Ngày sau sỏi đá...
...Một đêm tình cờ.... Mặt trận Đường Chín - Nam Lào
(1971)... Trong căn hầm kèo bên dòng sông Sêbănghiêng... tôi - phóng viên chiến
trường, đang bám theo tiểu đoàn thông tin của sư đoàn 308 do anh hùng quân đội
Chu Văn Mùi làm tiểu đoàn trưởng. . . Nghe, nghe trộm - vâng, lúc đó gọi là
nghe trộm - đài Sài Gòn, tình cờ “gặp" Trịnh Công Sơn qua giọng hát Khánh
Ly. . . Diễm xưa. . . "Mưa vẫn mưa bay trên tầng tháp cổ - làm sao em biết
bia đá không đau. . . ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau...". Quỷ thật! Giai
điệu ấy và lời ca ấy tự nhiên "ghim” lại trong tâm tưởng tôi ngay từ phút
bất chợt ấy... Rồi Như cánh vạc bay. . . Quái thật ? . . . cảm nhận bất chợt,
những bài hát rất mượt mà, đắm đuối ấy không thuộc chủng loại èo uột, rên rỉ, nỉ
non mà thời ấy người ta vẫn quen gọi chung là "nhạc vàng". Ừ, thì có
buồn đấy, đau đấy, quặn thắt nữa đấy... nhưng còn cái gì lành mạnh nảy nở trong
đó. Hình như là cái đẹp. Cái đẹp trong câu nhạc. Cái đẹp trong ca từ, cả xác chữ
lẫn hồn thơ. Bảng lảng, lờ mờ, khó phân định cho đúng nghĩa, nhưng rõ ràng là đẹp,
đẹp làm sao... và cũng hơi ma quái thế nào. Tôi lớn lên ở vùng đồng bằng sông
Mã, vẫn thường nghe tiếng vạc kêu sương. Nào có thấy con vạc đâu, mà tiếng vạc
thì rất nhớ. Con vạc xa, thật xa, mà tiếng vạc rơi trong thăm thẳm đêm xưa tịch
mịch thì lại gần, thật gần. Sự thật cuộc đời, ít ra đối với tôi cho tới lúc đó
- năm tôi hai mươi tuổi, - là như vậy. Mấy ca khúc của Trịnh Công Sơn như cánh
vạc bay qua tôi rồi, và để lại cái ám ảnh thẩm mỹ. Ừ, biết đâu ... ngày sau Sỏi
đá...
... Rồi một ngày tình cờ ... Mặt trận Quảng Trị (mùa hè
1972)... tôi - phóng viên chiến trường, lại bám tiểu đoàn thông tin của sư đoàn
308... theo một tiểu đội trinh sát vào thị trấn Đông Hà đã bỏ trống... Ngọc Hà
Tịnh Xá - tôi chưa rõ là đền hay chùa, mái tôn, vách gỗ, lỏng chỏng hương nhang
và la liệt sách tung dưới nền xi măng. Kinh Phật... lấy thử vài cuốn coi Việt
Nam tân tự điển của Thanh Nghị... nhặt. Nghệ thuật hiện đại của Giô dep E-mi-lơ
Muy lê... được. Thơ của Bùi Giáng, của Nguyên Sa...được, thử coi... Và, Ca khúc
da vàng của Trịnh Công Sơn... nhặt liền. Tôi làm một ba lô sách, các thứ mà lúc
đó gọi là "văn hóa phản động", lặc lè mang ra hậu cứ trước những cái
nhìn nửa ngơ ngác, nửa lo ngại của đồng đội. Với tư cách bí thư chi bộ một mũi
nhọn độc lập, tôi làm bộ quan trọng ra mặt, nằm bẹp trong hầm "nghiên cứu
mấy thứ vừa nhặt được ấy, coi lướt qua và loại bỏ dần. Thật tiếc cuốn Việt Nam
tân tự điển, có chú Hán ngữ và Pháp ngữ, nhưng nó nặng quá, đành phải bỏ lại.
Tôi dấu trong ba lô suốt các ngả đường chiến dịch, và sau đó mang về Hà Nội được
hai cuốn thôi, Nghệ thuật hiện đại và tập nhạc Ca khúc da vàng, kể như thế đã
là to gan lớn mật lắm rồi, dám đọc và lưu trữ sách của địch! Tôi hoàn toàn mù
nhạc, nghe thì cảm được đại khái là thích hay không thích, hay hoặc không hay,
thế thôi... xướng âm thì mít đặc, đọc Ca khúc da vàng như đọc thơ. Ca từ của Trịnh Công Sơn quả là thơ thật, và hay thật, chữ nghĩa lờ mờ, bảng
lảng hồn vía và thi tứ. Một thi sĩ tài ba. Nếu anh ta là người lính đối mặt với
tôi, phải bắn nhau, thì cũng phải bắn nhau thôi. Ước gì anh ta mãi mãi làm thi
sĩ... Ừ biết đâu... ngày sau sỏi đá...
Rồi một buổi chiều tối tình cờ. . . năm 1975 . . . nhà thơ Phạm
Tiến Duật đưa tôi tới thăm Hội Văn nghệ Bình Trị Thiên (nhà 26 Lê Lợi, Huế) và
gặp Trịnh Công Sơn ở đó. Gương mặt anh phảng phất nét đạo sĩ, ẩn hiện chút...
chút gì như là lực hấp dẫn tâm linh. Hèn chi, tác phẩm đầy ám ảnh. Buổi gặp bất
ngờ mà thật đông vui. TÔ Nhuận Vỹ - nhà văn, Bửu Chỉ - họa sĩ, Lê Khắc Cầm - giảng
sư môn văn của trường Đại học Huế, cặp nhà thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường và Lâm Thị
Mỹ Dạ... Thế là, rất tự nhiên, cuộc hội ngộ không hẹn trước bỗng chuyển thành
đêm thơ nhạc "Bắc Nam sum họp" mọi người có mặt đều vừa là diễn viên,
vừa là khán giả. Người đọc thơ, người đàn hát, mấy anh nhà văn, nhà vẽ thì vểnh
tai nghe, và hát theo Trịnh Công Sơn, những tình khúc, những bài hát tranh đấu
"Từ Bắc Vô Nam nối liền nắm tay, ta đi. . . vòng tay lớn mãi. . . " .
Mãi tới hôm đó tôi mới được biết, Trịnh Công Sơn còn có những
bài hát yêu nước nổi tiếng, phổ biến trong phong trào đấu tranh của học sinh,
sinh viên miền Nam những năm tháng kháng chiến chống Mỹ. Ngay cả trong những
bài hát mang tính thời sự ấy, vẫn thấy có xu hướng vươn tới cái đẹp muôn thuở,
cái xu hướng mà có người chê là duy mỹ.
Những tháng cuối năm 1975, Trịnh Công Sơn vẫn ở Huế còn tôi
thì trở thành khách thường xuyên của gia đình anh ở thành phố Hồ Chí Minh. Tôi
làm việc tại cơ quan tiền phương Bộ tư lệnh thông tin liên lạc, trong sân bay
Tân Sơn Nhất. Ngày chủ nhật và những buổi tối rảnh rỗi tôi lại ra nhà Trịnh
Công Sơn chơi và thường ngủ lại đó cùng với Hoàng Ngọc Tuấn (một nhà văn có tiếng,
cùng tuổi với tôi đã ở trong nhà Trịnh Công Sơn nhiều năm, như người nhà). Ở
đó, tôi đã được trò chuyện nhiều với má của Sơn, một bà má theo đạo Phật, giàu
lòng thương người và tâm tưởng hướng tới cái thiện. Ở đó, tôi đã kết thân với
những người em của Sơn, Tịnh và Tâm như hai cái vai của gia đình, gánh vác cơ sự
cơm áo, chăm lo hết mình cho sự nghiệp của anh, Thúy và Trinh giống như những
người “nuôi" nhạc sĩ Trịnh Công Sơn trong nhà. Ở đó, tôi được cô út Trinh
hát cho nghe gần như toàn bộ ca khúc Trịnh Công Sơn, nhiều bài chưa phát hành.
Tình khúc lả lơi thay, vậy mà không hề vương nhục dục. Cũng lắm bài hát mang
hơi hướng thiền luận, vậy mà không u uẩn. Phần lớn ca khúc của Sơn không nhập
thế mà cũng không đoạn đời, cứ chập chờn bay lên đáp xuống, nhằm tới cái cao đẹp
nửa thực nửa hư treo lơ lửng giữa thiên đường và trần gian. ở đó, tôi mới hiểu
rõ, âm nhạc Trịnh Công Sơn là từ trong nhà đó đi ra, hoàn cảnh xuất thân rất cụ
thể để dấu ấn khá đậm trong phong cách tác giả. Ở đó - tôi, một nhà thơ
"Việt cộng", xa lạ, người ngợm hom hem, quần áo luộm thuộm lếch thếch.
. . đã được mọi người trong gia đình – dù Sơn không ở nhà và không có một lời
giới thiệu nào trước cả - đối xử rất ân cần với tình thân tự nhiên như người
trong họ mạc. Chính ở đó, tôi đã làm được bài thơ đầu tiên của mình về miền Nam
- bài Tìm thân nhân. Và tiếp theo là bài Bầu trời mặt đất bàn tay... để tặng má
của Sơn, bày tỏ cảm nghĩ về mối quan hệ tâm linh tất yếu giữa mẹ - con người
nghệ sĩ. Rất tiếc bài thơ này đã bị mất cắp cùng với cái túi xách treo ở tay
lái xe đạp, tôi không thể nào nhớ lại được nữa, chỉ nhớ cái tên bài và một câu
điệp “biết đâu ngày sau sỏi đá...”
Không còn là tình cờ nữa, lần thứ hai tôi gặp Trịnh Công Sơn,
tháng tư năm 1976, gần dịp bầu cử Quốc hội, tôi từ Hà Nội vào nhận công tác tại
tuần báo Văn nghệ Giải phóng, tới Huế thì dừng lại để chơi với anh em quen biết
ở đó. Một đêm trăng sáng đẹp tuyệt vời, sông Hương được ánh trăng mạ cho lung
linh hẳn lên. Chúng tôi tụ tập ngồi ngắm trăng mạ cho suông và rồi lại thơ - nhạc.
. . trên mảnh sân nho nhỏ nhà Nguyễn Khoa Điềm, ở thôn Vĩ Dạ... Đó là những bước
đầu tiên của nhạc Trịnh Công Sơn nhập vào cuộc đời mới sau 30-4-1975. Vẫn là nhịp
điệu quen thuộc của Sơn, không lẫn được, những ca từ lại thật quá, tới mức thật
thà quá, thành ra bài hát bị nhạt. Nhạc và lời của Trịnh Công Sơn như xác với hồn,
không có cái này thì cũng không có cái kia. Về sau tôi mới hiểu rõ, đó chính là
lý do giải thích tại sao Sơn không thể phổ thơ của người khác được. Trở lại bài
gánh gánh... đó, Sơn cứ say mê hát đi hát mãi mà tôi không làm sao nhớ nổi những
giai điệu tiếp sau... cả tên bài hát cũng không nhớ luôn. Đó là dạo anh đang
trăn trở, muốn "đẻ" ngay một lứa các ca khúc mới, nhưng "đẻ
non" như vậy thì bài hát cũng không sống được. Hơn thế nữa, anh đang ở
trong tình trạng khó khăn về tâm lý. Nhiều người ở Huế có ác cảm với chế độ mới,
tỏ ý chê trách anh sao mà “nhập cuộc" dễ dàng thế, với ác ý lộ liễu. Cán bộ
ở địa phương, phường, khóm, thì lại coi anh là một "phần tử của xã hội cũ
cần phải "cảnh giác" và giám sát chặt chẽ. Nhà anh ở thường xuyên bị
theo dõi và kiểm tra hộ khẩu ban đêm. Có lần, cả Hoàng Phủ Ngọc Tường lẫn Tô
Nhuận Vĩ phải cãi vã với công an phường, vì đang ở chơi đó, mới khoảng mười giờ
đêm, đã bị xét hỏi giấy tờ. . .
Riêng tôi, tại nhà Trịnh Công Sơn (đường Nguyễn Trường Tộ, Huế),
tôi đã có một kỷ niệm nhớ đời.
Vâng, trong cái đêm trăng sáng đẹp tuyệt vời ấy, sau khi thơ
- nhạc ở nhà Nguyễn Khoa Điềm, chúng tôi kéo nhau về nhà Sơn, kiếm nem bến Ngự
nhắm rượu tiếp, lại hát tiếp,trò chuyện và "góp ý" với Sơn đôi điều,
động viên anh viết thế này... Gần tới giờ giới nghiêm, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Tô
Nhuận Vỹ, Bửu Chỉ, và mấy người nữa phải vội vàng "rút lui", còn tôi
thì ngủ lại với Sơn cho vui. Hai anh em ra cửa đứng ngắm trăng suông. Trịnh
Công Sơn kể về kỷ niệm... "Mưa vẫn hay mưa trên tầng lá nhỏ", chính
là trên tầng lá nhỏ kia kìa. . . Ngày xưa . . . Diễm vẫn thường đi qua con đường
đó. . . Diễm xưa là viết ở Quy Nhơn, những tầng lá, mấy sỏi đá này là Huế... âm
hưởng bài Diễm xưa đưa tôi vào giấc ngủ. . . Vừa chợp mắt thì nghe tiếng đập cửa
thình thình. Công an tới. Xét giấy. Giấy tờ của tôi để trong túi áo quân phục,
hồi chiều vừa lột ra gởi lại nhà Tô Nhuận Vỹ. Không có giấy tờ. Tướng mạo lại cục
mịch khả nghi. Tôi liền bị mời ra đồn công an Phú Cam, mặc dù Sơn đã cố sức giới
thiệu tôi là một nhà thơ quân đội cách mạng, kể tên một loạt những bài thơ của
tôi đã in trên nhiều sách báo nữa. "Không có giấy tờ thì cứ ra bót chờ,
chi mà phải nhiều lời". Cả tôi và Sơn đành lặng lẽ đi sau người công an vừa
nói câu đó. Ngồi đó, mai sáng giải quyết - người trực ban trỏ cho chúng tôi một
cái ghế băng đã có ba bốn người ngồi, trong góc đồn. Sáng hôm sau, Sơn phải về
Hội Văn nghệ lục túi áo của tôi và mang giấy tờ tới, tôi mới được thả ra, khi
đã nghe xong một bài huấn thị tràng giang về vấn đề phòng gian bảo mật. . . Tôi
đọc cho Sơn nghe hai câu “cảm giác" - những câu đầu tiên tôi viết về xứ Huế.
Ở Huế có lệ xét nhà
Ai không có giấy thì ra bót ngồi. . .
Chúng tôi lại cười vui, chở nhau trên chiếc xe đạp cao kều
màu vàng, chạy vòng theo con đường "ngày xưa Diễm thường đi qua", dưới
những tầng lá nhỏ. Rồi Trịnh Công Sơn sẽ viết lách thế nào đây? Tôi thầm nghĩ
trong tiếng lăn xào xạc của vô vàn viên sỏi nhỏ dưới bánh xe . . . Ừ, biết đâu
ngày sau sỏi đá... Bây giờ, "Trịnh Công Sơn và tôi gặp nhau hoàn toàn không
còn là tình cờ nữa. Những buổi quần tam tụ ngũ với nhau, anh em văn nghệ sĩ
thành phố Hồ Chí Minh, thường xuyên vẫn có tiết mục thơ - nhạc, thông báo sáng
tác mới, hoặc những dự định, những gợi ý. Một số ca khúc mới của Trịnh Công Sơn
sáng tác từ cảm hứng trước hiện thực mới, đã được công chúng lan truyền rộng
rãi - trong đó, bài Em ở nông trường, em ra biên giới (1978) được đáng kể là
cái mốc đánh dấu chặng đường mới của anh. Anh đã thật sự “bắt" cái bản sắc
tươi sáng.
Bởi vì nghệ thuật là phong phú và đa dạng, nó vẫn cần có và
dành sẵn chỗ cho những cái vu vơ thẩm mỹ và hướng thiện, như là ngày sau Sỏi đá
Cũng cần có nhau...
Tp. HCM, 10/4/1987
Nguyễn Duy
Nguồn: Tạp chuẩn nhạc, số 3, 4, năm 1994
Theo http://kilopad.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét