VĂN THƠ NHẠC: Thần thoại Sisyphus 2

Thần thoại Sisyphus 2

Triết học và hư cấu

Mọi sinh mệnh kiên trì sống trong bầu không khí phi lý tinh lọc sẽ không trụ lâu được nếu không có những tư duy thường trực và sâu sắc tiếp sức mạnh cho chúng. Chỉ riêng sự trung thành với phi lý là không đủ. Con người tỉnh thức đã hoàn thành nghĩa vụ của mình giữa những cuộc chiến tranh ngu xuẩn nhất mà không tin rằng có sự mâu thuẫn. Bởi lẽ quan trọng là không được trốn tránh điều gì. Chịu đựng được sự phi lý của thế giới là niềm vinh dự siêu hình. Chinh phục hay diễn xuất, hay trải nghiệm nhiều cuộc tình, cuộc nổi dậy phi lý là cống vật mà con người dâng cho phẩm giá của mình trong một chiến dịch anh ta đã bị đánh bại từ đầu.

Đây đơn thuần là vấn đề trung thành với nguyên tắc của trận chiến. Suy nghĩ đó có lẽ đủ để giúp nuôi dưỡng một tâm trí, nó đã chống đỡ và bây giờ vẫn chống đỡ cho các nền văn minh. Không thể phủ nhận chiến tranh. Phải sống cùng nó hay chết vì nó. Như vậy sự phi lý ở đây là: phải sống cùng nó để nhận ra những bài học từ nó và giành lại xương thịt con người. Về mặt này, niềm vui phi lý cao nhất là sự sáng tạo. Như Nietzsche nói: "Nghệ thuật và không có gì ngoài nghệ thuật, chúng ta có nghệ thuật để không phải chết vì sự thật".

Trong trải nghiệm mà tôi đang cố gắng mô tả và làm rõ bằng nhiều cách thức, một điều chắc chắn rằng hễ một nỗi đau khổ bị dập tắt thì nỗi đau khổ mới sẽ sinh ra. Cuộc truy tìm ngây ngô theo sau sự lãng quên, lời kêu cầu được thỏa mãn giờ không tiếng vọng. Nhưng sự căng thẳng thường trực khiến con người phải đối mặt với thế giới, cơn cuồng nhiệt tuân theo mệnh lệnh thúc giục anh ta phải lĩnh hội mọi thứ khiến anh ta rơi vào một cơn sốt khác. Trong vũ trụ này, tác phẩm nghệ thuật trở thành cơ may duy nhất để anh ta giữ được ý thức và sắp đặt những chuyến phiêu lưu của nó. Sáng tạo là sống nhiều gấp hai lần. Những dọ dẫm, cuộc kiếm tìm đầy bất an của Proust, những tỉ mẩn nhặt nhạnh nào hoa, nào giấy dán tường, và cả những nỗi lo âu của ông ta, chẳng hàm nghĩa điều gì khác cả. Nó cũng không nhiều ý nghĩa hơn sự sáng tạo liên tục dù khó thấy nơi người diễn viên, kẻ chinh phục, và mọi con người phi lý trong cuộc sống hàng ngày của họ. Tất cả bọn họ đều đang thử đóng kịch, lặp lại, và tái tạo cái thực tại của họ. Đến tận cùng ta luôn đến bước đường đối mặt với sự thật. Toàn bộ tồn tại của một con người vốn ngoảnh mặt trước sự bất diệt chính là vở kịch lớn không lời dưới lớp mặt nạ phi lý. Sáng tạo là vở kịch câm vĩ đại.

Những kẻ nói trên biết cách bắt đầu, và sau đó toàn bộ nỗ lực của họ là để kiểm nghiệm, để phóng chiếu, và làm phong phú thêm hòn đảo phù du họ vừa đáp xuống. Nhưng trước hết họ phải biết đã. Vì cuộc khám phá phi lý trùng hợp với đoạn ngừng khi mà những đam mê trong tương lai được chuẩn bị và hợp thức hóa. Ngay cả những người không theo phúc âm nào vẫn có ngọn Núi Ôliu của riêng mình 1 . Không được phép ngủ quên trên đó. Vì đối với con người phi lý, điều quan trọng không phải là lý giải và giải quyết, mà là trải nghiệm và mô tả. Tất cả khởi đầu với sự dửng dưng sáng suốt.

Mô tả, đó là tham vọng tối hậu của một suy nghĩ phi lý. Cũng như khoa học, một khi đã đi đến tận cùng những nghịch lý của nó, thì sẽ ngừng đưa ra gợi ý lý giải tiếp, để chiêm ngắm và phác họa cảnh quan muôn đời trinh nguyên của các hiện tượng. Từ đó trái tim học được rằng, cảm xúc làm lòng ta rộn ràng khi nhìn thấy các khía cạnh của thế giới này không phải xuất phát từ sự sâu sắc, mà là từ sự đa dạng của chúng. Lý giải chẳng ích gì, cảm thụ vẫn còn mãi, và ứng với nó là những những lời mời gọi liên tục từ một vũ trụ vô cùng tận về số lượng. Từ đây có thể hiểu được vị trí của tác phẩm nghệ thuật.

Tác phẩm nghệ thuật ghi dấu đồng thời cái chết của một kinh nghiệm lẫn sự nhân lên của nó. Nó là một hình thức lặp lại đơn điệu mà đầy đam mê những chủ đề đã được hòa phối bởi thế giới: cơ thể, những thánh tượng trơ trơ không biết mệt trụ trên trán tường 2 các đền thờ, các hình thái hay màu sắc, con số hay nỗi đau buồn. Như vậy khi một lần nữa đọ những chủ đề chính của tiểu luận này trong thế giới tuyệt vời và tươi non của người sáng tạo, kết luận không hề dửng dưng. Thật sai lầm khi tìm một biểu tượng trong nó và cho rằng tác phẩm nghệ thuật rốt cuộc là nơi trú ẩn cho sự phi lý. Bản thân nó là một hiện tượng phi lý, và ở đây ta chỉ quan tâm đến sự mô tả của nó. Tác phẩm nghệ thuật không là lối thoát cho căn bệnh trí tuệ. Mà nó là một trong những triệu chứng của căn bệnh ảnh hưởng toàn bộ tư duy của một con người. Nhưng tác phẩm nghệ thuật đã khiến lần đầu tiên tâm trí bước ra ngoài chính nó và đặt nó đối diện với những tâm trí khác; không phải để nó lạc lối mà là để chỉ rõ cho nó con đường cụt mà tất cả đều đã dấn vào. Nói theo lập luận phi lý, thì sự sáng tạo theo đuổi sự dửng dưng lẫn khám phá. Nó đánh dấu nơi những đam mê phi lý bung nở và lý lẽ dừng chân. Địa vị của nó trong tiểu luận này sẽ được biện luận theo hướng này.

Ở đây cần xem xét một số chủ đề chung của người sáng tạo và nhà tư tưởng để chỉ ra trong các tác phẩm nghệ thuật mọi mâu thuẫn trong tư duy liên quan đến sự phi lý. Thật ra, không có nhiều kết luận đồng nhất chứng minh sự liên quan của tâm trí bằng kết luận về các mâu thuẫn chung. Như vậy nó gắn với tư duy và sáng tạo. Có lẽ tôi không cần phải nói rằng cùng một nỗi thống khổ đã thúc con người hướng tới hai điều đó. Tâm trí và sáng tạo trùng nhau ở điểm khởi đầu là đây. Nhưng tôi thấy rằng rất hiếm tư tưởng bắt nguồn từ sự phi lý trụ lại được trong quá trình sáng tạo. Và chính giữa những sự chệch hướng lẫn bất trung (so với tư tưởng phi lý ban đầu) đó, tôi lượng được điều gì thuộc về sự phi lý. Tôi cũng tự hỏi: Liệu có thể nào thực hiện tác phẩm nghệ thuật phi lý được không?

° ° °

Không thể nào quá khăng khăng một hướng về bản chất dễ đổi dời của sự đối lập xưa cũ giữa nghệ thuật và triết học. Nếu khẳng định sự đối lập đó theo nghĩa quá bó hẹp, thì hẳn nhiên sẽ sai. Còn nếu chỉ nói rằng hai lĩnh vực đó, mỗi lĩnh vực đều có môi trường riêng biệt của chúng, thì có lẽ đúng nhưng vẫn còn mơ hồ. Luận cứ duy nhất khả dĩ chấp nhận được căn cứ trên mâu thuẫn giữa người triết gia được bao bọc bên trong hệ thống của chính ông ta và người nghệ sĩ khi được đặt trước tác phẩm của mình. Nhưng luận cứ đó chỉ thỏa đáng khi áp dụng trong một số hình thức nghệ thuật và triết học nhất định, mà ở đây ta coi là thứ yếu. Ý tưởng cho rằng có thứ nghệ thuật tách rời khỏi người sáng tạo ra nó không chỉ là đã quá lỗi thời, mà còn sai lầm. Trái với người nghệ sĩ, chưa có triết gia nào sáng tạo được nhiều hệ thống. Nhưng thật ra cho đến nay, cũng chưa có nghệ sĩ nào diễn tả được nhiều hơn một chủ đề dù dưới nhiều khía cạnh khác nhau. Trong nghệ thuật có sự toàn hảo tức thời và luôn cần đổi mới, đúng thế, nhưng chỉ dựa trên một khái niệm định trước. Vì tác phẩm nghệ thuật cũng như một công trình xây dựng, và ai cũng biết các nghệ sĩ sáng tác vĩ đại "nhất điệu" đến thế nào. Với lý do tương tự như các nhà tư tưởng, người nghệ sĩ gắn bó và hóa thân trong tác phẩm họ tạo ra. Sự thẩm thấu đó làm dấy lên những vấn đề quan trọng nhất trong mỹ học. Hơn nữa, với những ai tin vào tính đơn mục đích của tâm trí, thì sự phân biệt dựa trên phương pháp và đối tượng sáng tạo quả là vô ích. Giữa những môn nghệ thuật mà con người đặt ra cho chính mình nhằm thông hiểu và yêu thương, không hề có rào cản nào. Chúng đan cài vào nhau, và được nối kết bởi cùng một mối lo âu.

Đầu tiên cần nói rõ điều này. Việc thực hiện một tác phẩm nghệ thuật phi lý đòi hỏi một tư tưởng sáng suốt nhất. Nhưng đồng thời đó không được là một tư tưởng rõ ràng hiển nhiên, ngoại trừ do trí tuệ tự điều hòa. Mâu thuẫn này có thể được giải thích theo sự phi lý. Tác phẩm nghệ thuật ra đời khi trí tuệ khước từ suy luận về điều chắc chắn cụ thể. Nó đánh dấu chiến thắng của xúc cảm trần tục. Chính tư tưởng sáng suốt khuấy động nó, nhưng chính trong hành động đó tư tưởng chối bỏ nó. Nó sẽ không đầu hàng trước nỗi cám dỗ chấp nhận thêm thứ được mô tả là một chiều ý nghĩa sâu sắc hơn, mà nó biết là không hợp lý. Tác phẩm nghệ thuật là hiện thân của một vở kịch của trí tuệ, chỉ là nó chứng tỏ điều này theo lối gián tiếp. Tác phẩm nghệ thuật phi lý đòi hỏi người nghệ sĩ ý thức được những hạn chế này cũng như một môn nghệ thuật trong đó cái cụ thể biểu hiện không gì khác hơn là chính nó. Nó không thể là mục đích, ý nghĩa, hay niềm an ủi cho cuộc đời. Sáng tạo hoặc không sáng tạo đều không thay đổi điều gì. Người sáng tạo phi lý không đề cao đánh bóng tác phẩm của mình. Anh ta có thể chối bỏ tác phẩm của mình. Và trên thực tế đã có những trường hợp như vậy. Cứ xét trường hợp của Rimbaud trong thời kỳ ông ở Abyssinia 3 cũng đủ rõ.

Đồng thời ta cũng thấy được một nguyên tắc thẩm mỹ trong nghệ thuật. Những tác phẩm nghệ thuật thực thụ luôn là thước đo nhân văn. Về cơ bản đó là những tác phẩm phản ánh "ít hơn". Giữa toàn bộ trải nghiệm của người nghệ sĩ và tác phẩm phản ánh trải nghiệm đó có mối liên hệ nhất định, như giữa diễn tiến của nhân vật Wilhelm Meister với sự trưởng thành của Goethe. Mối quan hệ sẽ trở xấu khi muốn bày toàn bộ trải nghiệm lên những trang giấy đẹp đẽ có họa tiết viền quanh trong một tác phẩm văn chương có tính lý giải. Còn mối quan hệ đó tốt đẹp khi tác phẩm chỉ là một mảnh cắt từ kinh nghiệm, một mặt của khối kim cương trong đó ánh rực rỡ từ bên trong tỏa ra không giới hạn. Trong trường hợp đầu tiên, có sự quá tải lẫn kỳ vọng hướng đến vĩnh cửu. Trong trường hợp thứ hai, tác phẩm phong phú giàu có vì toàn bộ kinh nghiệm ẩn hàm trong đó, với độ sâu dày khôn dò. Vấn đề của người nghệ sĩ phi lý là phải đạt tới trình độ savoir-vivre (ở đây tạm dịch là biết xử lý tác phẩm), vốn vượt cao hơn savoir-faire (khả năng xử lý tác phẩm). Và cuối cùng, trên tất cả, các nghệ sĩ vĩ đại trong môi trường này là những hiện hữu sống tuyệt vời, khái niệm "sống" ở đây ngang nghĩa với trải nghiệm lẫn phản ánh. Do đó tác phẩm thể hiện vở diễn của trí tuệ. Tác phẩm phi lý minh họa sự chối từ của tư duy trước danh giá gán cho nó, nó từ chối không trở thành thứ gì hơn là một trí tuệ mô tả tỉ mỉ những vẻ ngoài và vỏ bọc bằng những hình ảnh không chứa lý giải lý trí nào trong đó. Nếu thế giới này rõ ràng dễ hiểu, nghệ thuật sẽ không tồn tại.

Ở đây tôi không nói đến các môn nghệ thuật của hình thái hay màu sắc, trong đó sự mô tả thắng thế trong sự giản dị tuyệt vời của nó 4 . Sự biểu lộ bắt đầu nơi mà tư tưởng kết thúc. Những xác ướp thiếu niên với hốc mắt trống rỗng được người ta đưa vào đền thờ và viện bảo tàng - triết lý của họ thể hiện trong cử chỉ. Đối với con người phi lý, điều đó còn dạy họ nhiều điều hơn mọi thư viện trên đời. Điều này cũng đúng cho âm nhạc, ở một khía cạnh khác. Nếu có môn nghệ thuật không chứa đựng bài học nào, thì đó hẳn là âm nhạc. Nó liên quan quá mật thiết với toán học đến nỗi không phải vay mượn sự vô vị lợi của môn này. Trò chơi tâm trí tự bày ra cho nó tuân theo những quy luật định sẵn và nhịp nhàng này, diễn ra trong tầm âm vang ta nghe được, và xa hơn đó những rung chấn gặp nhau trong một vũ trụ phi nhân. Không còn cảm thụ nào tinh thuần hơn thế. Những ví dụ này quá dễ thấy. Con người phi lý nhìn nhận những hòa âm và hình thái ấy là của mình.

Tôi muốn nói đến một dạng tác phẩm nghệ thuật mà trong đó nỗi cám dỗ lý giải vẫn mạnh nhất, ảo tưởng tự động phơi lộ, và việc đi đến kết luận hầu như không thể tránh khỏi. Đó chính là sáng tạo hư cấu. Hãy thử tìm xem trong đó sự phi lý có trụ được không.

° ° °

Việc tư duy, về cơ bản là sáng tạo ra một thế giới (Hoặc rào chắn thế giới riêng của mình, cả hai đều dẫn đến cùng một kết quả). Quá trình đó phát sinh từ mối bất đồng cơ bản tách rời con người khỏi kinh nghiệm để tìm ra một điểm chung tùy theo nỗi hoài vọng của nó, một vũ trụ được rào giậu bởi lý lẽ hay được thắp sáng bởi các phép loại suy, nhưng chính nó, dù trong trường hợp nào đi nữa, đều chừa lại một cơ hội để hủy bỏ cuộc phân ly khôn kham đó. Người triết gia, bao dù ông ta có là Kant 5 đi chăng nữa, cũng là một người sáng tạo. Triết gia có những nhân vật, những biểu tượng, và hành động được che đậy. Ông còn có sẵn các kết cục khác nhau cho cốt truyện của mình. Ngược lại, sự vượt lên của thể loại tiểu thuyết so với thơ ca và tiểu luận đơn thuần tượng trưng cho lượng trí thức hóa nghệ thuật lớn hơn, mặc dù nhìn bề ngoài khó thấy điều đó. Xin đừng nhầm lẫn, ở đây tôi chỉ đang nói đến những tiểu thuyết vĩ đại nhất. Sự giàu có và tầm quan trọng của một thể loại văn học thường được đo lường bằng lượng "sản phẩm rác" trong đó, nhưng không thể vì số lượng tiểu thuyết tồi mà quên giá trị của những kiệt tác. Những kiệt tác này thực sự đã mang theo cả một vũ trụ trong chúng. Tiểu thuyết có logic riêng, lập luận riêng, trực giá riêng, và những định đề riêng. Nó cũng có đòi hỏi riêng về mức độ rõ ràng. 6

Sự đối lập kinh điển mà tôi có nhắc bên trên thậm chí còn ít chính đáng hơn trong trường hợp cụ thể này. Tác phẩm có giá trị lâu dài khi dễ dàng tách rời triết lý khỏi tác giả của nó. Ngày nay, khi tư duy đã không còn đòi quyền bao trùm phổ quát, khi lịch sử đáng nói nhất của tư duy là về những ăn năn của nó, thì ta biết rằng cái hệ thống trong tiểu thuyết, nếu là tác phẩm xứng tầm, không thể nào tách rời khỏi tác giả của nó. Như tác phẩm Đạo đức, xét theo một trong nhiều khía cạnh, chính là lời xưng tội cá nhân dài dòng nghiêm khắc. Tư duy trừu tượng cuối cùng cũng quay về với trụ cột xác thịt của nó. Tương tự, những hoạt động hư cấu của thân xác và của những đam mê được điều chỉnh hơi nghiêng theo hình dung về thế giới của tác giả. Nhà văn đã thôi không còn đơn thuần kể lại "những câu chuyện" mà sáng tạo ra vũ trụ của riêng mình. Những tiểu thuyết gia vĩ đại là các tiểu thuyết gia - triết học, nghĩa là đối cực với các người viết - luận đề. Ví dụ như Balzac, Sade, Melville, Stendhal, Dostoevsky, Proust, Malraux, Kafka, và nhiều vị khác.

Nhưng trong thực tế, việc các tiểu thuyết gia ưa dùng hình tượng hơn là các luận cứ chặt chẽ trong tác phẩm liên quan đến một suy nghĩ chung, cho rằng nguyên lý diễn giải nào cũng là vô dụng, trong khi vẻ ngoài tác động vào cảm thụ của người ta chắc chắn truyền đi được thông điệp dẫn dắt họ muốn. Họ coi tác phẩm nghệ thuật vừa là kết thúc vừa là khởi đầu. Nó là kết quả của một thứ triết lý thường không được biểu đạt ra, là sự minh họa đồng thời là kết thúc hoàn hảo cho triết lý đó. Nhưng nó chỉ trở nên trọn vẹn được nhờ những hàm ý của triết lý đó. Cuối cùng, nó cũng lên tiếng bênh vực cho một biến thể của chủ đề cũ xưa về một tư tưởng nhỏ bé bị tách rời khỏi cuộc sống, trong khi rất nhiều tư tưởng quay về hòa hợp với cuộc sống. Khi không thể trau chuốt được thực tại, tư duy ngừng mô phỏng nó. Thể loại tiểu thuyết được nhắc đến ở đây là thứ nhạc cụ của tri thức vô tận có liên quan, cũng như của tình yêu.Với tình yêu, sáng tạo hư cấu ban đầu khiến ta kinh ngạc thán phục, sau đó gợi lên những suy ngẫm phong phú.

° ° °

Ít nhất đó là những nét mê hoặc tôi thấy được ban đầu. Nhưng tôi cũng thấy những điều tương tự khi chứng kiến sự tự sát của những tư tưởng bị làm nhục của những người ưu tú.

Điều tôi thực sự quan tâm là tìm biết và mô tả lực lượng đã hướng họ trở về con đường chung của ảo tưởng. Do đó phương pháp bên trên cũng giúp được cho tôi ở đây. Vì đã vận dụng qua phương pháp này, nên tôi có thể rút ngắn lập luận và đi đến kết luận luôn trong một ví dụ cụ thể. Tôi muốn biết liệu rằng, khi chấp nhận một cuộc sống không viện cầu, thì người ta liệu có đồng thời chấp nhận làm việc và sáng tạo không viện cầu hay không, và nếu có thì con đường đưa tới sự giải phóng này là gì. Tôi muốn giải phóng vũ trụ của mình khỏi những bóng ma của nó và chất đầy nó chỉ bằng những sự thật cụ thể của phàm nhân mà tôi không thể phủ nhận được sự hiện diện của chúng. Tôi có thể trình diễn tác phẩm phi lý, và chọn quan điểm sáng tạo chứ không phải quan điểm nào khác. Nhưng một quan điểm phi lý, nếu duy trì được, thì phải ý thức rằng nó song hành với sự vô vụ lợi. Tác phẩm nghệ thuật cũng vậy. Nếu những lời răn của sự phi lý không được tuân theo, nếu tác phẩm nghệ thuật không minh họa cho sự phân ly và nổi dậy, nếu nó hiến thân cho những ảo ảnh và làm dấy lên niềm hy vọng, thì tác phẩm ấy không còn vô vụ lợi nữa. Khi đó tôi có thể không tách mình ra khỏi nó nữa. Cuộc đời tôi có lẽ sẽ tìm ra được ý nghĩa nào đó trong nó, nhưng đó chỉ là một ý nghĩa tầm thường. Tác phẩm không còn là cuộc luyện tập của sự dửng dưng lẫn niềm đam mê vốn đội tấm vương miện huy hoàng và phù phiếm lên cuộc sống con người.

Trong loại hình sáng tạo trong đó nỗi cám dỗ đưa ra giải thích là mạnh mẽ nhất, liệu người viết có thể vượt qua sự cám dỗ đó không? Trong thế giới hư cấu trong đó nhận thức về thế giới thực là sắc bén nhất, tôi có thể giữ nguyên lòng trung thành với sự phi lý mà không hiến mình cho khao khát được phán xét đánh giá? Phải trăn trở với quá nhiều câu hỏi trong nỗ lực cuối cùng này. Đã quá rõ những câu hỏi ấy tượng trưng cho điều gì. Chúng là những đắn đo tối hậu của nhận thức, nó sợ bỏ rơi bài học đầu tiên đầy khó khăn mà nó học được để chạy theo ảo tưởng cuối cùng. Điều gì đúng cho sáng tạo, xét như là một trong những quan điểm có thể có của một con người ý thức được sự phi lý, cũng đúng cho mọi phong cách của cuộc sống mở ra trước mặt anh ta. Người chinh phục hay người diễn viên, người sáng tạo hay Don Juan có thể quên rằng sự luyện tập đó của họ trong quá trình sống không thể nào thực hiện được nếu không nhận thức rõ bản chất điên rồ trong đó. Một người khát khao kiếm tiền để được hạnh phúc liền đổ hết thời gian tinh lực cho việc này. Thế rồi hạnh phúc bị lãng quên; phương tiện đã bị coi là mục đích. Tương tự như vậy, toàn bộ nỗ lực của người chinh phục sẽ bị chệch hướng sang tham vọng của anh ta, mà đó chỉ là một con đường để hướng tới cuộc đời lớn lao hơn. Don Juan buông mình theo số phận, thỏa mãn với kiếp tồn tại mà sự cao quý chỉ có giá trị thông qua phản kháng. Đối với người này đó là nhận thức, và đối với kẻ khác, đó là sự phản kháng; trong cả hai trường hợp sự phi lý đều biến mất. Niềm hy vọng cứ ương ngạnh bám lấy trái tim con người. Sự nhân nhượng của những người trên xuất phát từ nhu cầu được yên ổn, trong thâm tâm, điều đó tương đương với sự ưng thuận hiện sinh. Như vậy là có những thánh thần của ánh sáng và thánh thần của bùn lầy. Điều quan trọng là tìm ra con đường giữa hai thái cực đó để dẫn đến những gương mặt muôn vẻ của con người ta tìm kiếm.

Cho đến nay, chính những đòi hỏi không thực hiện được của phi lý cho chúng ta thấy rõ nhất phi lý là gì. Tương tự, nếu được báo trước, thì ta sẽ nhận thấy rằng sáng tạo hư cấu chứa sự mơ hồ như một số triết lý khác. Do đó tôi chọn làm ví dụ minh họa dưới đây một tác phẩm bao gồm mọi yếu tố biểu thị nhận thức về sự phi lý, có khởi điểm rõ ràng và một môi trường sáng suốt. Những kết quả của nó sẽ soi sáng cho chúng ta. Nếu phi lý không được tôn trọng trong tác phẩm đó, chúng ta sẽ biết là do ảo tưởng quỷ quyệt nào chen vào. Như vậy chỉ cần phân tích một ví dụ cụ thể, một chủ đề, và độ trung thành của một nhà sáng tạo thôi là đủ. Đã có những phân tích tương tự trước đó nhưng dài hơn nhiều.

Sau đây tôi sẽ nghiên cứu một chủ đề yêu thích của Dostoevsky. Tất nhiên tôi hoàn toàn có thể tìm hiểu những tác phẩm khác 7 . Chỉ là trong tác phẩm này, vấn đề được xử lý trực tiếp như các triết lý hiện sinh đã thảo luận bên trên, thể hiện qua sự cao quý và cảm xúc. Trạng thái song song này là đối tượng nghiên cứu của tôi.

Kirilov

Tất cả các nhân vật chính của Dostoevsky đều tự đặt câu hỏi về ý nghĩa của cuộc sống. Về mặt này những nhân vật ấy khá là hiện đại: họ không sợ bị chế giễu. Điều phân biệt cảm thức hiện đại và cảm thức cổ điển là cái sau tôn cao các vấn đề đạo đức còn cái đầu nhấn mạnh về các vấn đề siêu hình. Trong các tiểu thuyết của Dostoevsky câu hỏi được đặt ra dữ dội đến nỗi mà nó chỉ có thể thu hút các giải pháp cực đoan. Tồn tại là hư ảo hoặc là vĩnh cửu. Nếu Dostoevsky bằng lòng dừng ở đòi hỏi lựa chọn này, ông đã là một nhà triết học. Nhưng ông lại minh họa những kết quả của câu đố trí tuệ đó trong đời sống con người, như vậy ông là một nghệ sĩ. Trong số những kết quả này, ông đặc biệt chăm chút cho tác phẩm cuối cùng là Nhật ký của một Nhà văn 8 , mà ông gọi là sự tự sát logic. Trong những bài viết đăng tháng 12 năm 1876, ông đã thực sự hình dung ra lập luận về "tự sát logic". Khi tin chắc rằng tồn tại của con người là sự phi lý tuyệt đối đối với những ai không tin vào sự bất tử, con người tuyệt vọng đi đến những kết luận sau đây:

"Vì trong lời đáp cho những câu hỏi của tôi về hạnh phúc, tôi nghe thấy, qua trung gian là ý thức của tôi, rằng tôi không thể hạnh phúc trừ khi hòa hợp với Đấng vĩ đại mà tôi không hiểu, và cũng sẽ không bao giờ ở vị thế nào để có thể hiểu được, điều đó là hiển nhiên..."

"Bởi vì cuối cùng, tôi đóng cả hai vai nguyên đơn lẫn bị đơn, bị cáo lẫn thẩm phán, và bởi vì tôi coi tấn hài kịch mà tôi phạm vào do bản chất của mình là hoàn toàn ngu ngốc, tôi thậm chí thấy nhục nhã khi hạ cố tham gia vào..."

"Với tư cách không thể chối cãi của nguyên đơn và bị đơn, của thẩm phán và bị cáo, tôi kết án cái bản chất trơ tráo đã đưa tôi vào cuộc sống để bắt tôi chịu đựng đau khổ - tôi kết án nó phải bị tiêu diệt cùng với tôi".

Quan điểm ấy hãy còn chứa một chút hài hước. Hành động tự giết chính mình này, xét ở bình diện siêu hình, là bởi anh ta bị làm phật ý. Xét theo một nghĩa nào đó, kẻ ấy đang thực hiện cuộc trả thù của mình. Đây là cách anh ta chứng minh rằng mình "sẽ không bị lừa". Tuy nhiên, như ta đã biết, cùng một chủ đề này được thể hiện một cách khái quát tuyệt vời nhất ở nhân vật Kirilov trong tác phẩm Lũ người quỷ ám 9 , một nhân vật cũng ủng hộ sự tự sát logic. Kirilov, người kỹ sư tuyên bố rằng ông muốn sống cuộc đời theo ý mình bởi nó "là ý tưởng của ông". Rõ ràng ở đây phải hiểu đúng nghĩa từ ấy. Nó chỉ một ý tưởng, một suy nghĩ, rằng ông ta đã sẵn sàng chết. Đây là sự tự sát ở cấp độ cao siêu. Theo diễn tiến câu truyện, trong hàng loạt cảnh mà trong đó tấm mặt nạ che đậy của Kirilov dần được soi tỏ, cái tư tưởng nhuốm mùi chết chóc thôi thúc ông ta dần hé lộ trước mắt chúng ta. Thật sự, quan điểm ấy của người kỹ sư lại quay về các luận điểm trong Nhật ký. Ông cảm thấy rằng Chúa là cần thiết, và như vậy ông phải tồn tại. Nhưng ông cũng biết mình không, và không thể tồn tại. Ông thốt lên: "Tại sao người không nhận ra rằng với lý do đó là đã đủ giết chính mình?" Quan điểm ấy cũng đưa đến cho ông một số hệ quả phi lý. Do dửng dưng, ông kệ cho vụ tự sát của mình bị lợi dụng trong một vụ giết người mà ông khinh miệt. "Tối qua tôi đã quyết định rằng tôi chẳng thèm quan tâm". Và cuối cùng, ông chuẩn bị cho hành động ấy của mình trong tâm trạng lẫn lộn giữa nổi dậy và tự do. "Tôi sẽ giết chính mình để khẳng định sự bất phục tùng của tôi, tự do mới mẻ và đáng sợ của tôi". Đó không còn là trả thù, mà đã trở thành sự nổi dậy. Do đó Kirilov là một nhân vật phi lý, tuy nhiên phải đi kèm với điều kiện tiên quyết là: ông tự sát. Bản thân con người ông giải thích cho mâu thuẫn này, cùng lúc, hé lộ bí mật của phi lý trong vẻ tinh khiết trọn vẹn. Thực vậy, ông thêm vào cái logic chết người đó một tham vọng phi thường, đưa ra cho nhân vật thấy trọn logic đó: Ông muốn tự giết mình để trở thành chúa.

Lập luận thật rõ ràng và kinh điển. Nếu Chúa trời không tồn tại, thì Kirilov là chúa. Nếu Chúa trời không tồn tại, thì Kirilov phải tự sát. Như vậy, Kirilov phải tự sát để trở thành chúa. Logic đó quả là phi lý, nhưng cần như thế. Tuy nhiên, điều thú vị là ở chỗ nó gán một ý nghĩa cho thế lực thần thánh đó được hồi sinh ở trái đất. Điều đó chẳng khác nào tuyên bố: "Nếu Chúa trời không tồn tại, thì tôi là chúa", mà lập luận này vẫn khá là mù mờ. Quan trọng là phải chú ý ngay từ đầu rằng người đàn ông cất lời tuyên bố điên rồ đó thật sự thuộc về thế giới này. Ông mỗi sáng đều tập thể dục để bảo vệ sức khỏe. Ông bứt rứt không yên khi thấy Shatov vui sướng khi tái hợp với bà vợ 10 . Trên mảnh giấy mà người ta tìm thấy sau khi ông chết, ông muốn vẽ một khuôn mặt thè lưỡi vào "bọn chúng no". Ông trẻ con và nóng nảy, sôi nổi, ngăn nắp và nhạy cảm. Ông không có yếu tố gì của một siêu nhân ngoài logic và nỗi ám ảnh, trong khi ông có đầy đủ mọi yếu tố của một con người. Tuy nhiên, cũng chính con người này nói về sự thần thánh của mình một cách rất bình tĩnh. Ông không điên, bởi nếu vậy Dostoevsky hẳn cũng điên. Do đó thứ kích thích ông không phải là ảo tưởng của chứng hoang tưởng tự đại. Và trong trường hợp này, lẩy ra từng từ để xét theo nghĩa cụ thể là ngớ ngẩn.

Chính Kirilov giúp ta hiểu ông. Khi trả lời một câu hỏi của Stavrogin, ông nói rõ rằng mình không có ý chỉ một con-người-thần-thánh. Có lẽ có người nghĩ rằng ông muốn phân biệt mình với Chúa Jesus. Nhưng thật ra, ông mong muốn nhập làm một với Chúa Jesus. Kirilov rất háo hức mong chờ đến thời khắc Jesus chết và không thấy chính ngài được lên Thiên đàng. Khi đó Chúa nhận ra sự tra tấn ngài phải chịu là vô ích. Viên kỹ sư nói, "Các quy luật của tự nhiên khiến Chúa sống giữa lầm ảo và chết trong lầm ảo". Chỉ trong nét nghĩa này, Jesus thực sự là hiện thân của toàn bộ tấn kịch nhân loại. Ngài là con người hoàn chỉnh, là con người nhận thức được bối cảnh phi lý nhất. Ông không phải là con-người-thần-thánh mà là một vị-thần-người. Và cũng như ông ta, mỗi người chúng ta đều có thể bị đóng đinh câu rút hoặc bị biến thành vật hy sinh ở mức độ nào đó.

Vì thế đấng thần linh nhắc đến ở đây hoàn toàn ở ngay tại trái đất này. Kirilov nói: "Trong suốt ba năm, tôi tìm kiếm các thuộc tính thánh thần trong tôi và đã tìm ra nó. Thuộc tính thánh thần chính là sự độc lập". Đến đây tiền đề lập luận của Kirilov đã rõ: "Nếu Chúa không tồn tại, thì tôi là Chúa". Trở thành Chúa chỉ đơn giản là trở nên tự do trên trái đất này, không phải phụng sự một đấng bất tử nào. Tất nhiên, trên hết, có thể rút ra mọi kết luận từ sự độc lập đau đớn đó. Nếu Chúa tồn tại, mọi sự đều cậy vào ngài, và ta không thể làm gì trái với ý chí của ngài. Còn nếu ngài không tồn tại, thì mọi sự đều tùy thuộc vào chính chúng ta. Đối với Kirilov, cũng như với Nietzsche, giết Chúa là tự mình trở thành chúa: là nhận ra cuộc sống vĩnh cửu trên trái đất này, như Phúc Âm đã viết 11 . Nhưng nếu chỉ riêng tội ác siêu hình này cũng đã đủ thành toàn cho con người, vậy thì cần thêm tự sát làm gì nữa? Tại sao phải tự sát và rời khỏi thế giới này một khi đã giành được tự do? Đó là điểm mâu thuẫn. Kirilov cũng nhận rõ điều đó, vì ông có nói thêm rằng: "Nếu anh cảm thấy được điều đó, thì hẳn anh là Sa hoàng, và thay vì tự sát, anh sẽ sống ngập trong huy hoàng". Nhưng nói chung, con người không hiểu điều đó. Họ không cảm thấu được điều đó. Con người ấp ủ những hy vọng mù quáng hệt như thời thần Prometheus 12 . Họ cần được chỉ lối và không thể làm gì nếu không nghe thuyết giảng. Do đó, Kirilov phải tự sát vì tình yêu nhân loại. Ông phải cho những người anh em của mình thấy con đường vương giả và khó khăn mà ông tiên phong dấn bước vào. Đó là vụ tự sát có tính giáo dục. Kirilov hy sinh bản thân. Nhưng dù ông có bị hành hạ đi nữa, thì ông cũng sẽ không bị biến thành vật hy sinh. Ông vẫn là một vị-thần-người, tin tưởng vào cái chết không có gì sau nó nữa, thấm đẫm vẻ sầu muộn của kinh phúc âm. Ông nói: "Tôi bất hạnh bởi tôi buộc phải khẳng định sự tự do của mình".

Nhưng một khi ông chết và con người cuối cùng cũng được giác ngộ, thì trái đất này sẽ toàn là các Sa hoàng và sáng bừng vinh quang của con người. Phát súng lục của Kirilov sẽ là sự báo hiệu cho cuộc cách mạng cuối cùng. Như vậy, không phải nỗi tuyệt vọng đẩy ông đến cái chết, mà ông chết vì tình yêu và lợi ích của đồng loại. Trước khi kết liễu trong máu đỏ cuộc phiêu lưu tinh thần khôn tả của mình, Kirilov buông một câu cũng cũ xưa như nỗi đau khổ của con người: "Mọi chuyện đều tốt đẹp".

Do đó, chủ đề tự sát trong tác phẩm của Dostoevsky thực sự là một chủ đề phi lý. Cần lưu ý điểm này, trước khi tiếp tục xét sự tái hiện của Kirilov ở những nhân vật khác mà bản thân những nhân vật ấy cũng được đặt trong những chủ đề phi lý khác. Stavrogin và Ivan Karamazov thử áp những chân lý phi lý vào đời sống thực tế. Họ là những người được giải thoát bởi cái chết của Kirilov. Họ thử vào vai Sa hoàng. Stavrogin sống cuộc đời "đầy mỉa mai", và khá nổi tiếng về mặt này. Ông gợi lên lòng căm thù xung quanh mình. Tuy thế, chìa khóa để hiểu được nhân vật này lại được tìm thấy trong lá thư vĩnh biệt: "Tôi chưa từng khi nào có khả năng ghét cay ghét đắng bất cứ điều gì". Ông ta là một Sa hoàng trong sự thờ ơ. Tương tự, Ivan "thử vai" bằng cách khước từ quy phục vương quyền của tâm trí. Đối với những người dùng cuộc sống của chính mình để chứng minh, như em trai của Ivan, rằng quan trọng là phải hạ thấp bản thân đi để giữ niềm tin, Ivan có lẽ sẽ đáp trả rằng điều kiện ấy quả đáng xấu hổ. Nhận định chủ chốt của ông là: "Mọi điều đều được phép", ẩn dưới tán u sầu đủ rộng. Giống như Nietzsche, người nổi tiếng nhất trong những kẻ rắp ranh giết chết Chúa trời, ông ta cuối cùng hóa điên. Nhưng đây là một rủi ro đáng để liều, và khi phải đối mặt những kết thúc bi thảm như vậy, sự thôi thúc thuộc về bản chất của tâm trí phi lý sẽ hỏi: "Điều đó chứng minh cho cái gì?"

° ° °

Những tiểu thuyết như Nhật ký, nêu lên vấn đề phi lý. Chúng dựng lên logic dẫn đến cái chết, sự tôn vinh, tự do "đáng sợ", niềm vinh quang của các Sa hoàng trở nên rất con người. Mọi chuyện đều ổn, mọi điều đều được phép, không có gì là đáng ghét - đây là những phán xét phi lý. Nhưng đó quả là thế giới sáng tạo tuyệt vời, nơi những con người như đồng thời được tạo ra từ lửa và băng đó dường như quá quen thuộc với chúng ta. Thế giới của sự dửng dưng mà đầy sôi nổi vang dội trong trái tim những nhân vật ấy, đối với chúng ta sao chẳng có vẻ gì là quái gở. Ta nhận ra nó trong những lo âu hàng ngày. Và có lẽ chưa có ai phủ cho thế giới phi lý vẻ mê hoặc đau đớn và quen thuộc như Dostoevsky.

Vậy nhưng kết luận cuối cùng của ông là gì? Hai câu trích dưới đây thể hiện quan điểm siêu hình đối ngược hoàn toàn của tác giả. Lập luận của người cam nguyện tự tử logic đã làm dấy lên những chỉ trích; tác giả, trong phần đăng tiếp theo của Nhật ký, bàn sâu rộng hơn về quan điểm của mình và kết luận: "Nếu con người cần đức tin vào sự bất diệt đến như vậy (đến nỗi khi không có nó thì tự sát), thì nó phải là một trạng thái bình thường của nhân loại. Mà nếu vậy, linh hồn con người chắc chắn bất tử, không hồ nghi gì nữa". Rồi ở những trang cuối của cuốn tiểu thuyết cuối cùng, ở đoạn kết cuộc chiến vĩ đại ở Chúa, những đứa trẻ hỏi Aliosha: "Karamazov, có phải tôn giáo dạy rằng chúng ta sẽ hồi sinh từ cái chết, và sẽ được hội ngộ lần nữa?" Aliosha đáp: "Hẳn rồi, chúng ta sẽ hội ngộ lần nữa, khi đó chúng ta sẽ vui sướng kể cho nhau nghe mọi điều đã xảy ra".

Nói như vậy, Kirilov, Stavrogin và cả Ivan đều đã bại. Anh em nhà Karamazov đã đáp lời cho Lũ người quỷ ám. Và đó chính là một kết luận. Trường hợp của Aliosha không hề mơ hồ như hoàng thân Myshkin 13 . Ông hoàng ốm yếu sống trong một thực tại miên viễn, nhàn nhạt những nụ cười và sự dửng dưng, và trạng thái hạnh phúc ấy có lẽ chính là cuộc đời vĩnh cửu mà ông nói đến. Ngược lại, Aliosha nói rất rõ ràng: "Chúng ta sẽ gặp nhau lần nữa". Chuyện tự tử hay hóa điên không còn đặt ra ở đây. Bởi những kẻ đã nắm chắc sự bất diệt cùng những niềm hạnh phúc nó đưa lại đâu cần đến chúng làm gì? Con người đánh đổi sự thần thánh của mình lấy hạnh phúc. "Chúng ta sẽ vui sướng kể cho nhau nghe mọi điều đã xảy ra". Như vậy là một lần nữa tiếng súng của Kirilov lại vang lên đâu đó ở nước Nga, nhưng thế giới này vẫn tiếp tục tôn tụng những hy vọng mù quáng. Con người đã không hiểu được điều đó.

Do vậy ở đây không phải một tiểu thuyết gia phi lý đang nói với chúng ta một tiểu thuyết gia hiện sinh. Ở đây bước nhảy thật thống thiết, làm cao quý thêm cho môn nghệ thuật đã truyền cảm hứng cho nó. Nó là một sự cam thuận không yên, lổn nhổn những nghi ngờ, không chắc chắn và cháy bỏng. Về tác phẩm Anh em nhà Karamazov của mình, Dostoevsky viết: "Vấn đề chính yếu được đặt ra xuyên suốt tác phẩm này chính là điều dằn vặt tôi suốt đời, một cách có ý thức hay vô ý thức: Đó là sự tồn tại của Chúa". Thật khó lòng tin nổi một tiểu thuyết có thể chuyển biến nỗi đau khổ suốt đời đó thành niềm hạnh phúc chắc chắn. Một nhà phê bình 14 đã chỉ ra rất chính xác rằng Dostoevsky đứng về phía Ivan, và những chương tiểu thuyết đầy tính khẳng định đó được viết trong ba tháng ròng nỗ lực, trong khi những phần "báng bổ", nói như lời ông, được viết trong vỏn vẹn ba tuần trong tâm thế phấn khích. Không nhân vật nào của ông không phải mang gai nhọn đớn đau trong da thịt, không ai không vạch ngoáy nó thêm hay cố tìm cách chữa trị nó thông qua cảm thức hay sự bất diệt 15 . Dù cách nào đi nữa, chúng ta hãy cứ giữ mối hoài nghi này. Đây là một tác phẩm phối hợp thủ pháp tương phản vô cùng rõ ràng, cho phép chúng ta hiểu thấu cuộc đấu tranh của một người chống lại những hy vọng của mình. Một khi đã đến tận cùng, người sáng tạo lại quyết định chống lại nhân vật của ông. Mâu thuẫn đó giúp ta phân biệt rõ. Đây không phải là một tác phẩm phi lý, mà là tác phẩm gợi lên vấn đề phi lý.

Câu trả lời của Dostoevsky là nhục nhã, hay nói như Stavrogin là "đáng xấu hổ". Ngược lại, tác phẩm phi lý không đưa ra câu trả lời; sự khác biệt chính là nằm ở đó. Hãy để ý kỹ điều này trong phần kết: Trong tác phẩm đó, đối ngược với sự phi lý không phải là bản chất Thiên Chúa trong nó, mà là tuyên ngôn về cuộc sống tương lai. Hoàn toàn có thể là người Thiên Chúa giáo và là người phi lý. Đã có những ví dụ về người theo đạo Thiên Chúa nhưng không tin vào kiếp lai sinh. Xét về tác phẩm nghệ thuật, đúng ra nó có thể vạch ra một trong số những hướng phân tích phi lý vốn đã được tiên báo trong những trang trước. Nó khơi lên "sự phi lý của Phúc Âm". Nó soi sáng ý tưởng này, vun bón bằng những hậu quả, sự chắc chắn ấy không ngăn được mối hoài nghi. Ngược lại, dễ thấy rằng tác giả của Lũ người quỷ ám, do đã quá quen với những nẻo đường như vậy, khi kết luận lại chọn con đường hoàn toàn khác. Câu trả lời đáng ngạc nhiên của người sáng tạo cho những nhân vật của mình, của Dostoevsky với Kirilov, có thể tóm tắt bằng một câu: Tồn tại là ảo tưởng và nó bất diệt.

Sáng tạo phù du

Đến đây tôi nhận ra rằng không thể mãi lảng tránh hy vọng, nó thậm chí quấn lấy cả những người muốn thoát khỏi nó. Tôi phát hiện ra điều thú vị này trong những tác phẩm ta bàn ở đây. Ít nhất, trong địa hạt sáng tạo, tôi có thể liệt kê ra một vài tác phẩm phi lý đích thực 16 . Nhưng thứ gì cũng có khởi đầu. Đối tượng ta tìm kiếm ở đây là lòng trung thành ở mức độ nhất định. Có lẽ khi trước Giáo hội khắc nghiệt với những kẻ dị giáo đến vậy chỉ vì Giáo hội cho rằng không có kẻ thù nào tồi tệ hơn một đứa con lầm đường lạc lối. Nhưng "thành tích" của những kẻ (bị coi là) vô liêm sỉ theo thuyết Ngộ Đạo 17 và sự kiên trì của trào lưu Mani giáo đóng góp vào việc xây dựng tín điều chính thống còn nhiều hơn mọi lời cầu nguyện. Xét kỹ ra, điều tương tự cũng đúng với sự phi lý. Ta nhận ra hướng đi của một người thông qua việc phát hiện những nẻo đường lệch khỏi nó. Cũng như ở kết luận cuối một chuỗi suy luận theo logic phi lý, thì điều quan trọng không phải ở chỗ sự dửng dưng sẽ đưa niềm hy vọng quay trở lại trong vỏ bọc thống thiết nhất của nó. Điều đó cho thấy rất khó để sự phi lý khép mình theo kỷ luật nghiêm khắc đã đặt ra 18 . Trên hết, điều đó cho thấy cần phải liên tục giữ được sự tỉnh thức và xác định hướng đi chung của tiểu luận này.

Nếu như đến đây hãy còn quá sớm để liệt kê các tác phẩm phi lý, thì ít nhất ta đi tới được một kết luận về quan điểm sáng tạo, một trong những quan điểm giúp tồn tại phi lý trở nên hoàn chỉnh. Không gì phụng sự nghệ thuật tốt bằng tư tưởng tiêu cực. Để hiểu được tác phẩm lớn, cần tồn tại cả những cách tiếp cận dốt nát và bị hạ nhục, cũng như cần có đen để hiểu thế nào là trắng. Lao động và sáng tạo "không vì điều gì", chạm khắc trên đất sét, biết rằng sự sáng tạo của mình không có tương lai, thấy tác phẩm của mình bị phá hủy chỉ trong một ngày trong khi nhận thức được rằng về cơ bản, nó cũng không hề quan trọng hơn những tạo tác tồn tại được hàng thế kỷ - đây là những thấu ngộ đầy khó khăn mà tư duy phi lý công nhận. Thực hiện đồng thời hai việc này, nghĩa là một mặt thì phủ định còn mặt khác tán dương, là mở ra con đường cho người sáng tạo phi lý. Người ấy phải tô màu cho hư không.

Điều này cũng dẫn tới một quan niệm đặc biệt về tác phẩm nghệ thuật. Thường tác phẩm của nhà sáng tạo được coi là một loạt những chứng nghiệm riêng biệt. Như vậy khái niệm người nghệ sĩ và người học giả bị lẫn lộn với nhau. Một tư tưởng sâu sắc luôn trong trạng thái điều chỉnh liên tục; nó thu nạp trải nghiệm trong cuộc sống để nên hình nên dạng, tương tự, sự sáng tạo của một người được củng cố qua nhiều khía cạnh liên tục: chính là các tác phẩm của người đó. Tác phẩm sau nối tác phẩm trước, chúng bổ sung cho nhau, điều chỉnh hay vượt qua, thậm chí mâu thuẫn nhau. Nếu quả có điều gì đưa sự sáng tạo đến điểm tận cùng, thì đó không phải là tiếng thét ảo tưởng mừng chiến thắng của nhà nghệ sĩ mù quáng, rằng "Ta đã thể hiện hết mọi điều", mà chính là cái chết của người sáng tạo, cái chết đóng lại chặng đường trải nghiệm lẫn cuốn sách thể hiện tài năng thiên phú của người ấy.

Nỗ lực đó, ý thức siêu nhân đó không nhất thiết rõ ràng dễ thấy trong mắt người đọc. Sự sáng tạo của con người không có gì là kỳ bí. Chính ý chí tạo ra điều kỳ diệu ấy. Nhưng quả là không có sự sáng tạo đích thực nào không ẩn chứa bí mật. Những tác phẩm nối tiếp nhau không là gì khác ngoài hàng loạt những biến thể xấp xỉ nhau của cùng một tư duy gốc. Nhưng một dạng sáng tạo khác có thể hình thành khi đặt các tác phẩm đó cạnh nhau. Khi đó chúng trông có vẻ không liên quan gì tới nhau. Xét ở một cấp độ nào đó, chúng mâu thuẫn nhau.

Nhưng khi được đặt cạnh nhau để cùng xem xét, thì những tác phẩm ấy vẫn toát lên đặc tính chung tự nhiên. Ví dụ, từ cái chết chúng tìm được ý nghĩa đáng tin cậy nhất về mình. Chúng tiếp nhận thứ ánh sáng rõ ràng nhất từ cuộc đời của chính người tác giả. Vào thời khắc người ấy chết đi, những tác phẩm tiếp nối nhau ông từng sáng tác chỉ là một bộ sưu tập những thất bại. Nhưng nếu giả như những thất bại ấy đều có độ ngân vang như nhau, thì người sáng tạo đã làm được việc là phỏng lặp lại thân phận của mình, làm cho cái bí mật vô ích mà ông sở hữu vang vọng trong không gian.

Ở đây nỗ lực kiềm chế là rất đáng kể. Nhưng trí tuệ con người có khả năng vượt cao hơn thế nữa. Nó chỉ rõ khía cạnh tự nguyện của sáng tạo. Tôi từng viết trong một bài khác rằng ý chí con người không có mục đích nào khác hơn là duy trì sự tỉnh thức. Nhưng không thể làm vậy nếu không có kỷ luật. Sáng tạo là trường học rèn tính kiên nhẫn và sự sáng suốt hiệu quả nhất. Nó cũng là bằng chứng đáng ngạc nhiên về phẩm giá duy nhất của con người: chính là cuộc nổi dậy bền bỉ chống lại thân phận của mình, kiên trì theo đuổi một nỗ lực được cho là vô ích. Nó đòi hỏi sự cố gắng hàng ngày, sự tự chủ, và phán đoán chính xác về những giới hạn của sự thật, mức độ và sức mạnh. Tất cả đó, là một chế độ khổ hạnh. Và tất cả đều "vì cái hư không", để phỏng lặp và để lại dấu chân mình trong dòng chảy thời gian. Tác phẩm nghệ thuật vĩ đại là thử thách đặt ra cho con người, cũng là cơ hội để người sáng tạo vượt qua những bóng ma của mình và tiến gần hơn một chút đến sự thật trần trụi. Vai trò này của các tác phẩm lớn có lẽ còn quan trọng hơn giá trị tự thân của nó.

° ° °

Đừng nhầm lẫn khi xét đến khía cạnh thẩm mỹ. Ở đây tôi không cần đến những phân tích vô ích bất tận của những bài luận văn. Hoàn toàn ngược lại. Tiểu thuyết-luận đề, loại tác phẩm để chứng minh, cái thể loại đáng ghét nhất, thường nảy sinh từ một ý nghĩ tự mãn. Tác giả chứng tỏ mình chắc chắn về chân lý mình nắm giữ. Nhưng đó chỉ là những ý kiến đưa ra, mà ý kiến là sự trái ngược của tư duy. Mà những nhà sáng tạo ấy lại chính là triết gia, thật đáng xấu hổ. Tôi chỉ muốn bàn đến ở đây các nhà tư tưởng sáng suốt. Ở một mức nào đó, khi tư duy quay về nghiền ngẫm chính nó, thì nó hình dung tác phẩm như là biểu tượng hiển nhiên của một tư duy giới hạn, không phải là bất tử, và có tính phản kháng.

Có lẽ những người tôi nói đến cũng có chứng tỏ điều gì đó. Nhưng đó là những bằng chứng mà tiểu thuyết gia cung cấp cho chính mình hơn là cho thế giới. Điều cốt yếu là, tiểu thuyết gia mừng chiến thắng trong cái cụ thể, và chính điều này làm nên sự cao quý của họ. Cái chiến thắng hoàn toàn trần tục này đã được dọn sẵn chờ họ nhờ những thế lực trừu tượng bị hạ thấp trong tư duy của họ. Và khi chúng bị hạ thấp hoàn toàn, thì cùng lúc những yếu tố thuộc cõi phàm này sẽ khiến tác phẩm sáng lên lấp lánh trong vẻ huy hoàng phi lý. Rốt cuộc, những triết lý mỉa mai sản sinh ra tác phẩm đầy đam mê.

Bất kỳ tư duy nào phản đối nhất nguyên cũng đều tôn vinh sự đa dạng. Mà sự đa dạng là ngôi nhà của nghệ thuật. Tư duy độc nhất giải phóng tâm trí là tư duy không can thiệp đến nó, chắc chắn về những giới hạn cũng như kết thúc sớm muộn sẽ đến với nó. Không học thuyết, giáo điều nào cám dỗ được tư duy ấy. Nó chờ đợi sự chín muồi của các tác phẩm và cuộc sống. Một khi không lệ thuộc vào nó, tác phẩm sẽ cất lên tiếng nói không bị bóp nghẹt của một linh hồn Mãi mãi được giải thoát khỏi niềm hy vọng. Hoặc ngược lại, nó không biểu lộ điều gì, nếu người sáng tạo đã mệt mỏi và muốn quay đi. Hai cách diễn đạt đó tương đương nhau.

° ° °

Vậy là, tôi đòi hỏi ở sáng tạo phi lý đúng những gì tôi đòi hỏi từ tư tưởng - sự phản kháng, tự do, và đa dạng. Rồi sau đó, sáng tạo phi lý sẽ thể hiện sự vô ích hoàn toàn của nó. Trong những nỗ lực ngày thường, khi mà trí tuệ và niềm đam mê hòa quyện và khơi gợi lẫn nhau, con người phi lý phát hiện ra nếp kỷ luật đưa lại cho anh sức mạnh lớn lao nhất. Sự cần mẫn bắt buộc, tính ngoan cường bền bỉ và sự sáng suốt, những yếu tố đó cũng tương tự như quan điểm của người chinh phục. Sáng tạo cũng giống như tạo hình định dạng cho một số phận con người. Với những người này, tác phẩm sáng tạo của họ cũng định nghĩa họ, ít ra là ngang bằng với mức họ định nghĩa chúng. Người diễn viên dạy ta một điều rằng: giữa bản chất vai diễn và vẻ ngoài trình diễn không có gì ngăn cách.

Xin được nhắc lại. Không gì trong số những điều này mang ý nghĩa thực sự. Trên con đường đạt tới sự giải phóng, hãy còn cả một quá trình. Nỗ lực cuối cùng của những tâm trí đề cập ở đây, dù của người sáng tạo hay người chinh phục, là giải thoát họ khỏi gánh nặng đang mang: là công nhận những công việc của họ, cho dù nó là sự chinh phục, yêu đương hay sáng tạo có thể không phải là như thế; hoàn thành sự vô ích tột cùng của cuộc đời một cá nhân. Thật ra, điều đó cho họ thêm nhiều tự do để nhìn nhận tác phẩm đó, cũng như nhận thức được sự phi lý của cuộc đời đã cho phép họ lao mình vào nó hết mình, không gì kiềm chế.

Tất cả những gì còn lại là một số phận mà chỉ có kết cục là nhuốm màu chết chóc. Ngoài cái chết đã định duy nhất đó, mọi thứ khác, niềm vui sướng hay hạnh phúc, là sự giải phóng. Thế giới diễn tiến với người chủ nhân duy nhất là con người. Những gì từng trói buộc anh ta là ảo tưởng của một thế giới khác. Kết quả của tư duy người ấy, vốn không còn bị khước từ nữa, bung nở trong vô vàn hình tượng. Nó đùa nghịch - có lẽ chỉ trong những điều hư cấu, nhưng những hư cấu đó không có chiều sâu nào ngoài chiều sâu của nỗi khổ con người và cũng vô tận như thế. Không phải trong những truyền thuyết thánh thần đáng cười và mù quáng, mà chính trong những gương mặt, hành vi, và vở kịch ngay trên trái đất này mà sự thấu ngộ đầy khó khăn và niềm đam mê phù du được kết tinh.

--------------------------------

1	Núi Ôliu là núi ở thành phố Jerusalem, gắn với các truyền thống của người Do Thái và Kitô giáo.
2	Phần trên cùng của mặt tiền đền thờ. - BTV
3	Nay là Ethiopia. Nhà thơ Pháp Jean Nicolas Arthur Rimbaud từng có thời gian sống ở đây nhưng không sáng tác thơ mà làm nhà buôn, trong đó có buôn súng, café và da thú.
4	Thật kỳ lạ khi nhận thấy rằng trong thể loại hội họa giàu trí tuệ nhất, cố gắng quy giản thực tế thành những yếu tố cốt yếu nhất của nó, thì kết quả không gì khác hơn là niềm vui sướng cho thị giác. Những tác phẩm ấy đã giữ trọn được màu sắc của thế giới này, (Thể hiện đặc biệt rõ trong tranh Leger). - Gốc
5	Triết gia Đức được cho là "khô khan", ít mỹ cảm, có thời gian dài không nói về mỹ học và không coi cái đẹp là đối tượng của triết học. Mãi về sau ông mới viết cuốn Phê phán năng lực phán đoán (1790), đặt ra nhiều vấn đề nền tảng, với nhiều cách tiếp cận khác nhau về cái đẹp và nghệ thuật.- BTV
6	Nếu ngừng suy xét đến khía cạnh này, người ta có thể cho ra những tiểu thuyết dở nhất. Hầu như ai cũng cho rằng mình có khả năng tư duy và trong một chừng mực nào đó, người ta quả có suy nghĩ thật, cho dù là đúng hay sai. Ngược lại rất hiếm người có khả năng cho rằng mình là nhà thơ hay nghệ sĩ của từ ngữ. Ngay lúc tư duy chiến thắng phong cách, thì đủ loại người hỗn tạp ùa vào địa hạt tiểu thuyết. Kể ra đó cũng không phải tội ác ghê gớm gì như người ta nói. Những người giỏi nhất sẽ phải tự đòi hỏi cao hơn nữa. Còn những ai không chống chọi nổi thì không xứng tồn tại. - Gốc
7	Ví dụ như tác phẩm của Malraux. Nhưng như thế cần phải đồng thời giải quyết vấn đề xã hội không thể tránh né bằng tư duy phi lý (cho dù tư duy ấy có thể đưa ra vô số giải pháp khác nhau). Người ta dù sao cũng phải biết tự tiết chế. - Gốc
8	Nguyên tác tiếng Nga. Tựa tiếng Anh: The diary of a Writer. Đây là tác phẩm gồm các bài viết hư cấu lẫn phi hư cấu của nhà văn Fyodor Dostoyevsky, được rút từ bài đăng trên tạp chí xuất bản định kỳ.
9	Nguyên tác tiếng Nga. Tựa tiếng Anh: Demons hay The Possessed.
10	Theo tác phẩm, vợ Shatov lúc này đang mang thai con của người khác.
11	Stavrogin trong Lũ người quỷ ám nói: "Anh có tin vào cuộc sống bất diệt trong thế giới khác không?" Kirilov: "Không, nhưng tôi tin cuộc sống bất diệt trong thế giới này". - Gốc
12	"Con người dựng lên Chúa đơn giản là để không phải tự giết mình. Đó là tổng kết về lịch sử vũ trụ cho đến thời điểm này". - Gốc
13	Nhân vật chính trong tiểu thuyết Chàng ngốc (nguyên tác tiếng Nga, tựa tiếng Anh: The Idiot). Hoàng thân Lev Nikolayevich Myshkin là hậu duệ của gia đình thuộc hoàng tộc nhưng đã suy sụp. - BTV
14	Boris de Schloezer. - Gốc
15	Nhận định kỳ lạ mà thấm thía của Gide: Hầu như mọi nhân vật chính của Dostoevsky đều đa thê.- Gốc
16	Ví dụ tác phẩm Moby Dick của Melville. - Gốc
17	Gnosticism: Xuất phát từ chữ "gnosis" trong tiếng Hy Lạp cổ là "hiểu biết".
18	Ascesis: Khổ chế.

Thần thoại Sisyphus

Các vị thần đã phạt Sisyphus không ngừng vần một tảng đá lên đỉnh một ngọn núi, rồi tảng đá lại tự lăn xuống. Họ đã có lý khi cho rằng không có hình phạt nào khủng khiếp hơn lao động hoài công và vô vọng.

Nếu tin lời Homer 1 thì Sisyphus là người khôn ngoan và hiểu biết nhất trong thế giới những loài khả tử. Tuy nhiên, theo một giai thoại khác, chàng bị cho là lục lâm thảo khấu. Bản thân tôi thấy không có gì mâu thuẫn ở đây. Có nhiều ý kiến khác nhau về nguyên nhân chàng phải lao động khổ sai vô ích như vậy ở địa ngục. Trước hết, chàng bị kết tội khinh thường các vị thần. Chàng đã đánh cắp những bí mật của họ. Aegina, con gái của Aesopus, bị Jupiter bắt đi. Người cha rúng động vì chuyện đó và kể với Sisyphus. Chàng vốn biết rõ đầu đuôi vụ bắt cóc này, bèn hứa sẽ nói sự thật với điều kiện Aesopus cung cấp nước cho thành đô Corinth. Để có được dòng nước mát lành, Sisyphus bất chấp cơn thịnh nộ của trời. Vậy là chàng bị phạt phải đọa địa ngục Homer còn kể thêm là chính Sisyphus đã xích thần Chết lại. Diêm Vương không thể chịu đựng nổi cảnh tượng trống trải im lìm trong đế chế của ông ta. Thế là ông ta đã phái thần Chiến tranh lên mặt đất, giải phóng thần Chết khỏi tay kẻ đã hàng phục được thần.

Người ta cũng nói rằng Sisyphus, lúc gần từ giã cõi đời, đã muốn thử thách tình yêu của vợ mình một cách thiếu suy nghĩ. Chàng ra lệnh cho nàng phơi xác mình lộ thiên ngay giữa quảng trường công cộng. Sisyphus tỉnh dậy ở cõi âm. Chàng giận dữ vì cô vợ quá mức vâng lời đến nỗi làm chuyện đi ngược lại cả tình cảm con người, chàng xin được Diêm Vương cho phép trở lại mặt đất để trừng trị cô vợ. Nhưng khi chàng nhìn lại được mặt đất, sung sướng vì lại được hưởng làn nước và mặt trời, những tảng đá ấm áp và biển cả, Sisyphus không muốn quay về địa ngục tối tăm nữa. Những lời triệu hồi, những dấu hiệu giận dữ, những lời cảnh cáo đều vô hiệu. Chàng sống thêm nhiều năm nữa để ngắm nhìn đường cong của bờ vịnh, mặt biển lấp lánh và những nụ cười của mặt đất. Cuối cùng phải cần đến một sắc dụ của các vị thần. Thần Mercury đến và túm lấy cổ áo kẻ trơ tráo, kéo chàng ra khỏi những niềm vui sướng, áp giải chàng trở lại địa ngục, nơi tảng đá hình phạt đang chờ sẵn.

Như vậy quý vị đã thấy Sisyphus là một anh hùng phi lý. Chàng là người hùng phi lý do những đam mê lẫn khổ hình chàng phải chịu, hai lý do này tương đương nhau. Sự khinh thường của chàng với các vị thần, nỗi thù ghét cái chết và tình yêu cuộc sống nồng nhiệt đã bắt chàng chịu hình phạt khôn tả, khi mà toàn bộ kiếp bình sinh bị dốc vào một việc không đạt đến gì cả. Đó là cái giá phải trả cho những đam mê trần thế. Không nghe nói gì thêm về cuộc sống Sisyphus ở cõi âm. Các thần thoại được tạo ra để trí tưởng tượng thổi sinh khí vào chúng. Trong thần thoại này, ta chỉ thấy nỗ lực của một thân hình gồng lên cố sức nâng tảng đá lớn, vần đẩy nó lên sườn dốc hàng trăm lần; ta thấy khuôn mặt rắn đanh lại, má tì chặt vào tảng đá, bờ vai đỡ lấy khối nặng phủ đầy đất sét, bàn chân chèn khối đá, mỗi lần đẩy lên là đôi cánh tay căng rướn, tất cả chỉ dựa vào hai bàn tay lấm đất. Đến tận cùng nỗ lực dài dằng dặc sánh với không gian không có bầu trời và thời gian không có chiều sâu, chàng đã đến đích. Thế rồi Sisyphus nhìn tảng đá lăn ào xuống dưới chỉ trong vài khoảnh khắc, về lại cái nơi mà từ đó chàng sẽ phải đẩy nó lên lại đỉnh núi. Chàng đi trở xuống chân núi.

Chính vào lúc trở lại đó, trong khoảng khắc ngừng tay đó, Sisyphus lôi cuốn sự chú ý của tôi. Một khuôn mặt cực nhọc luôn phải áp sát mặt đá đến nỗi trông cũng như đá! Tôi nhìn thấy con người đó đi trở xuống bằng những bước chân nặng nề nhưng đều đặn, về phía khổ hình mà chàng không bao giờ biết đến sự kết thúc. Giờ khắc đó cũng giống như quãng tạm nghỉ, vốn chắc chắn sẽ lặp lại như sự hành xác, đó chính là giờ khắc của ý thức. Tại mỗi khoảnh khắc trên chặng đường từ đỉnh cao từ từ ngập dần vào sào huyệt của các vị thần đó, chàng vượt lên cao hơn số phận mình. Chàng mạnh hơn tảng đá.

Thần thoại này bi đát là do nhân vật chính ở đây tỉnh thức.Quả vậy, nếu có niềm hy vọng đạt tới thành công nâng từng bước chân anh thì đâu còn gì là hành xác? Ngày nay người lao động cũng phải làm đi làm lại suốt đời những việc giống nhau, số phận như thế cũng chẳng kém phần phi lý. Bi kịch bùng lên ngay trong những khoảnh khắc hiếm hoi khi nó được ý thức tới. Sisyphus, kẻ vô thần vô thánh, không quyền lực mà dám phản kháng, thấu hiểu hoàn toàn số phận cùng cực của mình: đó hẳn là những gì chàng nghĩ ngợi trong lúc xuống núi. Sự sáng suốt làm nên khổ hình của chàng lại cũng đồng thời đội cho chàng vòng hoa chiến thắng. Không có số phận nào không thể vượt qua bằng sự khinh ngạo ấy.

Nếu chặng đường đi xuống đó đôi khi diễn ra trong sầu thảm, thì nó cũng có thể đi hết trong niềm vui. Nói như vậy không hề quá. Một lần nữa, tôi hình dung thấy Sisyphus quay trở lại tảng đá của chàng ta, và nỗi đau khổ lại bắt đầu. Khi hình ảnh trần gian bám quá chặt trong ký ức, khi tiếng gọi của hạnh phúc trở nên quá dai dẳng, thì sự u sầu trào dâng trong trái tim con người: đây là chiến thắng của tảng đá, đây chính là tảng đá. Nỗi thương đau vô hạn quả là nặng nề quá sức chịu đựng. Đây là những đêm ở vườn Gethsemane 2 . Nhưng những sự thật nghiền nát con người ấy sẽ tàn lụi đi sau khi được nhận chân. Cũng như Oedipus, lúc đầu tuân phục số phận mà không hề hay biết. Nhưng từ lúc ông ta phát hiện ra thì bi kịch của ông mới bắt đầu. Cùng từ thời điểm đó, giữa mù lòa và tuyệt vọng, ông ta nhận ra liên kết duy nhất nối mình với thế giới là bàn tay của một người con gái. Thế rồi ông cất lên nhận xét lớn lao: "Dù phải chịu bao nhiêu thử thách, tuổi tác dãi dầu và sự cao quý của tâm hồn ta làm cho ta kết luận rằng mọi sự đều tốt đẹp". Oedipus của Sophocles, hệt như Kirilov của Dostoevsky, đã đưa ra công thức cho sự chiến thắng phi lý. Sự khôn ngoan cổ xưa khẳng định cho chủ nghĩa anh hùng hiện đại.

Người ta không khám phá ra cái phi lý khi chưa bị lôi kéo vào việc viết sách hướng dẫn cho hạnh phúc. "Sao chứ! Bằng những phương cách thiển cận như vậy ư...?". Dù sao thì cũng chỉ có một thế giới. Hạnh phúc và phi lý là hai đứa con của cùng một thế gian. Chúng không thể nào phân chia ra được. Thật sai lầm khi nói rằng hạnh phúc nhất thiết sẽ nảy ra từ việc khám phá cái phi lý. Cũng tương tự khi nói rằng cảm giác phi lý nảy sinh từ hạnh phúc. "Ta kết luận rằng mọi sự đều tốt đẹp", Oedipus nói, nhận xét này thật thiêng liêng. Nó vang vọng trong vũ trụ hoang dại và bị giới hạn của con người. Nó dạy rằng mọi sự không phải, chưa phải, đã cùng kiệt. Nó đuổi khỏi thế giới này một đấng thánh thần đã đến trong sự bất mãn và ưa những khổ đau vô ích. Nó biến số phận thành một vấn đề của con người, mà phải được dàn xếp bởi con người.

Chính trong điều này chứa đựng niềm vui lặng lẽ của Sisyphus. Số phận của chàng thuộc về chính chàng. Tảng đá kia là công việc của chàng. Cũng như vậy, con người phi lý, khi suy tư về sự đau khổ của mình, làm im tiếng tất cả thần tượng. Trong vũ trụ đột nhiên được hoàn lại sự tĩnh lặng, vô vàn những tiếng nói nhỏ bé của thế gian cất lên. Vô thức, những thôi thúc bí mật, những lời mời gọi từ đủ khuôn mặt, chúng là mặt trái và cái giá cần thiết của chiến thắng. Không có mặt trời nào không có bóng, và hiểu biết về đêm tối là điều cốt yếu. Con người phi lý đáp lời và từ đó về sau, nỗ lực của anh ta sẽ không ngừng nghỉ. Nếu có cái gì gọi là số phận cá nhân, thì không còn định mệnh nào cao hơn, hoặc giả nếu có thì đó là định mệnh mà anh ta xác định là không tránh khỏi và đáng khinh. Ngoài ra, anh ta biết bản thân mình là chủ nhân của mọi ngày trong cuộc đời mình. Vào giây phút mơ hồ khi con người liếc nhìn lại cuộc đời mình sau lưng, Sisyphus trở về phía tảng đá, trong cái quay đầu nhẹ bẫng ấy chàng ta suy ngẫm lại chuỗi hành động không liên quan với nhau đã trở thành số phận của mình, do chính chàng tạo ra, kết hợp lại dưới con mắt của ký ức chàng, và chẳng bao lâu bị phong kín lại bởi cái chết của chàng. Vì vậy, khi hoàn toàn tin rằng nguồn gốc của tất cả những gì thuộc về con người đều mang tính con người, một người mù sẽ hăm hở muốn gặp ai đó biết rằng bóng đêm dài vô hạn, nhưng anh ta vẫn tiếp tục bước đi. Tảng đá lại tiếp tục lăn.

Tôi bỏ đi, để lại Sisyphus dưới chân núi! Người ta sẽ luôn luôn tìm thấy lại gánh nặng của mình. Nhưng Sisyphus dạy cho ta một sự chân thật cao hơn, đến độ có thể phủ nhận các vị thần và nâng những tảng đá lên. Chàng cũng kết luận mọi sự đều tốt đẹp. Vũ trụ từ đây không còn chủ nhân dường như không còn trơ trụi hay vô ích đối với chàng. Mỗi nguyên tử của tảng đá kia, mỗi vảy khoáng vật trong ngọn núi ngập bóng đêm kia, trong bản thân nó tạo thành một thế giới. Bản thân cuộc tranh đấu hướng tới đỉnh cao là đủ để lấp đầy trái tim con người. Ta phải tưởng tượng là Sisyphus hạnh phúc.

Hy vọng và phi lý trong tác phẩm của Franz Kafka

Toàn bộ nghệ thuật của Kafka là ở chỗ buộc độc giả phải đọc lại tác phẩm của mình. Những kết cục trong tác phẩm của ông, hay sự vắng mặt của ông trong những kết cục, gợi cho cho độc giả những lời giải thích, nhưng những lời giải thích này không được viết rõ ràng ra, và người ta phải đọc lại câu truyện từ một góc nhìn khác thì mới thấy là nó có vẻ hợp lý. Tác phẩm thi thoảng điểm những đoạn có thể diễn giải theo hai cách, như vậy độc giả phải đọc tới hai lần. Tác giả chính là muốn như vậy. Nhưng sẽ thật sai lầm nếu cố diễn giải chi tiết mọi điều trong tác phẩm của Kafka. Biểu tượng thì lúc nào cũng chung chung, và dù cho có chuyển tải nó chính xác đến đâu chăng nữa, thì người nghệ sĩ cũng chỉ có thể tái dựng sự vận động của nó: không thể diễn dịch sát theo từng chữ một. Vả lại, không gì khó khăn hơn là hiểu một tác phẩm mang tính biểu tượng. Biểu tượng luôn luôn vượt khỏi tầm người tạo nó và trên thực tế, nó khiến tác giả bày tỏ được nhiều điều hơn là những gì tác giả thể hiện một cách có ý thức. Về mặt này, cách chắc chắn nhất để "cầm cương" nó là đừng kích động nó, cứ bắt đầu viết tác phẩm với thái độ không định kiến và đừng cố tìm những dòng chảy ẩn của nó. Trong trường hợp Kafka, quả là nên tuân theo quy tắc của ông, nghĩa là xem xét một vở kịch qua những gì thấy từ màn diễn và xét tác phẩm tiểu thuyết qua hình thức của nó.

Một độc giả bình thường, thoạt đọc sẽ cảm thấy những tác phẩm của Kafka là những cuộc phiêu lưu đọc phát mệt người, đưa theo nó những rung chấn và các nhân vật cứ nhất định theo đuổi những vấn đề mà họ không bao giờ bày tỏ cho rõ ràng ra được. Nhưng trong tiểu thuyết Vụ án 3 , Joseph K. bị buộc tội. Nhưng ông ta không biết bị buộc tội gì. Chắc chắn ông ta rất muốn bào chữa cho mình, nhưng lại không biết vì sao phải làm như vậy. Các luật sư thấy trường hợp này quả khó nhằn. Mà trong thời gian đó, ông vẫn không hề xao lãng chuyện ăn uống, yêu đương, hay thậm chí là thói quen đọc báo. Rồi ông bị kết án. Nhưng phòng xử án rất tối tăm. Ông không hiểu cho lắm, Ông chỉ láng máng cho rằng mình đã bị kết án, nhưng về tội gì thì ông không chắc. Đôi lúc mối thắc mắc ấy dấy lên, và ông vẫn tiếp tục sống. Rồi một thời gian sau, hai quý ông lịch sự ăn mặc bảnh bao đến gặp và mời ông theo họ. Một cách rất tao nhã, họ đưa ông ra một khu ngoại ô bần cùng, áp đầu ông lên một tảng đá, và rạch đứt cổ họng ông. Trước khi chết, con người bị kết án đó chỉ nói: "Thật như một con chó".

Có thể thấy rằng rất khó để diễn đạt một biểu tượng trong câu chuyện mà đặc trưng rõ ràng nhất của nó tình cờ lại chính là vẻ tự nhiên. Nhưng rất khó hiểu thế nào là "có vẻ tự nhiên". Có nhiều tác phẩm mô tả sự kiện mà người đọc cảm thấy tự nhiên. Nhưng cũng có những tác phẩm (tất nhiên là hiếm hơn), trong đó nhân vật cho rằng những chuyện xảy đến với mình là tự nhiên. Bởi theo một nghịch lý kỳ lạ nhưng hiển nhiên, cuộc phiêu lưu của nhân vật chính càng phi thường thì tính tự nhiên của câu chuyện càng nổi rõ: nó tỉ lệ với sự tách biệt người đọc cảm thấy được giữa cuộc đời lạ kỳ của nhân vật và sự chấp nhận đơn giản của anh ta trước nó. Có lẽ sự tự nhiên trong tác phẩm Kafka thuộc kiểu này. Người đọc biết chính xác Vụ Án nói về nội dung gì. Một hình tượng về số phận con người. Chắc chắn như vậy. Nhưng điều đó chỉ khiến tác phẩm vừa đơn giản vừa phức tạp hơn. Ý tôi là, ý nghĩa của tác phẩm có tính cụ thể riêng tư hơn đối với Kafka. Vì nói cách nào đó, lời thú nhận cất lên từ chính ông, dù hướng đến tôi mà nói. Ông sống và ông bị kết án. Ông đã dần biết được điều này ngay từ những trang đầu tiên của cuốn tiểu thuyết, thứ ông chọn theo đuổi trên thế gian, và cho dù phải cố chống chọi với điều này, thì ông vẫn làm như vậy mà không hề ngạc nhiên. Ông sẽ không bao giờ tỏ ra ngạc nhiên một cách đích đáng trước thái độ không ngạc nhiên đó. Nhờ những mâu thuẫn như vậy mà ta nhận ra được những dấu hiệu đầu tiên của một tác phẩm phi lý. Tâm trí phóng chiếu vào bối cảnh cụ thể bi kịch tinh thần của nó. Và nó chỉ có thể làm như vậy thông qua phương cách của một nghịch lý bất diệt, trao cho các màu sắc quyền thể hiện cái hư không và trao cho những hành vi hàng ngày sức mạnh chuyển tải những tham vọng vĩnh cửu.

Tương tự, tiểu thuyết Lâu đài 4 có lẽ là nghiên cứu thần học thể hiện qua hành động, nhưng trước hết, đó là cuộc phiêu lưu của một linh hồn để tìm kiếm hồng ân dành cho nó, cuộc phiêu lưu của một người tìm hỏi điều bí mật vương giả của những khách thể trên thế giới này và hỏi các phụ nữ dấu hiệu của vị thần ngủ yên trong họ. Rồi Hóa thân 5 rõ ràng miêu tả hình tượng kinh khủng của một nguyên tắc xử thế cực kỳ rõ ràng minh mẫn. Nhưng đó cũng là kết quả của nỗi kinh ngạc khôn xiết mà nhân vật chính cảm thấy khi ý thức được về con quái vật mình đang dễ dàng chuyển hóa thành. Trạng thái mơ hồ cốt lõi đó ẩn chứa một bí mật của Kafka. Những dao động liên tục giữa sự tự nhiên và khác thường, giữa cá nhân và toàn vũ trụ, giữa bi kịch và những chuyện thường ngày, giữa phi lý và hợp logic, tất cả đều được tìm thấy trong suốt tác phẩm này, đem lại cho nó ý nghĩa lẫn sức cộng hưởng. Cần phải kê đếm ra những nghịch lý này, cần tô đậm những mâu thuẫn để thấu hiểu được tác phẩm phi lý.

Một biểu tượng thật ra đứng ở hai bình diện, hai thế giới của các ý kiến và thụ cảm, và một pho những hồi đáp qua lại giữa hai bên. Cái đấy mới là phần khó viết nhất. Nhưng ý thức rõ được về hai thế giới được đặt đối diện lẫn nhau cũng đồng nghĩa với việc nắm được dấu tích về những mối quan hệ bí mật giữa chúng. Trong tác phẩm Kafka, một mặt hai thế giới này nằm trong đời sống hàng ngày, một mặt nằm trong nỗi lo lắng siêu nhiên 6 . Dường như ở đây ta đang được chứng kiến quá trình khai triển dài dòng một nhận định của Nietzsche rằng: "Biến cố lớn lao hãy còn trên đường khai diễn".

Trong thân phận con người (và đây cũng là điểm tương đồng của mọi loại hình văn chương), có điều phi lý cơ bản cũng như sự cao quý không gì lay chuyển được. Hai điều ấy trùng khớp với nhau, như một điều tự nhiên. Xin nhắc lại, cả hai đều được thể hiện trong sự phân ly ngớ ngẩn chia tách sự vượt quá giới hạn về mặt tinh thần và niềm vui phù du của thể xác. Điều phi lý là ở chỗ linh hồn vượt cao hơn quá mức tấm thân chứa đựng nó. Bất kỳ ai muốn mô tả sự phi lý này đều phải làm nó sống lại trong một loạt những tương phản tương đương nhau. Vì vậy Kafka diễn tả bi kịch qua những gì xảy ra hàng ngày và diễn tả sự phi lý qua những điều hợp logic.

Người diễn viên càng dồn nhiều tâm lực thể hiện vào nhân vật bi kịch thì càng cẩn thận cố tránh cường điệu nó. Nếu anh ta biết chừng mực, hiệu quả lay động của vai diễn sẽ vô chừng mực. Về mặt này, bi kịch Hy Lạp là bài học lớn. Trong đó số phận luôn tự khiến nó trở nên đẹp đẽ hơn dưới lớp vỏ logic hay sự tự nhiên. Số phận Odiepus đã được định từ trước. Một cách hết sức siêu nhiên, chàng được định là sẽ giết cha và loạn luân với mẹ. Toàn bộ vở kịch là để thể hiện chuỗi logic mà, từ suy diễn này tới suy diễn khác, sẽ đội vòng hoa cho sự bất hạnh của người anh hùng. Nếu vở kịch chỉ đơn thuần phản ánh trước mắt ta số phận khác thường của chàng thì chẳng có gì là rúng động, bởi lẽ đơn giản là số phận đó không có thực. Nhưng nếu sự tất yếu của bi kịch đó được trình bày trong bối cảnh cuộc sống hàng này của cá nhân, xã hội, quốc gia, và những cảm xúc quen thuộc, thì nỗi kinh sợ được tôn cao. Trong sự phản kháng khiến người ta rúng động mà thốt lên: "Chuyện đó thật không thể nào", thì trong lòng người nói câu ấy cũng đã manh nha hình thành một chấm niềm tin chắc chắn mà tuyệt vọng rằng "chuyện đó" quả có khả năng xảy ra thật.

Đây là toàn bộ bí mật của bi kịch Hy Lạp, hoặc ít nhất là bí mật của một trong những khía cạnh của thể loại này. Vì hãy còn một khía cạnh khác cũng giúp ta hiểu tác phẩm của Kafka, tuy theo một cách khác hẳn. Trái tim con người có một xu hướng rất phiền là luôn gắn nhãn "số phận" cho những gì nghiền nát nó. Nhưng niềm hạnh phúc cũng bị gán là do số phận, dù không vì lý do gì, bởi không thể khác được. Còn con người hiện đại lại cho rằng bất hạnh hay hạnh phúc là ở mình, tất nhiên là khi nhận ra được những cơn cớ ấy. Ta cũng thấy được nhiều điều từ những số phận được ưu ái trong bi kịch Hy Lạp hay trong truyền thuyết; ví như Odysseus 7 , họ đã được cứu khỏi chính mình khi đang trầm luân giữa cuộc phiêu lưu tồi tệ nhất. Trở về Ithaca quả chẳng dễ dàng gì.

Điều cần nhớ trong mọi trường hợp là sự thông đồng bí mật, kết nối logic và bối cảnh hàng ngày vào bi kịch. Chính vì vậy mà Samsa, nhân vật chính trong Hóa thân, được thiết kế là người bán hàng rong. Cũng chính vì vậy mà điều duy nhất khiến ông phiền lòng khi đột nhiên thấy mình bị biến thành con bọ lại là: ông lo chủ tức giận vì ông không thể đi làm trong lốt sâu bọ. Những cẳng chân và xúc tu mọc ra từ người ông, xương sống uốn cong lại, những chấm trắng hiện ra trên bụng và - tôi không nên nói rằng chuyện như vậy không khiến ông ngạc nhiên bởi sẽ làm hỏng hiệu ứng tác phẩm - nhưng những chuyện ấy chỉ khiến ông "hơi thấy phiền lòng". Toàn bộ nghệ thuật của Kafka nằm trong nét độc đáo đó. Trong tác phẩm chính của mình, Lâu Đài, những chi tiết trong cuộc sống hàng ngày nổi bật rành rành, nhưng trong tiểu thuyết lạ lùng không có kết luận và mọi chuyện lại bắt đầu lần nữa, thì điều cốt yếu được thể hiện lại là chuyến tìm kiếm ân huệ của một linh hồn. Ta cũng có thể thấy sự truyền đạt vấn đề qua hành động, sự trùng khớp giữa cái phổ quát và cái cụ thể qua những thủ pháp nhỏ mà mọi nhà sáng tạo vĩ đại đều vận dụng. Trong tác phẩm Vụ án, nhân vật chính cũng có thể tên Schmidt hay Franz Kafka. Nhưng ông ta được đặt là Joseph K. Ông không phải Kafka nhưng ông cũng chính là Kafka. Ông là một người Châu Âu bình thường. Ông giống như bất kỳ ai khác. Nhưng ông cũng đồng thời là một thực thể tồn tại tên K., ẩn số x trong phương trình xác thân cụ thể này.

Tương tự, nếu Kafka muốn thể hiện sự phi lý, ông sẽ vận dụng đến sự nhất quán. Ta đã biết câu chuyện về kẻ điên câu cá ngay trong bồn tắm. Một bác sĩ cho rằng ông bị bệnh tâm thần, bèn hỏi "cá có cắn câu không", kẻ này bèn gắt: "Tất nhiên là không, đồ ngốc, đây là cái bồn tắm mà". Câu chuyện này có phần khoa trương kiểu phong cách baroque. Nhưng nó nắm bắt khá rõ ảnh hưởng phi lý được nối kết với sự "vượt rào" logic đến mức độ nào. Thế giới của Kafka trên thực tế cũng là một cõi mơ hồ khôn tả, nơi người ta cho phép tự dằn vặt mình một cách xa xỉ là câu cá ngay trong bồn tắm, dù biết rằng sẽ chẳng được gì.

Bởi vậy, tôi nhận ra đây là một tác phẩm phi lý từ các nguyên tắc xây dựng nó. Cũng như trong tác phẩm Vụ Án, tôi phải nói rằng đó là một thành công hoàn toàn. Cái đời thường đã thắng. Tác phẩm ấy không thiếu gì, cả sự phản kháng không được biểu lộ ra (nhưng chính nó là điều đang được viết về), lẫn sự sáng suốt và nỗi tuyệt vọng câm lặng (nhưng chính nó là điều đang được tạo ra), và sự tự do hành xử đáng kinh ngạc mà các nhân vật trong tác phẩm là minh họa cụ thể cho đến tận khi chết.

° ° °

Nhưng thế giới này đâu có khép kín như vẻ ngoài. Kafka định đưa hy vọng vào cõi vũ trụ thiếu vắng sự tiến triển này dưới một hình thức khác lạ. Xét về mặt này, Vụ Án và Lâu Đài không theo cùng một hướng. Chúng bổ sung cho nhau. Tiến triển khó lòng nhận thấy từ tác phẩm này đến tác phẩm kia tượng trưng cho cuộc chinh phục vĩ đại trong sự lảng tránh thoái thác. Vụ Án nêu lên vấn đề, Lâu Đài giải quyết đó, trong một chừng mực nào đó. Tác phẩm đầu mô tả vấn đề theo phương pháp có vẻ khá khoa học và không đưa ra kết luận. Còn tác phẩm hai lý giải nó, trong chừng mực nhất định. Vụ Án chẩn bệnh, Lâu Đài hình dung cách chữa trị. Nhưng phương thuốc đưa ra không chữa lành. Nó chỉ mang chứng bệnh quay về cuộc sống bình thường. Nó giúp người ta chấp nhận nó. Theo một nghĩa nào đó (làm ta liên tưởng đến Kierkegaard), nó khiến người ta đâm ra mến chuộng nó. Viên đạc điền K. không thể màng đến mối bận tâm nào khác ngoài điều đang khiến ông lo nghĩ. Những con người rất người quanh ông dần quen với sự trống rỗng và nỗi đau không lời đó, như thể trong hoàn cảnh này, chịu đựng là một kiểu đặc quyền. Frieda nói với K: "Em cần anh biết bao. Em thấy trống vắng biết nhường nào từ khi biết anh mà anh không ở cạnh em". Cái phương thuốc tinh vi khiến ta yêu mến chính điều dằn vặt mình và làm cho hy vọng bung vọt trong thế gian không có vấn đề gì để mà tranh cãi, "cú nhảy" đột ngột qua đó mọi thứ đổi thay, là bí mật của cuộc cách mạng hiện sinh và của tác phẩm Lâu Đài.

Rất hiếm tác phẩm có kết cấu phát triển khắt khe hơn Lâu Đài. K. là tên của viên đạc điền của Lâu Đài, ông đến làng để làm việc. Nhưng ngôi làng ấy và Lâu Đài không có phương tiện nào để liên lạc (nên không xác nhận được thân phận của ông). Trong suốt mấy trăm trang dài K. vẫn kiên định tìm cách, cố gắng đạt mọi bước tiến có thể, vận dụng mọi mưu mẹo và mánh khóe, không bao giờ nổi cáu, và luôn giữ thiện chí không lay chuyển là cố hoàn thành nhiệm vụ mình được giao phó. Cứ mỗi chương ông lại gặp chuyện buồn bực mới. Và mỗi chương cũng là sự khởi đầu mới. Phương pháp đó không logic, nhưng nhất quán. Chính mức độ khăng khăng đó của nhân vật đã cấu thành tính bi kịch của tác phẩm. Khi K. gọi điện cho Lâu Đài, ông chỉ nghe những giọng người líu nhíu lẫn vào nhau, những tiếng cười và những câu mời chào văng vẳng. Như thế là đã đủ để ông nuôi hy vọng, cũng như đôi ba dấu hiệu xuất hiện trên bầu trời hè hoặc những đêm Vọng là đã đủ lý do để ta trông vào mà sống. Ở đây ta thấy được bí mật của sự lập dị u sầu đối với Kafka. Thật ra ta cũng thấy được điều tương tự trong tác phẩm của Proust hay bối cảnh của Plotinus 8 nỗi hoài vọng về thiên đường đã mất. "Tôi trở nên thật buồn", Olga nói, "Khi sáng ngày ra Barnabas nói với tôi rằng ông sẽ đến Lâu đài: chuyến đi có thể là vô ích, ngày hôm đó có thể bị lãng phí, hy vọng đó có thể chẳng được gì".

"Có thể" - Từ này ngụ ý Kafka đem toàn bộ tác phẩm của mình ra đặt cược. Nhưng không được gì, ở đây cuộc kiếm tìm sự bất diệt quá tỉ mỉ chi tiết. Và những nhân vật tự động được truyền cảm hứng đó của Kafka cho ta hình dung chính xác mình sẽ như thế nào nếu bị tước đi mọi trò khiến tâm trí xao nhãng 9 , và gửi gắm bản thân vào những thể thức hạ mình trước đấng thiêng liêng.

Trong Lâu đài, sự hàng phục trước những sự việc hàng ngày đó trở thành một nếp đạo đức. Hy vọng to lớn mà K. ôm ấp là Lâu Đài chấp nhận ông. Vì không thể tự mình đạt được điều ấy, hòng xứng với đặc ân ấy, ông dốc hết tâm sức để trở thành một cư dân trong làng, để xóa đi cái cảm giác "người ngoài" mà ông cảm thấy khi tiếp xúc với người làng. Ông muốn một cái nghề, một ngôi nhà, một cuộc sống của người đàn ông bình thường khỏe mạnh. Ông hết chịu nổi sự điên cuồng của mình. Ông muốn trở nên hợp lý. Ông muốn rũ bỏ lời nguyền chỉ giáng lên mình, ông biến ông thành kẻ lạ giữa ngôi làng. Xét trong mục đích này, nhân vật Frieda có vai trò quan trọng. Ông định cưới người phụ nữ này là do trước đây cô có biết một vị chức việc trong Lâu Đài. Ông có được từ cô thứ gì đó vượt quá con người mình trong khi vẫn ý thức được điều gì đã khiến cô mãi mãi không còn được Lâu Đài cần đến nữa. Tới đây ta liên tưởng đến tình yêu kỳ lạ của Kierkegaard dành cho Regina Olsen. Đối với một số người, ngọn lửa bất diệt thiêu đốt họ cháy mạnh đến nỗi có thể đốt thành tro cả trái tim của người thân cận họ nhất. Sai lầm chết người chính là ở chỗ trao cho Chúa thứ không dành cho Chúa, đó cũng là chủ đề trong phần này của Lâu Đài. Nhưng đối với Kafka, xem ra đó không phải là sai lầm. Đó là một nguyên tắc, một "cú nhảy". Không có gì là không thuộc về Chúa.

Một sự kiện còn ý nghĩa hơn là viên đạc điền bỏ Frieda để đến với chị em nhà Barnabas. Vì gia đình Barnabas là gia đình duy nhất trong làng bị cả Lâu Đài lẫn dân làng ngoảnh mặt. Cô chị Amalia đã từ chối những lời gạ gẫm đáng hổ thẹn của một tay chức việc trong Lâu Đài. Lời nguyền phóng đãng do chuyện đó đã vĩnh viễn gạt cô khỏi tình yêu của Chúa. Không thể đánh mất danh dự của mình vì Chúa cũng có nghĩa rằng không còn xứng đáng với hồng ân của ngài. Có thể thấy ở đây chủ đề quen thuộc với triết học hiện sinh: sự thật trái ngược với đạo đức. Tới đoạn này mọi yếu tố đã diễn tiến khá xa. Bởi con đường mà nhân vật chính của Kafka lựa chọn, là rời bỏ Frieda và chọn chị em Barnabas, là con đường thực sự dẫn từ tình yêu đầy tin cậy đến sự tôn sùng phi lý. Ở đây tư duy của Kafka song hành với Kierkegaard. Không có gì đáng ngạc nhiên khi "câu chuyện nhà Barnabas" được đặt tận cuối cuốn tiểu thuyết. Nỗ lực cuối cùng của viên đạc điền là đoạt lại Chúa thông qua hành động phủ định ngài, để nhận ra ngài, không phải theo những chuẩn mực về sự tử tế và cái đẹp của người đời, mà ngay đằng sau những trống rỗng và ghê tởm của sự dửng dưng, sự bất công lẫn lòng căm ghét của ông ta. Con người xa lạ xin Lâu Đài thâu nhận ông ta, đến đoạn cuối sách trở thành không hơn gì một kẻ bị lưu đày, bởi đến thời điểm đó ông đã không còn trung thành với chính mình, với thứ đạo đức bị ruồng bỏ, logic, và những chân lý lý trí, để cố dấn thân vào sa mạc của những ân huệ thiêng liêng, với thứ duy nhất được cấp cho là niềm hy vọng điên rồ của ông ta 10 .

° ° °

Từ "hy vọng" được sử dụng ở đây không có gì đáng cười. Ngược lại, những thân phận dưới ngòi bút Kafka càng bi thảm thì hy vọng càng chắc chắn và mạnh mẽ. Sự phi lý Sự phi lý trong Phiên tòa càng chân thật thì "bước nhảy" ngập cảm xúc trong Lâu đài càng cảm động và xa logic. Một lần nữa, ta lại thấy nghịch lý của tư duy hiện sinh được biểu hiện ra rất tinh thuần. Ví dụ, Kierkegaard nói rằng: "Mọi hy vọng trần tục phải bị bóp chết; chi khi đó con người mới được cứu rỗi bởi hy vọng đích thực" 11 , câu này có thể diễn dịch thành: "Nhà văn phải viết xong Vụ Án thì mới cáng đáng nổi Lâu Đài".

° ° °

Hầu hết những người từng bàn về Kafka đều định nghĩa tác phẩm của ông như tiếng thét tuyệt vọng của con người không còn nơi dựa cậy. Nhưng ý này cần xét lại. Trong tác phẩm của ông có hy vọng và hy vọng. Đối với tôi, tác phẩm lạc quan của Henry Bordeaux 12 mới đặc biệt gây ngã lòng. Vì nó chẳng có gì để giúp người ta phân biệt cả. Còn tư duy của Malraux 13 lúc nào cũng làm người ta mạnh mẽ lên. Nhưng niềm hy vọng và nỗi tuyệt vọng trong tác phẩm cả hai vị này không giống như trong tác phẩm Kafka. Tôi chỉ thấy rằng bản thân tác phẩm phi lý có thể dẫn đến sự phản bội (với tín niệm của mình) mà tôi muốn tránh. Tác phẩm từng là sự phỏng lặp không hoàn hảo của một thân phận vô ích và vinh quang sáng suốt của sự phù du, giờ trở thành một mớ ảo tưởng. Nó lý giải, nó dựng dáng hình cho hy vọng. Người sáng tạo không còn tách rời bản thân mình khỏi hy vọng. Nó không còn là trò chơi bi kịch như từng là. Nó cho cuộc đời nhà văn một ý nghĩa.

Thật kỳ lạ là các tác phẩm bắt nguồn từ những cảm hứng gần gũi nhau, như tác phẩm của Kafka, Kierkegaard hay Chestov - nghĩa là các tiểu thuyết gia và triết gia hiện sinh hoàn toàn hướng về Sự Phi Lý và các hậu quả của nó - xét về lâu về dài lại đưa tới thét vang của niềm hy vọng.

Họ ôm lấy vị Chúa khiến họ héo hon. Hy vọng chỉ đến qua sự hạ mình. Bởi sự phi lý của tồn tại này đảm bảo họ có thêm chút thực tại siêu nhiên. Nếu con đường đời quả dẫn đến nơi Thiên Chúa, thì nói cho cùng, nó cũng có một kết quả. Và sự khăng khăng, nhất quán mà các nhân vật của Kierkegaard, Chestov và Kafka lặp đi lặp lại trong chuyến hành trình của mình là sự đảm bảo đặc biệt cho thấy có một sức mạnh nâng đỡ cho nó 14 .

Kafka khước từ sự đạo đức cao quý, những bằng chứng, đức hạnh, tính chặt chẽ của đức chúa trong ông, nhưng chỉ để ngả vào vòng tay người sâu thêm. Sự phi lý được nhận ra, được thừa nhận, và rồi con người cam chịu nó, nhưng chính từ lúc ấy ta biết rằng đó không còn là sự phi lý nữa. Giữa những giới hạn của thân phận con người, còn có hy vọng nào lớn lao hơn hy vọng được thoát khỏi cái thân phận đó? Khi tôi nhìn lại lần nữa, tư tưởng hiện sinh xét về mặt này (trái với ý kiến đương thời) thấm đẫm niềm hy vọng vô cùng. Chính niềm hy vọng trong buổi bình minh Thiên Chúa khi tin mừng lan truyền làm sáng bừng thế gian thuở xa xưa. Nhưng trong bước nhảy tiêu biểu cho mọi tư duy phi lý, trong sự khẳng định đó, trong sự xem xét một đấng thiêng liêng vô diện đó, làm sao có thể không nhận ra dấu ấn của một tia sáng suốt đã bác bỏ chính nó? Quá trình này chỉ được diễn tả rằng đây là niềm kiêu hãnh từ bỏ chính nó để tự cứu nó. Sự bác bỏ như vậy có thể thành công. Nhưng ở đây thì không. Giá trị đạo đức của sự sáng suốt không hề giảm sút trong mắt tôi ngay cả khi nó tự cho rằng mình vô ích như mọi niềm kiêu hãnh khác. Bởi sự thật, theo định nghĩa tột cùng của nó, thì cũng vô ích mà thôi. Mọi lập luận đều như thế. Trong thế giới mà mọi điều cứ thế được đưa ra mà không gì được lý giải, thì sự sự phong phú của một giá trị hay một siêu hình chỉ là một khái niệm thiếu vắng ý nghĩa.

Trong trường hợp nào đi nữa, ta cũng thấy được nếp tư duy trong các tác phẩm của Kafka. Rõ ràng tiến trình dẫn từ Vụ Án đến Lâu đài là không thể tránh khỏi. Joseph K. và viên đạc điền K đơn giản là hai thái cực hút lấy Kafka 15 . Nói như kiểu của tác giả, thì tác phẩm của ông có lẽ không phi lý. Nhưng điều ấy không ngăn ta nhận ra sự cao quý và tính phổ quát của chúng. Vì rõ ràng ông đã thể hiện ra được vô cùng đầy đủ chuyến đi hàng ngày từ hy vọng đến đau khổ, và từ sự thông tuệ tuyệt vọng đến sự mù quáng có chủ tâm. Tác phẩm của ông có tính phổ quát (một tác phẩm phi lý thực sự thì không phổ quát), ở chừng mức là nó thể hiện gương mặt đầy biểu cảm đến rúng động của con người chạy trốn nhân gian; con người rút ra từ những mâu thuẫn của anh ta những lý do để tin tưởng, những lý do để hy vọng từ vô số nỗi thất vọng, và coi cuộc đời là đợt thực tập khủng khiếp cho cái chết. Tác phẩm có tính phổ quát bởi nguồn cảm hứng có màu sắc tôi giáo. Trong mọi tôn giáo, con người được giải thoát khỏi gánh đời. Nhưng cho dù tôi biết thế, thậm chí tôi ca tụng tác phẩm, thì tôi vẫn biết rằng mình không tìm kiếm điều phổ quát, mà tìm kiếm sự thật. Hai điều ấy không phải là một.

Quan điểm trên hẳn sẽ dễ hiểu hơn nếu tôi nói rằng tư tưởng vô hy vọng thật tình cờ lại được định nghĩa nhờ nhưng tiêu chuẩn đối lập với nó, và tác phẩm bi kịch có thể là tác phẩm mô tả cuộc đời của con người hạnh phúc, sau khi mọi hy vọng vào tương lai đều bị lưu đày. Cuộc đời càng nồng nhiệt, thì ý nghĩ đánh mất nó lại càng phi lý. Có lẽ đây chính là bí mật của vẻ khô cằn kiêu hãnh ta cảm thấy được trong tác phẩm của Nietzsche. Dường như Nietzsche là nghệ sĩ duy nhất rút trích được những hậu quả cực đoan của mỹ học về Sự phi lý tự thông điệp cuối cùng của ông gửi gắm trong sự sáng suốt đã nắm quyền chế ngự và vô ích lẫn sự phủ định khăng khăng trước mọi sự xoa dịu từ mọi thế lực siêu nhiên.

Những phần nêu trên cũng đã đủ nêu bật những ý nghĩa quan trọng cốt lõi trong tác phẩm Kafka, xét trong khuôn khổ bài luận này. Tác phẩm đặt ra vấn đề về những giới hạn của tư duy con người. Phải nói rằng mọi điều trong tác phẩm đó đều thiết yếu, xét theo nghĩa toàn diện nhất của từ này. Trong mọi cảnh ngộ đặt ra, tác phẩm đều gợi lên vấn đề phi lý. Nếu có quý vị nào định so sánh những kết luận ở đây với những nhận định ban đầu của tôi; giữa nội dung và hình thức; giữa ý nghĩa bí mật của Lâu Đài với nghệ thuật rất tự nhiên đã khuôn đúc nên tác phẩm ấy; giữa sự nồng nhiệt và cuộc kiếm tìm đầy kiêu hãnh của K. với bối cảnh đời thường mỗi ngày, thì hẳn có thể nhận ra được đâu là yếu tố vĩ đại nhất trong tác phẩm này. Vì nếu nỗi hoài vọng là dấu vết đóng hằn lên nhân loại, thì có lẽ chưa từng có ai diễn tả được những bóng ma nuối tiếc đó một cách cụ thể và đồ sộ như vậy. Nhưng đồng thời có lẽ ta cũng nhận ra rằng sự cao quý đặc biệt chỉ có ở tác phẩm phi lý vắng mặt ở đây. Nếu bản chất của nghệ thuật là gắn kết cái chung với cái cá biệt, giữa sự bất diệt phù du của một giọt nước với diễn xuất của những ánh sáng muôn màu chiếu vào nó, thì càng phải lẽ khi đánh giá sự vĩ đại của một nhà văn phi lý qua khoảng cách ông chỉ ra được giữa hai thế giới đó. Bí mật của người viết đó nằm ở khả năng tìm đúng giao điểm hai thế giới ấy gặp nhau, khi sự bất cân xứng của chúng đạt đỉnh điểm.

Và phải nói thật rằng, nếu có một trái tim thuần khiết, ta có thể thấy cái quỹ tích hình học của nhân loại và phi nhân ở khắp mọi nơi. Faust và Don Quixote là những sáng tạo kiệt xuất của nghệ thuật, bởi hai nhân vật ấy chỉ cho chúng ta thấy những nét thanh cao vô lượng bằng chính bàn tay trần thế của họ. Nhưng luôn sẽ đến cái khoảnh khắc khi mà tâm trí phủ định những chân lý mà những bàn tay ấy chạm được đến. Khoảnh khắc ấy là khi nhân vật không còn được tiếp cận theo hướng bi kịch, mà được xử lý nghiêm túc. Khi đó con người bắt đầu đặt nặng hy vọng. Nhưng đó đâu phải việc của anh ta. Việc của anh ta là phải tránh xa những thủ đoạn lảng tránh vấn đề. Nhưng tôi lại thấy đúng thủ đoạn này trong kết luận của những vụ kiện của Kafka chống lại toàn thể thế gian. Lời tuyên án không sao tin nổi của ông chính là: trong thế giới ghê tởm và khổ não này, cả đến nốt ruồi cũng cả gan hy vọng 16.

Chú thích:

1.

Homer: Nhà thơ, nghệ sĩ thời cổ Hy Lạp, được công nhận là tác giả của tác phẩm Iliad và Odyssey.

2.

Còn gọi là Vườn Cây Dầu, nơi Chúa Jesus và các tông đồ thường đến, họ cũng ở đây cầu nguyện vào đêm trước khi ngài bị bắt đi đóng đinh câu rút.

3.

Nguyên tác bằng tiếng Đức. Tựa tiếng Anh: The Trial. - BTV

4.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: The Castle - BTV

5.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: Metamorphosis - BTV

6.

Đáng chú ý là các tác phẩm của Kafka cũng hoàn toàn có thể diễn giải theo chủ nghĩa phê bình xã hội (ví như tác phẩm Vụ Án) Không cần thiết phải lựa chọn, bởi cả hai cách hiểu đều thỏa đáng. Nói theo thuật ngữ phi lý, sự phản kháng chống lại con người cũng đồng thời dẫn đến chống lại Thượng đế: Những cuộc cách mạng vĩ đại đều siêu hình. - Gốc

7.

Theo sử thi Odyssey của Hy lạp, người anh Hùng Odysseus trở về quê hương Ithaca sau cuộc chiến thành Troy, do nhiều sự kiện xảy ra, cuộc hành trình kéo dài hơn 10 năm. Cuối cùng chàng cũng đến nơi với sự giúp đỡ của chư thần. - BTV

8.

Plotinus: triết gia lớn thời Hy Lạp cổ đại. - BTV

9.

Trong tác phẩm Lâu Đài, dường như từ "những trò xao nhãng" hiểu theo trường phái Pascal tượng trưng cho những tay phụ tá giúp K. "xao nhãng" khỏi nỗi lo âu của mình. Cuối cùng Frieda kết hôn với một trong những kẻ ấy là vì cô ưa cái bối cảnh sân khấu cuộc đời đã dọn sẵn hơn là sự thật, ưa cuộc sống đời thường hơn là cùng sẻ chia nỗi đau khổ. - Gốc.

10.

Điều này thể hiện rất rõ trong bản thảo chưa hoàn tất của tác phẩm Lâu Đài mà Kafka để lại. Nhưng không rõ nếu ông viết ra những chương cuối thì có phá vỡ giọng điệu nhất quán của tác phẩm hay không. - Gốc

11.

Trái tim thuần khiết. - Gốc

12.

Nhà văn, luật sư người Pháp. Ông viết nhiều tác phẩm, phản ánh những giá trị truyền thống của cộng đồng Công giáo. - BTV

13.

André Malraux, tiểu thuyết gia, nhà lý luận người Pháp. Tác giả cuốn Thân phận con người (Nguyên tác tiếng Pháp, tựa tiếng Anh: Man’s fate) và các tác phẩm khác. - BTV

14.

Nhân vật duy nhất không ôm hy vọng trong Lâu Đài là Amalia. Cô là nhân vật tương phản mạnh mẽ nhất với Viên đạc điền.- Gốc

15.

Về hai khía cạnh của tư tưởng Kafka, tham khảo thêm trích đoạn sau ở In the Penal Colony (Trại trừng giới): "Tội lỗi (ở đây hiểu là của con người) không có gì để mà nghi hoặc", và một câu trong Lâu Đài của viên thư ký Momus: "Tội danh của Viên đạc điền K. khó thành lập". - Gốc

16.

Những điều tôi đề cập trên đây hoàn toàn là sự diễn dịch tác phẩm của Kafka. Nhưng cũng là phải lẽ khi nói thêm rằng bất kể diễn dịch cách nào, không gì ngăn nó được xem xét từ góc độ mỹ học thuần túy. Ví như trong lời bạt xuất sắc của B. Groethuysen cho tác phẩm Vụ Án, ông đã khôn ngoan chỉ bình luận về những tưởng tượng đau đớn của "kẻ mơ mộng", một cách gọi vô cùng ấn tượng. Vận mệnh, và có lẽ sự vĩ đại của tác phẩm là ở chỗ nó đưa ra mọi điều nhưng không khẳng định điều gì. - Gốc

VĂN THƠ NHẠC

Chủ Nhật, 26 tháng 9, 2021

Thần thoại Sisyphus 2

Thần thoại Sisyphus 2

Chú thích:

1.

Homer: Nhà thơ, nghệ sĩ thời cổ Hy Lạp, được công nhận là tác giả của tác phẩm Iliad và Odyssey.

2.

Còn gọi là Vườn Cây Dầu, nơi Chúa Jesus và các tông đồ thường đến, họ cũng ở đây cầu nguyện vào đêm trước khi ngài bị bắt đi đóng đinh câu rút.

3.

Nguyên tác bằng tiếng Đức. Tựa tiếng Anh: The Trial. - BTV

4.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: The Castle - BTV

5.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: Metamorphosis - BTV

6.

7.

8.

Plotinus: triết gia lớn thời Hy Lạp cổ đại. - BTV

9.

10.

Điều này thể hiện rất rõ trong bản thảo chưa hoàn tất của tác phẩm Lâu Đài mà Kafka để lại. Nhưng không rõ nếu ông viết ra những chương cuối thì có phá vỡ giọng điệu nhất quán của tác phẩm hay không. - Gốc

11.

Trái tim thuần khiết. - Gốc

12.

Nhà văn, luật sư người Pháp. Ông viết nhiều tác phẩm, phản ánh những giá trị truyền thống của cộng đồng Công giáo. - BTV

13.

André Malraux, tiểu thuyết gia, nhà lý luận người Pháp. Tác giả cuốn Thân phận con người (Nguyên tác tiếng Pháp, tựa tiếng Anh: Man’s fate) và các tác phẩm khác. - BTV

14.

Nhân vật duy nhất không ôm hy vọng trong Lâu Đài là Amalia. Cô là nhân vật tương phản mạnh mẽ nhất với Viên đạc điền.- Gốc

15.

16.

Albert Camus
Trương Thị Hoàng Yến và Phong Sa dịch
Theo https://vietmessenger.com/

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Chạy trốn - Truyện ngắn của Đào Quốc Vịnh

Báo cáo vi phạm

Chủ Nhật, 26 tháng 9, 2021

Thần thoại Sisyphus 2

Thần thoại Sisyphus 2

Chú thích:

1.

Homer: Nhà thơ, nghệ sĩ thời cổ Hy Lạp, được công nhận là tác giả của tác phẩm Iliad và Odyssey.

2.

Còn gọi là Vườn Cây Dầu, nơi Chúa Jesus và các tông đồ thường đến, họ cũng ở đây cầu nguyện vào đêm trước khi ngài bị bắt đi đóng đinh câu rút.

3.

Nguyên tác bằng tiếng Đức. Tựa tiếng Anh: The Trial. - BTV

4.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: The Castle - BTV

5.

Nguyên tác tiếng Đức, tựa tiếng Anh: Metamorphosis - BTV

6.

7.

8.

Plotinus: triết gia lớn thời Hy Lạp cổ đại. - BTV

9.

10.

11.

Trái tim thuần khiết. - Gốc

12.

Nhà văn, luật sư người Pháp. Ông viết nhiều tác phẩm, phản ánh những giá trị truyền thống của cộng đồng Công giáo. - BTV

13.

André Malraux, tiểu thuyết gia, nhà lý luận người Pháp. Tác giả cuốn Thân phận con người (Nguyên tác tiếng Pháp, tựa tiếng Anh: Man’s fate) và các tác phẩm khác. - BTV

14.

Nhân vật duy nhất không ôm hy vọng trong Lâu Đài là Amalia. Cô là nhân vật tương phản mạnh mẽ nhất với Viên đạc điền.- Gốc

15.

16.

Albert CamusTrương Thị Hoàng Yến và Phong Sa dịchTheo https://vietmessenger.com/

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Chạy trốn - Truyện ngắn của Đào Quốc Vịnh

Albert Camus
Trương Thị Hoàng Yến và Phong Sa dịch
Theo https://vietmessenger.com/