Thơ, thiền - Những đường bay
và những chân trời
Cái đặc thù ở đây là anh đã đào xới những vỉa quặng ngầm,
chưa có hoặc ít có người khám phá: cái mặt tĩnh của tư duy, cái lẩn khuất của
nội tâm triết học... mà chúng thì thường lặn chìm, vô tăm, khiêm hư trước mọi
biến động của thời cuộc. Ít khi mà đọc được một quyển sách hay. Tôi đọc giữa
hai hàng chữ và cảm nhận được rằng: Có những con người đã có những chân trời
của tự do, của sáng tạọ, của khát vọng sự thật và họ yêu mến cái đẹp đến vô bờ!
Tuy thế, tôi lại thích cái tựa sách hơn: “Chân trời có người bay”. Cái tựa
này, anh Thúy lại lấy ý từ câu thơ cô đơn, hiu hắt, thấm đẫm chất nhân văn của
nhà thơ Trần Dần:
-“Tôi khóc những chân trời không có người bay Lại khóc những người bay không có chân trời” Và quả thật, đã có thời, có những chân trời không có người bay. Và quả thật, đã có thời, có những người bay không có chân trời. Nghĩ về thơ, nghĩ về thiền - hốt nhiên, tôi cũng nghĩ đến những đường bay như nhà thơ Trần Dần, như nhà nghiên cứu Đỗ Lai Thúy- nhưng là những đường bay không biết có chân trời nào hay không? I - Đường bay của thơ: Thơ Việt kể từ thời Lý Trần, nhiều học giả đã xác định là đỉnh cao của văn học hoặc là ngọn đuốc sáng mở đường cho thời đại tự chủ của dân tộc. Tự bản chất, nó là dòng hợp lưu: minh triết đông phương và bản sắc văn hóa Việt. Và suốt trong dòng chảy ấy, trải qua hơn ngàn năm, Phật Khổng Lão và tình tự dân tộc đã hỗn dung và quyện lẫn trong nhau. Và thế là có cái đúng, có cái sai; có cái bình dân hóa, có cái tan hòa với tín ngưỡng dân gian. Thơ ca vào các thời kỳ này, tuy chỉ lập ngôn dị giản như “Văn dĩ tải đạo” hoặc “Thi ngôn kỳ chí”... nhưng chúng đã hướng đến những giá trị phổ quát, đáp ứng được những khát vọng muôn thuở của nhân sinh. Chúng ta không cần dài dòng nói đến những ích dụng đó như thế nào, vì rõ ràng những nền tảng tư tưởng từ hình nhi thượng đến hình nhi hạ của Phật Khổng Lão đã được chiết trung, tinh lọc, biến cải cho phù hợp với bản sắc văn hóa Việt. Và như vậy chứng tỏ gì? Chứng tỏ thơ vào các thời kỳ này có định hướng. Có định hướng tất có đường bay. Các giá trị tại thế, nhân văn, mỹ học- theo đó, chẳng có gì phải bàn luận nhiều, nhất là thi ca.  Đi theo phong trào cải cách, canh tân này có thể lên đến con số 80 tác giả, trong đó, số nữ lưu anh kiệt như Ngân Giang, Anh Thơ, Mộng Tuyết, Hằng Phương... có chừng trên dưới 10 người. Họ kết án thơ cũ với vần, niêm, luật gò bó, chật chội, không thể đáp ứng nổi những tư duy, tâm tình, cảm xúc đa phức trước trào lưu mới. Một phần nào đó họ có lý. Họ có lý nên họ đã thành công. Tuy nhiên, nếu hiện đại chủ nghĩa quá, nghĩa là tượng trưng và siêu thực quá như nhóm “Xuân thu nhã tập” thì thất bại. Phá bỏ vần luật, niêm đối để cho thơ chắp cánh tự do, phiêu bồng bay, thênh thang bay trong không gian nghệ thuật với hình tượng, tu từ mới mẻ thì thơ sẽ tăng trọng cảm xúc, lung linh nhiều vẻ đẹp, ẩn mật, đa tầng và đa nghĩa. Nhưng chủ trương phá bỏ ý thức, phá bỏ cả quy tắc ngữ pháp, phá bỏ những thông tin thường ngữ, thường nghĩa... thì chỉ còn cái vỏ âm thanh khô rỗng, ú ớ, bập bẹ, phều phào... chẳng rõ trao gởi thông tin gì! Sự mã hóa ngôn ngữ ấy như là ẩn số bí hiểm, mà đôi khi chính tác giả cũng quên, không biết mình nói gì! May ra chỉ có Thượng đế mới hiểu. Những thi gia kiện tướng như Lê Đạt, Hoàng Cầm, Đặng Đình Hưng, Dương Tường, Hoàng Hưng... mãi cho đến tận bây giờ, công phu tế bào não của họ vẫn chưa đến được với tâm hồn người đọc, nếu không muốn nói là tạo nên một không gian dị ứng. Như vậy, loại thơ hiện đại chủ nghĩa này có chân trời nào để bay không? Hay là không có chân trời mà vẫn bay? Và đường bay này cũng đã được mã hóa trong cơn mê man bội thực hoặc èo uột, thiếu ăn của các con chữ? Cho nên, đã rất nhiều người phê phán loại thơ này một cách gay gắt, không khoan nhượng tí nào: “Đó chỉ là các chuỗi kết hợp từ gần như vô thức, thể hiện sự lao động thiếu nghiêm túc của người cầm bút. Chẳng những nó là kết quả của sự nghèo nàn về vốn từ ngữ dân tộc ở một số tác giả mà còn là những dấu hiệu của một bệnh trạng tư duy. Đọc những câu thơ ấy, người đọc chỉ thấy đó là một mớ hổ lốn ngôn từ không có giá trị biểu đạt tư tưởng- tức là sự nhận biết và khám phá bản chất của sự vật, hiện tượng thuộc thế giới xung quanh. Bản chất của hiện tượng thơ này hoàn toàn xa lạ với sáng tạo nghệ thuật đích thực. Nó chỉ tác hại và làm vẩn đục ngôn ngữ, làm méo mó tư duy của người Việt hiện đại mà thôi.”  Sau Cách mạng tháng Tám, do hoàn cảnh lịch sử, ở miền Bắc, đa phần các nhà thơ đều phải ra mặt trận bằng cách này hay bằng cách khác, thơ mới vẫn âm thầm tồn tại bên lề dòng văn học chính thống, còn thơ phục vụ chiến đấu thì có định hướng rõ ràng. Các thế hệ chống Pháp và chống Mỹ đã xuất sinh một số lượng lớn các nhà thơ có tên tuổi đã được định hình vững chắc, làm đà cho thế hệ các nhà thơ trẻ trưởng thành trong khói lửa, bước lên thi đàn một cách tự tin và đầy hào hứng. Vậy là một thời gian không dài lắm, chỉ mới 30 năm (từ 45-75) thơ vẫn có đường bay, bay theo cao trào của lịch sử. Những loại thơ trữ tình, lãng mạn dường như không có môi trường để góp mặt một cách chính quy trên thi đàn. Cũng vào lúc này, nhất là sau khi chia cắt đất nước, tình trạng thơ ở miền vẫn tiếp tục đi theo phong trào thơ mới, lại có vẻ muốn mới hơn cả thế hệ Lưu Trọng Lư, Thế Lữ, Xuân Diệu... Chính nhóm “Sáng tạo” của Thanh Tâm Tuyền, Nguyên Sa đã cổ suý cho phong trào nầy. Tuy nhiên, đấy chỉ là bước đi tiếp theo trên lộ trình có sẵn; dẫu với tuyên ngôn tự do, sáng tạo, hiện đại... họ vẫn ảnh hưởng nặng nề các trường phái lạc hậu của Tây phương đã không còn thời thượng nữa. Sự tìm kiếm của họ là một nỗ lực đáng khen ngợi, nhưng dường như cũng chỉ là sự dò đường, thử nghiệm theo những vết chân đã cũ, sau đó là bị chìm khuất. Có những nhà thơ độc lập, đàn anh cả nhóm Sáng tạo, họ không đi theo ai, vững vàng trung thành với Nàng Thơ của mình; không nói cũ, không nói mới như Bùi Giáng, Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương...; mỗi người mỗi dáng vẻ, mỗi phong cách, một thế giới riêng không lẫn với ai được. Nói tóm lại, tình trạng thơ ở đây vẫn là cái trăn trở muôn thuở giữa hiện thực nhân sinh trần trụi và những khát vọng bản thể siêu hình. Hoang mang giữa binh lửa, bất an trong lối thoát, thơ như tiếng gọi kêu bỏng cháy trước sa mạc cằn khô và nhức đau của hiện tồn. Như vậy, ta có thể kết luận mà không ngại võ đoán và vội vã, là thơ miền chưa có đường bay rõ ràng hoặc phiêu phất và tản mạn nhiều hướng. Cái gọi là “vị nghệ thuật hay vị nhân sinh”, dầu sao, chỉ còn là chuyện cổ tích của một thời. Ai sao cũng được. Hơi đâu mà xác định cho đường bay của thơ. Ngoại trừ một số thơ lai căng, nô lệ cho thế lực nào đó hoặc thơ tối tăm, hiện sinh và hư vô, trên thi đàn vẫn có nhiều nhà thơ định hình, sáng giá và sống lâu... Cái đẹp vẫn hiện hữu. Thơ vẫn là món ăn tinh thần cao sang của xã hội, không chỉ là sản phẩm độc quyền của nhóm “Trung tâm văn bút” do chính quyền bảo trợ.  Tuy nhiên, nếu lớp trẻ thiếu tỉnh táo thì người già phải tỉnh táo. Tỉnh táo để thấy rằng, hiện tượng khác với bản chất. Sự tìm kiếm, dò đường ấy là cần thiết.Sự trở trăn, vật vã ấy là cần thiết. Sự rối mù, loạn xà ngầu ấy là cần thiết. Sự thai nghén nào cũng quằn quại tâm sinh lý. Sáng tạo không bao giờ là cái tĩnh chỉ, bất động. Những hiện tượng bất ổn, rối ren của “thơ mới” trên sách báo hiện nay là dấu hiệu đáng mừng để chuẩn bị cho một cuộc lột xác ngoạn mục. Vấn đề là thời gian. Các giá trị thẩm mỹ, trong bản chất, nó sẽ tự sàng lọc, tinh chế để đáp ứng cho nhu cầu mến yêu vốn rất quý phái và thanh khiết của tâm linh thơ. Các nhà phê bình văn học phải có cái tâm mát mẻ và rộng rãi, phải có cái trí nhìn xuyên qua hiện tượng để tiếp cận cái bản chất. Nên hướng dẫn dư luận thẫm mỹ hơn là đả kích hiện tượng xã hội. Bởi dù sao nó cũng chỉ là hiện tượng xã hội, luôn luôn nhấp nhô, chìm nổi, xáo trộn để tìm sự quân bình. Rồi những cái “không phải thơ” sẽ tự động đào thải hoặc rút lui vô điều kiện. Tôi có đọc được một số tác phẩm của một số nhà thơ trẻ, không nhiều lắm, được giải thưởng của Hội Nhà Văn chừng hơn mươi năm về trước như Trương Nam Hương, Nguyễn Quang Thiều... Thơ họ có dáng vẻ mới mẻ của ngôn ngữ, của cấu trúc, của tu từ và hình tượng nghệ thuật nên đã phát lộ được nhiều tầng tư duy và cảm xúc. Trong chừng mực nào đó, họ đã lao động nghiêm túc, có sở học và họ biết rõ mình trao gởi thông điệp gì. Cái mới ở nơi họ chỉ là sự kế thừa, tiếp sinh lực cho truyền thống, cũng từ một dòng chảy nhưng qua một khúc quanh khác mà thôi. Đẹp, hay, chưa dám quyết nhưng còn tồn tại trong lòng độc giả. Lại có một số nhà thơ trẻ khác như Văn Cầm Hải, Ly Huyền Ly, Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư...cũng được độc giả chú ý, khen chê bất đồng. Điều ấy có lẽ đúng do diện mạo thẩm mỹ ở nơi thơ họ chưa được định hình, còn có đâu đó một ít sạn sỏi va động lạo xạo khó hiểu... nhưng dầu sao đã có nét riêng. Tuổi trẻ cố tạo phong cách cho mình thường vấp váp điều đó. Tuy nhiên, ta hãy chịu khó đọc lướt qua và nắm bắt cho được linh hồn của ký hiệu- những thông tin ở ngoài con chữ, ta sẽ hiểu họ nói gì.  Vậy thì hiện nay, thơ mới đã có đường bay hay chưa? Rõ ràng là những cánh chim thơ đang bay luẩn quẩn loanh quanh hoặc đang thăm dò trời cao bể rộng thế nào. Một thi pháp học cho thơ mới, một chân trời mới cho thơ mới đang còn dưới dạng bản thảo. Chúng ta có thể ngồi tĩnh tọa và an nhiên chờ đợi, chắc chắn sẽ uống được một chung trà ngon được ướp sương mai và nắng sớm. II - Đường bay của thơ, thiền và thơ thiền: Có người nói thơ rất gần với thiền. Thơ có đường bay thì thiền cũng phải có đường bay. Thơ bay vi vút trong không gian thẩm mỹ ước lệ.Thiền bay thênh thang trong cõi tĩnh mặc, trong sáng và vô duy. Thơ là tinh hoa của ngôn ngữ, làm cho con chữ lấp lánh nhiều sắc màu, ý tượng; lung linh đa chiều tư duy và cảm xúc. Thiền là tinh hoa của minh triết đông phương, là đóa trăng soi giữa miền u tĩnh, đánh thức vô minh, vọng lầm để tao ngộ với quê hương sơ thủy. Thơ là sự suy tưởng của triết lý thất bại, là giấc mơ tại thế, là cánh chim ước vọng bay vào giấc mơ riêng tư, cô đơn nhưng lại xa rộng khôn cùng. Nó còn muốn nhảy vào cả hố thẳm vô thức câm nín nữa. Thiền là miền đất bên kia, thuộc lãnh địa của tâm năng trực giác, là chỗ mà lý trí tuyệt lộ, là ngôn ngữ vô ngôn của cố quận thuở ý tưởng và khái niệm chưa sinh ra đời. Thơ thuộc về những tế bào nhạy bén của tim và của óc. Thiền thuộc về con mắt xanh của tâm và tuệ, là cõi thanh trong, vô nhiễm của kiến tri cùng bản năng lông lá thuở sơ khai... Vậy xin ai đó đừng đánh đồng giữa thơ và thiền. Giữa giấc mộng vừa miên man vừa “đa sự” của thơ và giữa ngôn ngữ tỉnh thức, giác ngộ của thiền không liên hệ gì với nhau. Nó còn cách nhau nhiều cánh cửa, đôi khi chỉ một sợi tóc cũng khó nhìn ra chân tướng. Tuy nhiên, có điều thật kỳ lạ là có nhiều câu thơ của nhiều tác giả cũ và mới rất giống thiền.Và những trường hợp như thế ta có thể coi là thơ thiền được không? Ta có thể đọc một số câu rồi lắng tâm mà nghe thử: “- Với tay chạm khẽ vào hư ảo Đánh thức hồn ta tiếng nguyệt vang” (Ngọc Quế) “- Thì xin hạt cát làm tâm ngọc Đau đớn vo tròn một kiếp trai” (Thạch Văn Thâu) Đấy, nó có khác gì thơ thiền đâu? Phải nhìn thấy “khổ đế” của trần gian, phải lịch trải trong cuộc tồn sinh, phải bị đoanh vây giữa muôn trùng hư vô và ảo ảnh... mới thai nghén được những câu thơ rất gần với thiền như vậy.  1%- Không gian có tư tưởng thiền: Không gian này thật là mênh mông, vô lượng. Và dường như, khắp nơi, khi nói đến thơ thiền thì chúng đều ở trong phạm vi hoạt dụng của ý thức. Đại lược, những bài thơ có tư tưởng thiền thường có những nội dung như sau: - Có tư tưởng Phật học, thiền học... - Có những tình cảm thanh cao, thoát tục... - Yêu cảnh vắng lặng, u tĩnh, thanh bình, nhẹ nhàng, trong sáng, nhàn thoát... - Yêu các giá trị xuất thế như niết-bàn vô vi, giải thoát nhưng diễn đạt chúng bằng khái niệm... - Yêu các giá trị tại thế như từ bi hỷ xả nhưng thường sử dụng công cụ tư tưởng để tỏ bày, lý giải, chứng minh... - Kinh qua sự lịch trải, chiêm nghiệm trên đường đời nên có những nhận thức, cảm xúc rất gần với Phật giáo. - Cái nhìn về sự thật, lẽ phải, tình thương chung một dòng đạo lý Đông phương.v.v... Từ cái thước đo ấy, lạ lùng làm sao, những bài thơ của các vị thiền sư Lý, Trần đa phần chúng đều thuộc về không gian này, tức là những bài thơ có tư tưởng thiền chứ chưa phải là thơ thiền. Giá trị của những bài thơ thiền này đã vượt không thời gian, đã bất tử. Cả ngàn năm nay, lịch sử văn học thiền đã xem là đỉnh cao của trí tuệ (Đạo Hạnh), là cảm hứng siêu thoát, buốt lạnh cả hư vô (Không Lộ), là thông điệp của mùa xuân vĩnh cửu (Mãn Giác) là triết lý hành động giữa cõi vô thường, có không, sinh diệt (Vạn Hạnh)... Đến đây, ta có thể thấy chúng tương cận với thơ của “người đời” - dẫn lược ở trên - xiết bao. Chỉ có một chút khác biệt, là nhờ các vị thiền sự sống thiền nên tư tưởng thơ thiền của họ lạc quan hơn, tiêu sái và an nhiên hơn. Trong kho tàng văn học thiền từ xưa đến nay đa phần là thơ có tư tưởng thiền, hiếm có thơ thiền. Rồi chúng ta sẽ nói rõ về điều ấy. 2%- Không gian thơ thiền: Là không gian của trực giác, là thế giới của tỉnh thức hiện tiền. Đây là miền đất thẩm quyền của tuệ giác, với tâm thái vô duy để chụp bắt và nhìn ngắm rỗng rang cái - đang- là, chưa qua sự chế biến của tình cảm, quan niệm, tư kiến chủ quan. Hiện nay, không gian này rất thưa vắng gót chân thơ. Chính những triết lý cao siêu, những lý giải bác học, những ý tưởng thâm thúy, những hình tượng mỹ học diễm lệ... đã đóng bít cánh cửa này.  Xin giới thiệu một số bài thơ ở không gian thiền này: “- Cái ao xưa Ếch nhảy vào Tiếng nước xao” (Basho) Cái ao xưa là cái ao cũ, thế thôi. Nó chẳng phải là cố quận, là quê hương sơ thủy, là bản lai diện mục gì gì cả. Đừng khoác cho nó một ý nghĩa, một giá trị, một tư tưởng nào. Nhân sinh đã từng thông khổ, điêu đứng, lầm than bởi những ý nghĩa, giá trị ước lệ, phù phiếm và rỗng không quá nhiều rồi. Vả chăng, chúng là những nhãn hiệu trá hình, tạo nên tương tranh và xung đột. Thiền chụp bắt trong sáng, vô duy, trực đối thực tại, giải thoát toàn mãn mọi tri kiến. Đừng khoác cho nó một hào quang, một vương miện quý phái nào. Con ếch nhảy và tiếng nước xao là hình ảnh, là âm thanh nhân quả hiện tiền. Là cái đang là sống động, chân thực, hiện tồn và mới mẻ. Ta hãy đọc thêm bài khác: “- Ta nhìn sâu xa Dưa nằm trong cỏ Dấu mấy nụ hoa” (Basho) Nhìn sâu xa là cái nhìn của thiền. Một cái nhìn lắng đọng, thông đạt, trong suốt, không mổ xẻ, phân tích, suy diễn lung tung. Dưa nằm trong cỏ, dấu mấy nụ hoa. Thế thôi. Cái đẹp bình dị, ẩn dật, khiêm tốn ấy chúng luôn có sẵn xung quanh ta, nhưng không phải ai cũng thấy được. Thế gian thường nhìn thấy những hình danh, sắc tướng... cùng những biến hóa hư ảo nhưng hấp dẫn kia! Một bài khác: “- Gió lay bụi trúc vàng Bên thềm hoa nắng vỡ Ô kìa! Giàn phong lan Một nụ hoa mới nở” (Viên Minh) Thiền là thấy ngay, chụp bắt ngay cái thế giới đang là, sống động: Đang lay, đang vỡ, đang nở...  Lại có những câu thơ rất giản dị, nhìn thấy như thế nào thì nói ra như thế ấy - cái chân, cái như thực- cũng thuộc không gian thiền: “- Xuân đi, đóa đóa hoa rơi Xuân về, đóa đóa hoa tươi thắm màu Việc đời trước mắt qua mau Tuổi già chợt đến trên đầu thế a!” (Mãn Giác) Cho chí bài thơ: “con cóc” cũng rất là thiền: “- Con cóc trong hang Con cóc nhảy ra Con cóc ngồi đó Con cóc nhảy đi” Vì đấy là hình ảnh, sự vật đang trôi chảy, đang diễn tiến trong không gian như chân, như thực. Tuy nhiên, nếu diễn đạt quá khô khan, quá trần trụi như thế thì đâu còn là thi pháp, là mỹ học, là yếu tính của thi ca nữa? Nó chỉ là bức tranh vô cảm. Là thông tin kiểu kết hợp từ của thường ngữ, không phải là thơ. Cũng diễn tiến hình ảnh và sự việc như vậy, nhưng thêm một chút tình, một chút cảnh nữa thì trở thành một bài thơ thiền thật sự: “- Khách về trời chưa tối Nhẹ tay khép cổng sài Quay lưng hiên nắng nhạt Hương trầm thoảng thư trai” (Vô Danh) Vậy, thơ thiền thì chẳng có gì phải bình giải, luận bàn, phân tích cả. Thơ thiền giản dị như: “Anh ăn cơm chưa?”, “Dạ rồi”, “Thì uống nước đi”. Thiền với đôi mắt xanh trong suốt, với đôi bàn tay mở ra, với trái tim và hơi thở cùng nhịp đập và chuyển động với hiện tồn. Chẳng có gì bí mật, ẩn khuất, đa sự... trong ngôn ngữ của bậc đạt ngộ. Ai muốn đi tìm những lý giải cao thâm, những ý nghĩa huyền vi, những mật mã siêu hình, những cảm hứng ngữ trầm hùng, siêu thoát thì hãy đến với những bài thơ có tư tưởng thiền. Nhưng hãy dè chừng một điều:  Để kết luận, Thơ, khi đã định hình thì nó có đường bay. Đường bay thấp, đường bay cao, đường bay la đà, đường bay ngất ngưởng, đường bay phiêu hốt, đường bay yêu thương ngọt ngào trần lụy, đường bay khinh linh hạc trắng ngàn sương... Có một vài đường bay ngẫu nhiên ngẫu nhĩ đâu đó của thơ sẽ bắt gặp đường bay của thiền trong cuộc tao phùng hy hữu kỳ ngộ. Còn chân trời? Mọi chân trời đều thất bại, Có chân trời là có vọng cầu, toan tính, ước vọng. Có chân trời là có lý tưởng, có sở dục tương lai. Mọi lý tưởng, mọi tương lai đều bất thực, nó chính là vọng tưởng phóng hiện ra. Không biết tôi có tự tin và chủ quan quá không khi xác quyết rằng: Thơ thành tựu cho chính nó, trong đường bay của chính nó, tự do và vô tận mà chẳng tuyên ngôn vị nghệ thuật. Thiền thành tựu cho chính nó, trong đường bay của chính nó mà không tuyên ngôn vị nhân sinh. Cả hai, chúng quên ý nghĩa và mục đích, quên cả chính nó - nhưng mỹ học và nhân văn thì tồn tại. Cả thơ và thiền đều như trăng, chẳng soi chiếu cho ai mà làm sáng cho tất cả. Trăng, còn để dành cho khách lãng tử và bạn tri âm. Đôi khi nó đối ẩm với chính mình, cỏ hoa và cả trời đất nữa.
Huế,
HKST, Am Mây Tía - Tháng 6/2006
MINH ĐỨC TRIỀU TÂM ẢNH
Nguồn: TCSH số 209 - 7/2006
Theo http://tapchisonghuong.com.vn/
 |
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét