Lột xác và tìm lại mình
Cách mạng tháng Tám 1945 rồi kháng chiến
chông Pháp đã tập hợp dưới cờ của mình hầu hết các nhà thơ của thi đàn hồi ấy.
Các nhà thơ lãng mạn từng bị coi là nghệ sĩ tháp ngà của phong trào Thơ Mới đã
đồng loạt dấn thân, nhanh chóng trở thành những người kiến tạo nền thơ cách mạng...
Lý tưởng yêu nước, ý chí chiến đấu trở thành
những phẩm chất hàng đầu trong tác phẩm của họ. Nhưng lý tưởng và ý chí lại
chưa đủ để tạo nên thơ. Mạch cảm xúc mới là chỗ bắt đầu và là ma lực của thơ.
Những gì thuộc tư tưởng, thuộc nhận thức, ý muốn con người có thể quyết định. Nhưng mạch cảm xúc, điệu tâm hồn lại như thứ trời cho, không phải cứ muốn
là được ngay. Ý định không điều hành được nó. Nó cần một quá trình để đổi thay.
Cảm xúc mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây để trở thành cảm xúc Tôi
cùng xương thịt với nhân dân tôi/ Cùng đổ mồ hôi cùng sôi giọt máu phải
đi gần cả một đời người. Một cuộc đấu tranh nội tâm quyết liệt, kiên trì và khổ
ải đã diễn ra trong mỗi lòng thi sỹ suốt cuộc kháng chiến chín năm. Trên báo
chí văn chương hồi ấy xuất hiện một động từ khá dữ dội: “lột xác”. Sang bờ
tư tưởng ta lìa ta, một tiếng gà lên tiễn nguyệt tà (Tế Hanh). Rất dứt
khoát. Bên văn, tôi nghe kể, Nguyễn Tuân treo cố những tác phẩm cũ của mình lên
rồi từ bỏ như cha từ con. Tôi cảm phục nhưng tôi thấy, xin phép, cho tôi
nói thật, tôi thấy cách tu luyện ấy không thành công lắm. Bằng chứng:
Thành tựu của thơ kháng chiến 1947-1954,
không thuộc về các nhà thơ từng “lột xác” dù trước đó họ là cự phách của thi đàn
Thơ Mới mà chủ yếu lại thuộc về lớp đàn em, những người viết đồng hành với cách
mạng Tháng Tám và kháng chiến. (Tôi nói chủ yếu là để dành chỗ để biểu dương một
nhà thơ cùng lứa với các kiện tướng Thơ Mới nhưng ở quỹ đạo khác, Tố Hữu, ông
có thành tựu lớn trong kháng chiến chống Pháp). Chính những Nguyễn Đình Thi,
Chính Hữu, Quang Dũng, Trần Mai Ninh, Hữu Loan, Hoàng Cầm, Hồng Nguyên, Thôi Hữu…
mới là những người tạo nên phong vị thơ kháng chiến chống Pháp.
Thành tựu thơ cách mạng của các nhà thơ
từ phong trào Thơ Mới, đến muộn hơn, phải sau cách mạng Tháng
Tám tới 15 năm, khoảng xung quanh năm 1960, mà cú hích tác động không phải từ Lột
xác mà lại từ việc Tìm lại mình.
Lột xác
Lột xác, thành ngữ này muốn nói tới một thay
đổi sâu sắc về cảm xúc, về điệu tâm hồn chứ không phải thay đổi thể xác.
Dù có chữ xác. Lột xác là chết đi để sống lại, mới mẻ tự trong hồn. Muốn sang
bờ tư tưởng thì phải ta lìa ta,kia mà. Mục đích lột xác khi ấy là để
loại bỏ những ủy mỵ, sầu buồn, chán nản vốn là tình cảm đầu vị quen thuộc của
dòng lãng mạn. Thuở ấy, một triệu chứng hay được các nhà phê bình kê đơn khi chẩn
bệnh cho thơ là buồn rớt, nghĩa là cái buồn rớt lại từ thơ của giai đoạn trước.
Chẩn đoán không sai. Cái anh lãng mạn, đúng là hay rên la, mếu máo thảm thiết.
Mẹ tiễn con đi lấy chồng mà giọt ngắn giọt dài như đưa con đi cải tạo: Đưa
con ra đến cửa buồng thôi/ Mẹ phải xa con khổ mấy mươi/ Con ạ đêm nay mình mẹ
khóc/ Đêm đêm mình mẹ lại đưa thoi. Bà chị đi bước nữa, dặn em nghe ghê
như lời dối dăng vĩnh biệt: Coi như chị đã ngang sông đắm đò/ Miếu thiêng
vụng kén người thờ/ Nhà hương khói lạnh chị nhờ cậy em. Ông Huy Cận kỹ sư
canh nông, tươi tốt, theo như ông nói, hồi đó mấy nhà giàu đánh tiếng gả con
gái cho ông, ông phấn chấn lắm nhưng thơ lại: Chàng Huy Cận khi xưa hay sầu
lắm. Xuân Diệu thì …trời nhẹ lên cao/ Tôi buồn chẳng hiểu vì sao tôi buồn. Lý
sự ra thì dân mất nước trốn vào đâu, kể cả tháp ngà, cũng cứ buồn. Tôi tin có
điều đó, tuy hơi to tát. Nhưng cũng phái kể, buồn là đặc trưng thẩm mỹ của thơ
lãng mạn. Từ xuất phát, nó đã là tiếng thở dài của anh quý tộc sa sút đứng bên
anh tư sản đang lên. Lamartine (1790-1869) từng tổng kết Tuyệt vời là khúc
thương tâm Trải bao tiếng nấc thành ngâm muôn đời nên các bác lãng mạn xứ
ta cũng phải nương vào nước mắt, gợi mối thương tâm. Vậy chẩn đoán bệnh buồn của
Thơ Mới là không sai và bệnh buồn rớt của thơ kháng chiến cũng không sai. Không
sai nhưng không đúng hẳn. Thơ lãng mạn Việt không buồn như thơ lãng mạn Pháp
hơn trăm năm trước đó. Thơ Việt buồn nhưng lại có tình yêu thương đất nước thấm
thía sâu thẳm. Chưa thời nào thơ tả cảnh nước ta lại đậm hồn dân tộc và đẹp say
người đến thế. Cảnh quê, người quê, đọc Nguyễn Bính xem, ngôn ngữ như bỏ bùa những
lòng VN cố hữu. Thôn Đoài thì nhớ thôn Đông/ Cau thôn Đoài nhớ giầu không
thôn nào hay Sáng giăng chia nửa vườn chè/ Một gian nhà nhỏ đi về có
nhau. Cảnh rừng núi thì: Nào đâu những đêm vàng bên bờ suối/ Ta
say mồi đứng uống ánh trăng tan (Thế Lữ). Khoảng cao rộng kỳ ảo thì: Trời
xanh xanh ngắt - ô kìa Hai con hạc trắng bay về bồng lai (Thế Lữ). Một
phiên chợ tết, một bến đò mưa, tiếng lá khô xào xạc dưới gót chân mảnh dẻ
của loài nai từ cánh rừng xa, ánh trời chiều xanh ngọc đổ tràn lên mặt lá cọng
hoa, con đường làng phơi rơm nồng nàn hương nắng hanh, hoa dại…
Đi trong vườn
Thơ Mới đụng vào đâu cũng ngạt ngào hương sắc. Những ý thơ vừa bình dị vừa
bác học, tinh tế trong giác quan và trùng điệp những dư ba trí tuệ Ngẩng đầu
thi sĩ chưa xong nhớ/ Hoa bưởi thơm rồi đêm đã khuya (Xuân Diệu). Những
châu ngọc của ngôn từ, của lòng người như thế đâu phải buồn. Chưa kể lòng tôn
vinh cái đẹp của quê hương làng nước thường gắn với tình đồng bào, nghĩa xóm
thôn, và bao trùm lên tất cả là lòng thương người: một ông đồ lạc thời, một ông
tiều sống giữa cây, một đám ma nghèo. Buồn nhưng nỗi buồn ấy làm trong lại hồn
người. Nó là chủ nghĩa nhân đạo, sao lại bỏ đi, sao lại phải lột xác. Sao lại đổi Em
không nghe rừng thu/ lá thu rơi xào xạc Con nai vàng ngơ ngạc/ đạp trên lá
vàng khô để lấy về: Xịch xục xịch xục/ Tôi phát động lực/ Ở xưởng
Thái thân/ cho anh công nhân/ tôi truyền sức điện/ Ơi anh thợ tiện/ Anh tiện
cái nòng/ quay tít từng vòng/từng vòng thắng lợi…
Xuân Diệu, vốn tinh vi cả ý lẫn lời Con đường nhỏ nhỏ gió xiêu xiêu Lả lả cành
hoang nắng trở chiều nay bỗng nhiên xộc xệch cả lời lẫn ý Chúng ta nhiệm
vụ vẻ vang Vần thơ tiếng mẹ võ trang tinh thần. Tế Hanh ca ngợi làng chài
Quê hương trong cái nhìn hiện thực đầy kỳ ảo cánh buồm trương to như mảnh
hồn làng nay thật thà đến thô thiển khi tả lớp bình dân học vụ Anh này chữ viết
như cua và Chị này trí não đâu đâu Học đuôi quên đầu chưa thuộc vần môi.
Tác giả của Lửa Thiêng, “người vừa bước vào làng thơ đã được người ta dành ngay
cho mọt chỗ ngồi yên ổn” (Hoài Thanh) trong chín năm chỉ viết mươi bài thơ ngắn,
già nửa là lục bát thô sơ. Chế Lan Viên vật vã mở sang thơ ý tưởng xen với lục
bát, kể lể rất bình dân Bác Mao ta ở đâu xa/ Bác Hồ ta đó chính là bác
Mao... Đây là sự thất bát thật sự của lứa nhà thơ lột xác, những kiện
tướng của thời Thơ Mới.
Những bài thơ có tác dụng đánh dấu thời đại
vào tâm hồn dân tộc lại là Tây Tiến, Mắt người Sơn Tây của Quang Dũng. Tây tiến
hay và lạ. Cảm xúc lạ, bút pháp cũng lạ, lạ với cả bút pháp thơ Mới, kết
hợp được cổ điển với lãng mạn và cả hiện đại. Nó xuất hiện như khai sinh một
dòng thơ chưa từng có nhưng ngay lập tức: tuyệt chủng. Không có kế tục. Không
ai làm được hay không ai muốn làm, kể cả Quang Dũng. Không làm được vì nhiều ý
xuất thần, một đi không trở lại, khó học lắm Áo bào thay chiếu anh về đất
/ Sông Mã gầm lên khúc độc hành. Không ai làm vì bài thơ vừa ra đời đã bị
phê phán. Phê phán và không xuất bản nhưng tự nó có sức lưu hành. Phê chỉ vì
cách lưu dấu hiện thực của nó chân thực, mang tính lịch sử cao cả, vượt
qua những ý định vụ lợi thiển cận. Hữu Loan có Mầu tím hoa sim tình cảm
nhưng đáng nói có lẽ là Đèo cả. Đèo Cả khí phách và tạo mảng rất hiện đại. Nhớ
của Hồng Nguyên rất đậm phong vị kháng chiến Việt Bắc. Cảm xúc hiện thực
lại có tác động của ấn tượng Có nắng chiều đột kích mấy hàng cau.
Hoàng Cầm duyên dáng, chất duyên quan họ đa tình đa cảm, thân gần với bạn đọc.
Thôi Hữu viết ít nhưng có câu thơ đột xuất làm kinh ngạc cả bạn thơ bây giờ Tặng
những anh tôi từng nhỏ máu/ Đem thân xơ xác giữ sơn hà. Nguyễn Đình Thi
quan tâm đến nhạc điệu bên trong do cảm xúc tạo nên, không phải do vần, do
thanh của chữ. Ông cũng vận dụng thoáng qua các thủ pháp sau lãng mạn như ấn tượng,
tượng trưng. Nhưng không được ủng hộ.
Nguyễn Đình Thi là nhà thơ kiêm nhà chính
trị, ông là đại biểu trẻ nhất của Quốc hội khóa đầu tiên và là người lánh đạo Hội
nhà văn giàu ảnh hưởng nhưng thơ ông lại rất hào hoa, rất Hà Nội. Chính Hữu vững
chãi ngay từ những bài đầu. Ông kiên trì một lối thơ gọn, chắc. Làm thơ như soạn
văn bia mà ý tình dào dạt. Chỉ tiếc ông viết ít quá. Tôi điểm xuyết qua vậy
thôi chỉ để minh chứng rằng làm nên phong vị thơ kháng chiến chống Pháp là thuộc
về lớp nhà thơ này. Họ vào kháng chiến khi bắt đầu thơ chưa được bao lâu.
Họ có cái hồn nhiên của người trong cuộc, sống sao viết vậy. Tự tin và tự tạo,
không nặng tiền kiếp, tai tiếng lẫn tiếng tăm, như lớp người Thơ mới.
Tìm lại mình của lớp người Thơ mới
Khoảng thời gian quanh cái mốc 1960, một loạt
tập thơ gây được dư luận trong bạn đọc và trong giới làm thơ: Trời mỗi
ngày lại sáng - Huy Cận (1958) Tỏa sáng đôi bờ - Lưu Trọng Lư
(1959) Riêng Chung - Xuân Diệu (1960)-, Ánh sáng và phù sa -
Chế Lan Viên (1960), Theo cánh chim câu - Anh Thơ (1960) Bài
thơ tháng bảy - Tế Hanh (1961)…Các tác giả này đều thuộc lớp nhà thơ từ
phong trào Thơ Mới, từng lúng túng suốt 9 năm kháng chiến, dù viết nhiều như
Xuân Diệu hay viết ít như Huy Cận, đều gặp khó trong cách tìm cảm hứng. Tập thơ
Trời mỗi ngày lại sáng xuất hiện như tiếng reo Ơ rê ca của Huy Cận. Ông vượt
qua điểm chết của sáng tác bằng cách nào? Thấy được cách thoát của Huy Cận
chắc chắn sẽ có cách tiếp cận với tiến trình của tác giả khác và thâu tóm lại
có thể thấy một hướng tìm có ích cho chúng ta hôm nay từ những nhà thơ từng có
thành tựu mà trước mắt lại bế tắc.
Huy Cận là nhà thơ ngay khi xuất hiện quả là
đã được dành chỗ ngồi sang trọng, không ai tranh cãi. Thơ ông ngay từ những bài
đầu đã có sự già dặn. Già dặn về ý tưởng, tình cảm và cả .về cách viết. Đặc điểm
ở ông như người ta quen nói là cảm hứng vũ trụ. Hiện thực đời sống ở Huy
Cận hay được đẩy tới mối liện hệ với khoảng rộng của không gian và khoảng xa của
thời gian. Trữ tình nhập vào triết học. Không gian thơ Huy Cận thường vượt qua
biên giới một quốc gia, nó là toàn trái đất có khi rơi vào hoàn vũ và thời
gian thì không cần biết ở thế kỷ nào. Một chiếc linh hồn nhỏ/ Mang mang thiên
cổ sầu là một hiện thực không quốc tịch và của mọi thời. Tai nương nước
giọt mái nhà/ Nghe trời nặng nặng nghe ta buồn buồn Con người đêm mưa ấy,
một tai nghe vũ trụ một tai nghe lòng mình và không hộ chiếu quốc gia, nó thuộc
về nhân loại. Huy Cận nặng lòng đời cũng là nỗi đời chung nhất của kiếp người.
Để ý một chút, nội cái tên các tập thơ cũng chứng minh nhận xét ấy, đấy là những
khái niệm lớn: lửa, trời, đất, đời, thế kỷ…(Lửa thiêng, Trời mỗi ngày lại sáng,
Đất nở hoa, Bài thơ cuộc đời, Những năm sáu mươi…) Đặc điểm vũ trụ ấy của
cảm hứng Huy Cận, mới nhìn, rất khó chuyên chở hiện thực ba cùng, cụ thể
của kháng chiến. Huy Cận bí thơ vì không dung hòa được cảm hứng sở trường và đề
tài hiện thực. Chuyến đi thực tế vùng mỏ năm 57, có những đêm Cẩm Phả thức
trong mưa bão nghe trời biển hỗn mang gào thét với đêm đen, dàn ăng ten tâm hồn
Huy Cận như bắt được tần số quen thuộc từ thời lửa thiêng: Giữa ban ngày đảo
là núi mây che/ Hay nắng chóa nằm xòe đôi bãi cát,/ Nhưng đêm tới đảo
trở về bí mật,/ Sóng tung xao trời đất lại sơ khai./ Đảo dường đứng chưa yên,
như bầy thú rộng dài? thuở tiền sử dọc ngang trên biển rộng. Đọc đến đây
tôi nghe mạch cảm xúc vũ trụ của Huy Cận đang lấp lánh thức dậy hòa hợp với
chuyện người xứ mỏ mà thành thơ. Thiên nhiên lại thành tấm phông cho Huy Cận gọi
thơ về. Năm chị du kích bị giặc trầm hà ngoài Vũng Đục, chuyện sập lò Cái Đá,
chuyện anh Phòng mài dao…đã thành thơ lay động lòng người, khai sinh những vỉa
thơ mới, đồng chất (tâm hồn) nhưng khác phương (tư tưởng) với thời lãng mạn cá
nhân, đủ dùng cho cả đời thơ Huy Cận sau này.
Lưu Trọng Lư sở trường giọng thơ thổn thức
giàu hoài niệm xa xưa, có phần cố kính, cô tịch nữa. Giọng thơ ấy khó mà viết về
công nông binh nên mới thành xục xịch xục xịch như đã nói trên. Nhưng khi ông về
với Cửa Tùng, đứng bên bờ Bắc sông Tuyến mải miết nhìn về Nam, nhìn về tuổi trẻ
của mình từng đi bên đó, đi bên đó với thơ, với bạn, với tình yêu. Giọng thổn
thức cố hữu bỗng nhiên đồng điệu với cảm xúc bây giờ. Lưu Trọng Lư viết như
trong cơn mê Tôi nhìn qua bãi dương xanh/ qua ngàn cát trắng/ Qua
biển rộng/ Qua trời cao/ Có phải kia là dãy Cù Lao/ Hòn Lao, hòn Yến/ Quê
kiểng của yến sào/ Hương thơm bọt trắng/ Những hoa như hoa đào/ Nở đầy khắp
đảo. Cứ thế cả một chùm thơ Tỏa sáng đôi bờ hình thành trong chuỗi cảm xúc
nửa mê nửa tỉnh của tác giả Tiếng Thu , giúp ông tự tin nhận ra những tinh hoa
cần giữ của hồn mình để xử lý những đề tài của cuộc sống đương thời. Với Tế
Hanh, thơ đấu tranh thống nhất rất thời sự lại là chất tình cảm nặng lòng với
quê hương mà ông vốn có. Trước viết quê hương tôi cách biển nửa ngày sông thì
nay ông viết con sông quê hương. Tình cảm đằm thắm như xưa hoặc sâu sắc hơn
xưa. Hồn nhiên mà viết. Không phải diệu vợi lột ra hay lộn vào gì cả. Các nhà
thơ ấy đã thành công, từ đấy tự tin mà mở cho mình nhứng mảng cảm hứng rộng xa
hơn nữa. Chế Lan Viên tìm lại mình có hơi khác, ông không xuất phát từ chất liệu
như Huy Cận, không tựa vào đề tài như Tế Hanh, cũng không cậy nhờ giọng cảm xúc
như Lưu Trọng Lư, mà ông vận dụng những thao tác tư duy thơ từng tiềm ẩn
từ thuở Điêu tàn, Vàng sao và cũng đã thể nghiệm trong Gửi các
anh hồi kháng chiến. Trường cảm hứng của Chế Lan Viên rất rộng, ông là nhà thơ
tung hoành về thể loại, về đề tài, về tư tưởng vào bậc nhất của cả nền thơ.
Tung hoành từ cánh cửa mở ra của Ánh sáng và Phù sa. Tiến trình của
Chế Lan Viên cho ta thấy cái ngưỡng cần đạt của cách tân. Ngưỡng cách tân phải
đủ tầm để cách tân trở thành phong cách.
Những điều tôi nói có hơi dài dòng. Dài dòng
vì phải kể dẫn chứng, chứng minh. Chứ thâu tóm lại chỉ có hai điều:
- Để đối mới, dù đổi mới triệt để đến đâu
cũng không nên cực đoan vứt hết tài sản của tâm hồn. Mà có vứt cũng không được. Lột
xác là thành ngữ của giới nhà văn, cho thấy một tự nguyện quyết liệt, dám
hy sinh hết thảy để đổi thay mình. Nhưng quy luật của lòng người của thơ
lại không thế. Với cõi tinh thần, muốn hay không, luôn có tác động tích cực của
tinh hoa quá khứ. Ý thức chối từ thì vô thức đòi lại. Lôi thôi lắm
nhưng có thế nó mới ra Con Người.
- Thứ hai và là điều quan trọng hơn, ấy là sự
tìm ra mình, có tìm ra mình thì mới biết sử dụng mình cho đắc địa. Gần đây tôi
đã thoáng thấy người ta tìm thành công của thơ ở ngoài việc làm thơ như trong
việc in ấn, phát hành sao cho sang, cho rầm rộ, rồi bỏ tiền làm hội thảo,
thuê người viết phê bình, giới thiệu, chuyển ngữ... Thậm chí lôi cả thánh thần
vào làm đồng lõa. Những việc ấy nghĩ cũng không hại gì, chỉ hại tiền và không
chắc hiệu quả. Phải tìm vào sự làm thơ, ấy là tìm vào chất lượng lao động thơ.
Ai không tìm ra chỗ phát huy sở trường của mình, vào xử lý hiện thực đương sống
thì không có thành công đương đại. Nguyễn Bính là một ví dụ, hồn quê thơ
mộng nơi ông không chuyển hóa được hiện thực mới. Thành tựu của ông nằm ở chặng
trước 1945. Xuân Diệu cũng không phát huy được sở trường. Ông bù lại bằng lao động Tay
siêng làm lụng/ mắt hay kiếm tìm, có tạo được không gian Xuân Diệu mới
nhưng không kỳ diệu bằng giai đoạn trước. Đóng góp thơ của ông là ở trước cách
mạng. Sau cách mạng là ở phê bình.
Bài học thành bại của lột xác và tìm lại
mình với chúng ta hôm nay vẫn là một gợi ý thiết thực, có tính khả thi.
27-9-2016
Vũ Quần Phương
Nguồn hoinhavanvn
Theo http://tongocthach.vn/
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét