõi hư vô/ Rồi đua nhau trở lạị nấm mồ sâu”. Ở Điêu tàn, thi nhân đã xóa nhòa thời gian tâm tưởng và tâm linh sâu thẳm đầy ám ảnh. Các cô hồn sợ hãi trần gian cũng là biểu tượng cho tâm trạng của nhà thơ. Thời gian hiện tại, không gian trần thế trong thực tại chỉ đem đến đau buồn, chỉ làm thi nhân “chướng mắt”. Vậy chỉ còn con đường: “Nó thoát hiện tại, nó xối trộn dĩ vãng, nó ôm trùm tương lai. Người ta không hiểu được nó vì nó nói những cái vô nghĩa, tuy rằng những cái vô nghĩa hợp lí… và vênh vang, kiêu ngạo, ta lấy mây làm bút, lấy trăng làm mực đề lên nền trời xanh:

 Trong thơ ta dân Chàm luôn sống mãi

 Trong thơ ta xương máu khóc không thôi.”

 (Tựa Điêu tàn)

 Như thế, chính những ám ảnh dữ dội, khôn nguôi về lịch sử của một dân tộc đã bị tiêu vong, chính nỗi đau buồn “vong quốc”, trước thực tại nước mất nhà tan trong cuộc đời nô lệ đã là lực đẩy cực mạnh cuốn toàn bộ tâm trí Chế Lan Viên khi ấy mới 15, 16 tuổi vào thế giới của Điêu tàn quá khứ. Đó thực chất là tư tưởng của Chế Lan Viên qua tập thơ này: gián tiếp thức tỉnh nỗi đau mất nước và cũng là gián tiếp lay động tinh thần yêu nước trong mỗi con người Việt Nam thuở ấy. Do đó ta mới hiểu điều nhà thơ viết trong cùng lời Tựa nổi tiếng ấy: “Điêu tàn có riêng gì cho nước Chiêm Thành yêu mến của tôi đâu? Kìa kìa nó đang đục sọ chìa anh”. Và cuối cùng, đó là một cách “đi tìm thời gian đã mất” của Trường thơ loạn.

 Như ở trên chúng tôi đã khẳng định: đối với Hàn Mặc Tử và Bích Khê, hai thi nhân ít công khai, trực tiếp tuyên ngôn sự phủ nhận thực tại và hiện tại như Chế Lan Viên mà ám ảnh về quá khứ được thể hiện gián tiếp qua các hình tượng thơ thuộc về một quá khứ xa xăm. Đó là thế giới của các nhân vật lịch sử hay truyền thuyết như “Tây Thi, Lộng Ngọc, Điêu Thuyền, Tề Tuyên Vương, Tây Vương Mẫu, Hồ Xuân Hương, đức chúa Giê-su, đức mẹ Maria”,… hoặc các hình tượng về không gian kì ảo, huyền diệu như chốn “Kim Sa, chốn Kim Tinh, bến sông Ngân, sông Tương, nơi Hoàng Hạc, Phượng Trì, Ngọc Nữ, Kim Đồng,…” Chẳng hạn:

- Non nước tâm tình rộng bốn phương

Để em làm nhạc, tôi làm hương

Đêm nay đại yến Lâm Xuân Các

Điêu Thuyền đàn khúc Tề Tuyên Vương

  (Hàn Mặc Tử - Nợ duyên)

- Chàng ơi! Đêm nay nín thở

Để hồn biến thành hương

Chập chờn trong Nữ Yêu

Vào ra theo rặng lựu

Chập chờn trong ba tiêu

  (Bích Khuê – Ngũ Hành Sơn)

 Thì cái thời gian “đêm nay” cũng vẫn chỉ là cái “đêm ấy” xa thẳm của quá khứ mà thôi. Hiện tại và quá khứ có khi “đồng hiện” để thi sĩ Hàn Mặc Tử phải thốt lên: “Tây Thi nàng hỡi bao nhiêu tuổi/ Vẻ đẹp mê tôi vẫn nõn nà” hoặc làm cho Chế Lan Viên phải bàng hoàng: “Ai bảo giùm ta… ta có, có ta không?”

3.2. … Đến thời gian đột biến và gấp gáp trong hiện tại

 Ở trên, chúng tôi đã khảo sát, cắt nghĩa về xu hướng vận động của thời gian nghệ thuật Trường thơ loạn. Đó là thời gian từ hiện tại quay ngược về quá khứ, dùng quá khứ để thấu hiểu sâu sắc hơn về hiện tại, đồng thời quay về quá khứ cũng là một con đường để thoát ly thực tại, cũng là con đường giải thoát khổ đau trong hiện tại.

 Đến đây, chúng tôi sẽ bàn về nhịp điệu của thời gian nghệ thuật trong Trường thơ loạn.

 Như chúng ta đã biết, nhịp điệu nhanh hay chậm của thời gian nghệ thuật cũng là một dấu hiệu thể hiện quan niệm nghệ thuật về cuộc đời và con người. Ý thức về sự vận động của thời gian cũng là ý thức về ý nghĩa của cuộc sống và số phận mỗi người. Thơ cổ điển có một quan niệm đặc trưng về sự vận động của thời gian, đó là thời gian lặp lại theo chu kì tuần hoàn: xuân qua rồi hè tới, hè qua thì thu rồi đông tới. và xuân lại về. Nghĩa là thời gian không mất đi đâu cả, nó chỉ vận động tuần hoàn theo năm tháng mà thôi. Con người cũng vậy, sinh – lão – bệnh – tử là quy luật lặp lại muôn đời. Cũng như thời tiết: hết mưa là nắng, hết nóng là lạnh; cũng như sự thay đổi của các triều đại: hết thịnh lại suy, hết suy phải thịnh, v.v… Do đó, các thi nhân cổ điển nắm được quy luật vận động ấy của thời gian lúc nào cũng ung dung, tự tại, rèn luyện cho cái tâm tĩnh trước cái động của ngoại cảnh.

 Chỉ đến Thơ Mới, khi các nhà thơ có được ý thức sâu sắc về cái tôi cá thể thì họ mới cảm nhận được điều này: thời gian luôn vận động “như ngọn gió, như dòng nước” không ngừng nghỉ. Thời gian trôi qua là mất đi. Thời gian là vô hạn mà mỗi con người chỉ là hữu hạn, là ngắn ngủi vô cùng. Do đó, để chống lại sự trôi chảy ấy của thời gian, để kéo dài sự ngắn ngủi của kiếp người, chỉ có một cách: tăng cường cường độ sống mãnh liệt “bằng toàn tim, toàn óc, toàn hồn” như Xuân Diệu hằng tuyên bố. (“Thà một phút huy hoàng rồi chợt tối/ Còn hơn buồn le lói suốt trăm năm”. Hoặc: “Trút ngàn năm trong một phút chơi vơi”).

 Tất nhiên, không phải nhà Thơ Mới nào cũng hốt hoảng, cũng bị ám ảnh bởi thời gian như Xuân Diệu (“Nhanh lên chứ, vội vàng lên với chứ/ Em, em ơi! Tình non sắp già rồi…” Hoặc: “Xuân đang tới nghĩa là xuân đang qua/ Xuân còn non nghĩa là xuân sắp già”…). Chẳng hạn như Huy Cận cùng thời với Xuân Diệu lại chỉ thường khắc khoải bởi không gian luôn buồn sầu, luôn nhớ tiếc không gian.

 Đối với các thi nhân của Trường thơ loạn, hoặc do định mệnh số phận bi kịch xô đẩy hoặc do nỗi chán chường thực tại đưa đường, họ luôn có mặc cảm về sự cô đơn, về sự chia lìa vĩnh viễn với cuộc đời này dù họ khôn nguôi lưu luyến:

 Ta còn trìu mến biết bao người

 Vẻ đẹp xa hoa của một thời

 Đầy lệ, đầy thương, đầy tuyệt vọng

 Ôi! Giờ tiễn biệt sắp chia phôi

  (Hàn Mặc Tử - Trút linh hồn)

 Dưới áp lực nghiệt ngã của định mệnh, lại liên tiếp phải uống “những chén đăng của tình yêu”, Hàn Mặc Tử sáng tạo dồn dập, sáng tạo “điên cuồng” để chạy đua với tử thần. Nhà thơ sống trong tâm trạng nhập nhòa giữa cõi thực và cõi mộng, giữa lí trí tỉnh táo và cảm xúc, tưởng tượng vọt trào, miên man. Trong bài tiểu luận Chiêm bao với sự thật, Hàn đã tả lại trạng thái sáng taọ của mình như sau: “Ngoại cảnh đã xâm lấn xác thịt và linh hồn tôi. Bao nhiêu là tinh anh của non sông đều xông vào tôi, rút hết tinh túy tôi. Tôi có thể bảo đây là một lối thần giao cách cảm mà ngoại cảnh hay thâm tâm đồng xáo động… Chiêm bao rã rời trong khi ánh sáng sự thực dọi tới. Bây giờ ngoại cảnh và nội tâm điều hòa, run lên như những nhịp tiêu thiều thanh bai… Tôi cảm thấy hồn tôi mất đi một nửa, và tôi đang sống trong sự mơ hồ”. Trạng thái này Hoàng Ngọc Hiến gọi là “siêu thức”, là nhận thức mà ở đó phải trái không chỉ có sự đối lập mà còn giao hòa vào nhau: hư và thực, tỉnh táo và mơ hồ, gần và xa, hiện tại, quá khứ, tương lai… Và những bài thơ của Hàn, của Bích và Chế ra đời trong các trạng thái như thế hẳn không thể tuân theo logic thông thường. Nói như Chế Lan Viên là: “Tử không làm thơ mà bị thơ làm”. (Thơ là những “tốc ký” tâm trạng đang trôi chảy, chuyển biến không ngừng, dứt gãy không ngừng). Mà đã làm thơ trong tâm trạng bất định như thế thì vấn đề cảm nhận thời gian của các nhà thơ cũng không còn tuân theo logic tuần tự trước – sau thông thường nữa. Chẳng hạn, ở bài Đây thôn Vĩ Dạ, có ba khổ thơ. Ở khổ một, thi nhân đang hồi tưởng, đang say sưa “Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên”, đang trầm trồ với vẻ đẹp “mướt xanh như ngọc” của “vườn ai” và khuôn “mặt chữ điền” phúc hậu thấp thoáng sau khóm trúc thì vụt một cái, đến khổ hai là cảnh đêm trăng, sông trăng với mặc cảm chia lìa, lỡ làng của “thuyền tình”, “có chở trăng về kịp tối nay?”. Đến khổ ba, lại thoắt hiện lên cảnh sắc âm u, mờ ảo “sương khói” với thời gian mơ hồ. Cả không gian “ngoài kia” (xứ Huế) và “ở đây” (Quy Nhơn), buổi bình minh và đêm đến cứ nhập nhòa trong tâm tưởng nhà thơ.

 Cũng như thế, ở bài Mùa xuân chín, thi nhân đang đầy hứng khởi với cảnh sắc mùa xuân trong hiện tại:

 Sóng cỏ xanh tươi gợn tới trời

 Bao cô thôn nữ hát trên đồi

Thì đột nhiên lại ám ảnh bởi một tương lai chia lìa, tan cuộc:

 Ngày mai trong đám xuân xanh ấy

 Có kẻ theo chồng bỏ cuộc chơi

 Đối với Chế Lan Viên và Bích Khê cũng vậy. Thời gian đột biến, bất ngờ, đứt gãy, nhảy cóc thường xuyên xuất hiện trong Điêu tàn, Tinh hoa và Tinh huyết. Thời gian vận động giữa cõi thực và cõi mộng thường bất ngờ, đột ngột:

- Tiếng gà bỗng từ đâu vang dội

Hồn yêu tinh sực tỉnh giấc mơ nồng

Và vội vã trở về mồ u tối

Quên làn xương trong cỏ đắm sương trong

  (Chế Lan Viên – Xương khô)

- Lời chưa dứt bóng đêm đà vụt biến

Tình thưa nồng đã sấp phải phôi pha

Trên trần gian vầng ô kia đã đến

Gỡ hồn nàng ra khỏi mảnh hồn ta

  (Chế Lan Viên – Đêm tàn )

Bỗng khúc dương cầm nấc tiếng thu

Bỗng đôi mắt ngọc hiện xanh mờ

Và châu và báu và thanh khí

Nức nở tan thành vạn giọt thơ

  (Bích Khê – Bản đàn thơ)

 Nhịp điệu thời gian của các thi sĩ Trường thơ loạn dường như có sự truy đuổi gấp gáp. Chẳng thế mà ở thơ của họ thường xuất hiện khá nhiều từ ngữ diễn tả các cung bậc của tâm trạng dồn dập như: đuổi, chạy theo, bắt, kìm, mau, cho mau, vụt, thoắt, bỗng,…

- Lòng ta rào rạt như làn sóng

Tay ngoắt đám mây dừng lại ngay

Mây vốn hơi sương mà đọng lại

Mau bay vào cuống họng ta đây

  (Hàn Mặc Tử - Tiếng vang)

- Đem mau đây chiếc sọ dừa ứ huyết

Chiếc xương khô rợn trắng khí tinh anh

Và rót mau trong hồn ta tê liệt

Những nguồn thơ rồ dại hỡi yêu tinh

  (Chế Lan Viên – Điệu nhạc điên cuồng)

- Bỗng khúc dương cầm nấc tiếng thu

Bỗng đôi mắt ngọc hiện xanh mờ

Và châu và báu và thanh khí

Thoắt đưa ta về với nẻo thơ

  (Bích Khê – Đây bản đàn thơ)

 Trên đây chúng tôi đã tìm hiều về những nét tương đồng của ba thi sĩ tiêu biểu nhất trong Trường thơ loạn. Tuy nhiên, xét về phương diện thời gian nghệ thuật, ba thi sĩ này lại có những điểm khác biệt.

 Điểm khác biệt thứ nhất, thời gian trong thơ Hàn có sự đối lập gay gắt giữa sáng và tối, giữa ngày và đêm. Nếu ở tập Gái quê có nhiều bài thơ diễn tả ban ngày với nhiều nắng: “nắng mới”, “nắng chang chang”, “nắng lao xao”,… thì trái lại, từ tập Thơ điên trở đi, phần lớn thời gian lại nghiêng hẳn về đêm với nhiều trăng. Chính bóng đêm và ánh trăng đủ hình đủ dạng, đủ màu này mới tương xứng với những cung bậc cảm xúc tăm tối, cô đơn u buồn, đau thương và ước mơ giải thoát thực tại của Hàn. Đêm trăng vừa hóa giải đau thương vừa là cõi để cho hồn tha hồ vùng vẫy, thăng hoa vào cõi vĩnh hằng.

 Chỉ có trăng sao là bất diệt

 Cái gì hết thảy sẽ đi qua

  (Thời gian)

 Trong khi đó, trong thơ Chế tuyệt đại bộ phận thời gian là bóng đêm u tối: đêm mờ, đêm sâu, đêm sầu, đêm hư – vô, bóng tối, đêm xuân sầu, đêm tàn,… Đó cũng chính là thời gian thích hợp nhất để bóng ma Hời, hồn Yêu Tinh sống dậy và tâm tình với thi nhân.

 Điểm khác biệt thứ hai, trong bốn mùa xuân – hạ - thu – đông của một năm, nếu Hàn Mặc Tử là người yêu nhất mùa xuân (“mùa xuân chín”, “xuân như ý”, “xuân đầu tiên”, “cưới xuân cưới vợ”) thì Bích Khê lại là người yêu nhất mùa thu mặc dù đó có thể là thu đau thương (“Mỗi mùa thu ôm ấp một niềm thương”), thu buồn (“chụp hồn ma than vãn giữa đêm thu”), thu gầy (“Như hoa mảnh khảnh xác thu gầy”), nhạc thu đau thương (“Bỗng khúc dương cầm nấc tiếng thu”), màu thu đẫm tình (“Trời lam nhung ứ đặc tình thu”). Trong khi đó, Chế Lan Viên công khai cự tuyệt cả bốn mùa, ngay cả mùa xuân tươi đẹp nhất:

 Tôi có chờ đâu, có đợi đâu

 Đem chi xuân lại gợi thêm sầu…

 Ai đâu trở lại mùa thu trước

 Nhặt lấy cho tôi những lá vàng

 Với cả hoa tươi muôn cánh rã

 Về đây đem chắn nẻo xuân sang

 (Xuân)

 Và ở đỉnh cao của chán nản, tuyệt vọng, Chế Lan Viên đã phủ định ba chiều của thời gian:

 Cả dĩ vãng là chuỗi mồ vô tận

 Cả tương lai là chuỗi huyệt chưa thành

 Và hiện tại biết cùng chăng hỡi bạn

 Cũng đương chôn lặng lẽ tuổi ngày xanh

 (Những nấm mồ)

 Điểm khác biệt thứ ba, trong khi Chế Lan Viên quyết liệt phủ nhận cả ba chiều của thời gian, biến thời gian trở thành hư vô thì Hàn Mặc Tử và Bích Khê lại hướng về thời gian vĩnh hằng của cõi tâm linh, đó là thời gian của cõi trời vô thủy vô chung, là thời gian hằng cửu nơi các nàng Tiên từng được hưởng hoan lạc vô biên của Năm muôn năm, Trời muôn trời” Với Bích Khê, đó là thời gian  “Hồn tôi đã thoát để tiêu dao”, là thời gian ở “chốn Kim Tinh, chốn Lưu Ly, hội Đào Tiên, Nơi Ngọc Nữ, nơi thanh khí”, là nơi Xuân Hương, Thôi Hộ, Lý Bạch từng sống thuở nào… Đó là nơi thời gian ngừng trôi chảy để thi nhân sống mãi trong cõi trời đầy ánh sáng hào quang, đầy nhạc mê hồn, đầy hương thơm ngào ngạt. Với Hàn Mặc Tử, đó là thời gian “vô thủy vô chung” ở “xứ say mơ, chốn Phượng Trì, Cung Quế, Cung Quảng Hàn”, là cõi của các nàng Tiên đi lễ hội… Đó là thời gian vĩnh hằng của “mùa xuân vô cùng đến ngàn năm ơn phước, là phong vị thái hòa của năm muôn năm, trời muôn trời trên châu lưu thượng tầng thanh khí, bàng bạc cả dải Hà Sa chen lấn vô tận tâm hồn tạo vật” (Xuân như ý). Đó là thời gian của ước mơ, của khát vọng tâm linh tôn giáo sâu thẳm. Và ở khung trời tâm linh ấy, các thi sĩ tin rằng họ sẽ trường cửu:

 Ta sống mãi với trăng sao, gấm vóc

 Trong nắng thơm, trong tiếng nhạc thần bay

 (Hàn Mặc Tử - Trường thọ).

KẾT LUẬN

1. Chỉ sau một khoảng thời gian ngắn ngủi gần mười năm tồn tại, Trường thơ loạn Bình Định đã tạo ra được những vầng hào quang khác thường, rực rỡ tỏa sáng trên thi đàn Việt Nam đương thời. Bằng những nỗ lực phi thường, ba thi nhân tiêu biểu nhất của trường thơ này đã có những đóng góp quan trọng vào cuộc cách mạng thi ca của phong trào Thơ Mới 1932 – 1945, góp phần đưa văn học dân tộc tiến nhanh trên con đường hiện đại hóa. Nếu giả thiết không có khu vườn thơ Loạn, thì Thơ Mới vĩnh viễn chỉ nằm gọn trong phạm vi, khuôn khổ của thơ lãng mạn thuần túy chứ không thể nào xé rào vươn tới vườn thơ tượng trưng, siêu thực. Nói cách khác, nhờ có thơ Loạn mà khung trời Thơ Mới đã được mở ra “rộng rinh không bờ bến” như Hàn Mặc Tử từng ước vọng. Dường như Trường thơ loạn đã in đậm lại bản sắc độc đáo, phong phú của miền đất Quy Nhơn, Bình Định với thiên nhiên sơn thủy hữu tình, với đủ các truyền thống lịch sử - văn hóa của người Việt, người Chăm, với các luồng giao lưu tư tưởng phương Đông – phương Tây, Phật giáo – Đạo giáo và Thiên chúa giáo. Và cuối cùng, Trường thơ loạn đã góp phần quan trọng khiến người đời phong tặng cho Bình Định không chỉ là nơi đất võ mà còn có “trời văn”, khiến Quy Nhơn trở thành một “Thành phố thi ca”. Người Quy Nhơn, người Bình Định hoàn toàn có quyề tự hào về điều đó, bởi trên xứ sở Việt Nam này, có nơi nào được dư luận phong tặng như vậy đâu (đất võ: khí phách, trời văn: tâm hồn).

2. Một trong những đặc trưng và cũng là thành công nổi bật nhất của các thi nhân Trường thơ loạn là đã kết hợp được một cách hài hòa và độc đáo chất đời và chất đạo trong thơ. Thực chất đây là mối quan hệ mật thiết, hữu cơ giữa nghệ thuật, hiện thực và tôn giáo, giữa lý trí, tình cảm và tâm linh. Đã có khá nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học tranh luận, thậm chí “tranh chấp” Hàn Mặc Tử cũng như Chế Lan Viên, Bích Khê thuộc tôn giáo nào. Đối với các thi nhân của Trường thơ loạn, các tôn giáo: Thiên chúa giáo, Phật giáo, Đạo giáo vừa là đức tin thiêng liêng nhưng quan trọng hơn đó chính là động lực mạnh mẽ khơi nguồn cho sáng tạo thi ca. Từ cảm hứng về hiện thực cuộc đời kết hợp với cảm hứng về thân phận đau thương, các thi sĩ Trường thơ loạn đã vươn tới cảm hứng về Đức Chúa Trời, về thế giới Phục Sinh khải huyền, cõi vĩnh hằng Niết Bàn và chốn Đào Nguyên… Hành trình thơ này của Trường thơ loạn đã đi một khoảng rất dài nhưng rất nhanh chóng từ thơ cổ điển sang thơ lãng mạn và cuối cùng là tượng trưng, siêu thực theo kiểu phương Tây.

3. Một đặc sắc nữa cũng cần được khẳng định: các thi sĩ của Trường thơ loạn đã có sự cách tân táo bạo về quan niệm nghệ thuật (tóm tắt: “Thi sĩ là những kẻ khác người, khác thường để làm ra sự phi thường; thơ chính là hoa trái của đau thương, là tận cùng của niềm hoan lạc”…). Do đó, các thi nhân độc đáo này đã thay thế mô hình thi sĩ lãng mạn mộng mơ, đẫm tình bằng mô hình thi sĩ khác thường – khác thường đến mức cực đoan, kì dị.

Những quan niệm nghệ thuật “độc nhất vô nhị” ấy được tích hợp với tư duy và cảm xúc thơ tôn giáo đã sản sinh ra những không gian nghệ thuật đôc đáo và lạ lùng của Trường thơ loạn. Từ không gian trần thế vừa tươi sáng vừa u sầu, các thi sĩ thơ Loạn đã mở ra nhiều không gian mới: không gian của Âm phủ - huyệt mộ kinh dị, không gian của vũ trụ sâu thẳm, bao la tràn ngập ánh sáng, âm thanh, sắc màu, hương thơm… Những  khung trời mới ấy là nơi các thi nhân thỏa sức vẫy vùng cảm xúc tuôn trào, mãnh liệt; là nơi quên đi bao đau thương của cuộc đời và số phận bi kịch. Đó là không gian giải thoát của những “thi sĩ phi thường”.

4. Và cũng là một hệ quả tất yếu, thời gian nghệ thuật của các thi nhân Trường thơ loạn không thể là thứ thời gian bình thường, tuần tự theo logic thông thường. Các thi nhân của Trường thơ loạn đã đắm chìm vào thời gian quá khứ xa xăm (hoặc là dĩ vãng bi hận của dân tộc Chiêm Thành, hoặc là dĩ vãng của những cõi huyền diệu, tôn giáo như thời Đao Ly, Đâu Xuất, Cực lạc, Kim Tinh, Ngọc Nữ, Kim Sa, Nga My,… hoặc là dĩ vãng của những nhân vật sử sách xa xưa như Lý Bạch, Thôi Hiệu, Hồ Xuân Hương, Lưu Nguyễn,…). Và sau khi tàn những giấc mộng, họ lại trở về với cõi trần thế đau thương, bế tắc, tuyệt vọng. Thời gian lúc này thường dồn dập truy đuổi các thi nhân. Cõi thực và cõi mơ thường nhập nhòa, bất định trong tâm tưởng, vì vậy thời gian của các cung bậc tâm trạng thường đột biến, bất ngờ, gấp khúc. Đó là dòng chảy không ngừng chắp nối của cá ý thức và vô thức. Và cuối cùng, các thi nhân của Trường thơ loạn lại vươn tới không gian huyền diệu, kì ảo với thời gian vĩnh hằng “vô thủy vô chung” ở miền cực lạc. Đó cũng là thời gian giải thoát đau thương của những thi sĩ “điên”, thi sĩ “thần kinh”.

Trải qua những giai đoạn thăng trầm của phong trào Thơ Mới, Trường thơ loạn Bình Định có lúc được ngợi ca, có khi lại bị phủ nhận, bị chỉ trích gay gắt bởi đây là một hiện tượng văn học đầy phức tạp, bí ẩn. Và trong quá trình đổi mới của đất nước, của văn học (nhất là quá trình mở cửa giao lưu rộng rãi với văn học phương Tây), ngày nay Trường thơ loạn Bình Định đang dần dần trở lại giá trị, vị trí đích thực của mình. Ba thi sĩ độc đáo có một không hai (Hàn– Chế - Bích) của phong trào Thơ Mới và của cả nền thi ca Việt Nam đang ngày càng được giới nghiên cứu – phê bình văn học và công chúng yêu thơ khẳng định, đề cao.

Có thể nói, các thi sĩ của Trường thơ loạn Bình Định như những con trai dưới đáy bể âm thầm kết tinh những đau thương của mình để dâng hiến cho đời những hạt ngọc thơ. Tình bạn chân tình, thắm thiết, vô tư cùng với những nỗ lực sáng tạo phi thường vượt lên số phận bi kịch của họ mãi mãi là những bài học quý giá cho các thế hệ yêu thơ hôm nay và mai sau.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Vũ Tuấn Anh, Chế Lan Viên – về tác gia, tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2000.

2. Lại Nguyên Ân, Thơ Mới 1932 – 1945, tác giả và tác phẩm, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, 1999.

3. Nguyễn Bao, Xuân thu nhã tập, NXB Văn học, Hà Nội, 1991.

4. Phan Canh, Thi ca Việt Nam thời tiền chiến, NXB Đồng Nai, 1999.

5. Phan Cự Đệ, Phong trào Thơ Mới 1932 – 1945, NXB KHXH, Hà Nội, 1996 (Tái bản).

6. Phan Cự Đệ, Hàn Mặc Tử - phê bình và tưởng niệm, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1998.

7. Hà Minh Đức, Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại, NXB KHXH, Hà Nội, 1974.

8. Hà Minh Đức, Điêu tàn và tâm hồn thơ ca Lan Viên, TCVH số 10/1996.

9. Hoàng Diệp, Hàn Mặc Tử, NXB Khai Trí, Sài Gòn, 1969.

10.  Hoàng Diệp, Chế Lan Viên, NXB Khai Trí, Sài Gòn, 1969.

11.  Xuân Diệu, Thơ của người, Báo Ngày nay, ngày 07/08/1938.

12.  Xuân Diệu (tuyển tập), NXB Văn học, Hà Nội, 1982.

13.  Trần Thanh Địch, Những kỉ niệm về Hàn Mặc Tử, Báo Người mới ngày 23/11/1940.

14.  Trần Thanh Địch, Trăng – hồn – chiêm bao với Hàn Mặc Tử, TC Kiến thức ngày nay, số 97/1969.

15.  Nguyễn Mộng Giác, Hàn Mặc Tử và sự sáng tạo cuồng nộ, TC Nhận thức, số 2/1964.

16.  Quách Giao, Đọc tuyển “Hàn Mặc Tử, anh tôi”, Bách khoa văn học, số 2/1970.

17.  Bích Hà, Hàn Mặc Tử, một cá tính sáng tạo độc đáo, NXB Hội nhà văn, Hà Nội 2006.

18.  Hồ Thế Hà, Điêu tàn, niềm bi hận của Chế Lan Viên, NXB Văn học, Hà Nội, 2005.

19.  Hồ Thế Hà, Thế giới nghệ thuật thơ Chế Lan Viên, NXB Văn học, Hà Nội, 2005.

20. Trần Mạnh Hảo, Chế Lan Viên và ba niềm sửng sốt, Văn hóa nghệ thuật Công an số 6/1999.

21. Hoàng Ngọc Hiến, Tiếp cận cái siêu trong thơ Hàn Mặc Tử, Báo Lao động chủ nhật, 09/12/1990.

22. Phạm Hổ, Hàn Mặc Tử và những nhà thơ trường Quốc học Quy Nhơn, Báo Văn nghệ ngày 22/02/1992.

23. Nguyễn Xuân Hoàng, Nỗi khắc khoải siêu hình trong thơ Hàn Mặc Tử, TC Văn số 7/1967.

24. Đoàn Trọng Huy, Nghệ thuật thơ Chế Lan Viên, NXB Đại học sư phạm Hà Nội, 2006.

25.  Lê Đình Kỵ, Thơ mới – những bước thăng trầm, NXB TP.HCM, 1991.

26. Nguyện Thụy Kha, Hàn Mặc Tử, thi sĩ đồng trinh, NXB Đà Nẵng, 1995.

27. Phong Lan, Chế Lan Viên, người làm vườn vĩnh cửu, NXB Hội nhà văn, 1995.

28. Mã Giang Lân, Hàn Mặc Tử, thơ và lời bình, NXB Văn hóa, Hà Nội, 1999.

29. Thanh Lãng, Bảy lược đồ văn học Việt Nam, NXB Trình bày, Sài Gòn, 1967

30. Nguyễn Tấn Long, Việt Nam thi nhân tiền chiến, (Quyển thượng, trung, hạ), NXB Văn học, Hà Nội, 1996 (Tái bản).

31. Lê Hoài Nam, Những đóng góp của Bích Khê vào nên thơ ca hiện đại Việt Nam (In trong sách Khoa Ngữ văn, ĐH Quy Nhơn 30 năm nghiên cứu và giảng dạy, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2007).

32. Hoàng Trọng Miên, Thơ Hàn Mặc Tử, báo Người Mới, ngày 23/11/1940.

33. Nhiều tác giả, 70 năm đọc thơ Bích Khê, NXB Văn học, Hà Nội, 2004.

34. Nhiều tác giả, Đến với thơ Chế Lan Viên, NXB Thanh niên, Hà Nội, 2000.

35. Nguyễn Thanh Mừng, Bích Khê, tinh hoa và tinh huyết, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, 1992.

36. Phùng Quý Nhâm, Đặc trưng thơ Hàn Mặc Tử, TC Kiến thức ngày nay số 47.

37. Vương Trí Nhàn, Hàn Mặc Tử, hôm qua và hôm nay, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, 1995.

38. Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại, NXB KHXH, Hà Nội, 1989 (Tái bản).

39. Thế Phong, Hàn Mặc Tử, nhà thơ siêu thoát, NXB Đồng Nai, 1998.

40. Phạm Văn Sĩ, Về tư tưởng văn học phương Tây hiện đại, NXB ĐHVTHCN, Hà Nội, 1986.

41. Vũ Tiến Quỳnh, Phê bình bình luận văn học Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử, NXB Tổng hợp Khánh Hòa, 1991.

42. Trần Đình Sử, Những thế giới nghệ thuật thơ, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997.

43. Quách Tấn, Đôi nét về Hàn Mặc Tử, Báo văn ngày 07/01/1967.

44. Hoài Thanh – Hoài Chân, Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học, 1998 (tái bản).

45. Nguyễn Bá Thành, Thơ Chế Lan Viên với phong cách suy tưởng, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999.

46. Đỗ Lai Thúy, Con mắt thơ, NXB Lao động, Hà Nội, 1992.

47. Võ Long Tê, Kinh nghiệm thơ và hành trình tinh thần của Hàn Mặc Tử, NXB Khai Trí, Sài Gòn, 1971.

48. Đặng Tiến, Đức tin trong thơ Hàn Mặc Tử, Báo văn ngày 01/06/1971.

49. Nguyễn Bá Tín, Hàn Mặc tử, anh tôi, NXB TP.HCM, 1991.

50. Trần Thị Huyền Trang, Hàn Mặc Tử, hương thơm và mật đắng, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, 1991.

51. Đào Quốc Toàn, Nhóm thơ Bình Định và trường thơ Bình Định, Báo Văn nghệ TP.HCM số 103, ngày 10/08/1993.

52. Phạm Xuân Tuyển, Đi tìm chân dung Hàn Mặc Tử, NXB Văn học, Hà Nội, 1997.

53. Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử, anh là ai? (Lời giới thiệu tuyển tập thơ Hàn Mặc tử), NXB Văn học, Hà Nội, 1987.

54. Nguyễn Minh Vỹ, Con người Hàn Mặc Tử qua thơ anh, TC Nha Trang, số 5/1994.

TÁC PHẨM

1. Bích Khê, Tinh huyết, NXB Hội nhà văn, Hà Nội 1995.

2. Bích Khê, Tinh hoa, NXB Hội nhà văn, Hà Nội 1995.

3. Thơ Bích Khê, Sở văn hóa thông tin Nghĩa Bình, 1988.

4. Hàn Mặc Tử, Gái quê, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, 2012.

5. Thơ Hàn Mặc Tử, NXB Văn học, Hà Nội, 1987.

6. Thơ Hàn Mặc Tử (tuyển tập), NXB Đồng Nai, 1995.

7. Chế Lan Viên, Điêu tàn, NXB Hội nhà văn, Hà Nội 1992.

8. Thơ Chế Lan Viên (tuyển tập), NXB Văn học, Hà Nội, 1986

NHỮNG BÀI NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐẾN ĐỀ TÀI

1. Nguyễn Quốc Khánh, Sự đổi mới quan niệm thơ của Chế Lan Viên, Thông báo khoa học, ĐH Quy Nhơn số 11/ 2000.

2. Nguyễn Quốc Khánh, Mạch nguồn thơ ca trên quê hương Bình Định (Báo cáo đề dẫn đêm thơ chào mừng thiên niên kỉ mới, ngày 30/12/2001 do UBND tỉnh Bình Định tổ chức).

3. Nguyễn Quốc Khánh, Trường thơ loạn, bản sắc và những đóng góp vào phong trào Thơ Mới, Đề tài NCKH cấp Bộ, đã nghiệm thu  năm 2003.

4. Nguyễn Quốc Khánh, Hàn Mặc Tử, nhà thơ của cõi huyền diệu, Kỷ yếu khoa học kỉ niệm 25 năm thành lập ĐHSP Quy Nhơn.

Nguyễn Quốc Khánh
Theo http://nguvanqn.edu.vn/