Một thế giới riêng
Hồn nhiên như mới vẽ
Càng giản dị, càng khó
Quá trình xây dựng tác phẩm
Đừng ngại làm đi làm lại
Không phải là ngại khó
Không phải để anh bắt chước
Xóa xấu không thương tiếc
Xóa xấu giữ đẹp cho đúng!
Phải nghĩ, phải xem
Vẽ nên có mẫu hay không?
Vẽ Hà Nội Phố
Hồn nhiên như mới vẽ
Càng giản dị, càng khó
Quá trình xây dựng tác phẩm
Đừng ngại làm đi làm lại
Không phải là ngại khó
Không phải để anh bắt chước
Xóa xấu không thương tiếc
Xóa xấu giữ đẹp cho đúng!
Phải nghĩ, phải xem
Vẽ nên có mẫu hay không?
Vẽ Hà Nội Phố
Thái Bá Vân bảo "Phố cổ Hà Nội vô cùng hội họa". (*) Ấy là sau khi
xem tranh Phố Phái, ta mới thấy thế, chứ trước vẫn "băm sáu phố
phường" mà nào ai thấy hội họa ở đâu.
Cái thiên tài của một "đứa con ruột
thịt" đã làm cho ngoại hình của "mẹ" Hà Nội đi vào hội họa
cách "ấn tượng" hình như hơn bất cứ khu phố cổ nào khác trên thế
giới.
Bùi Xuân Phái là người đầu tiên giúp ta
thấy cái chất tranh nơi những mái ngói, tường gạch, lối, ngõ của lòng thủ đô.
Ông cũng là người đầu tiên giúp ta thấy cái chất tranh nơi sân khấu chèo, nhất
là ở hậu trường. Ngoài Phái Phố, Phái Chèo, còn có Phái Khỏa Thân, Phái Xuân
Hương, Phái Chân Dung, Phái Tĩnh Vật, Phái Biển v.v. Bất kể đề tài, mọi tác
phẩm hoàn thành đều toát ra phong cách rất riêng. Đã đẹp lại "độc
(đáo)", chẳng thế mà người vẽ lại nên được cái danh danh họa!
Thực ra ở một người, cái tài đã chẳng dẫn
đến cái danh cách suông sẻ đâu. Vì lý do chính trị, Bùi Xuân Phái đã bị
"bỏ quên" cho mãi đến sau khi ông qua đời.
Ngoài sự chú ý của quần chúng, nhưng hẳn
trong sự trân trọng của một thiểu số họa sĩ và người thưởng thức tranh, Bùi
Xuân Phái đã sáng tác cực khỏe. Thái Bá Vân: "Phái (...) vẽ đến hàng ngàn
bức"!
Chắc nhiều người chợt nhớ: thời ấy kinh
tế cực kỳ khó khăn, lấy đâu ra cho đủ sơn với vải mà cọ đêm cọ ngày thế? Thì
nhiều lúc có đâu! "Nhiều bức chỉ bé bằng lòng bàn tay (...) vẽ (...) trên
một chiếc bì thư, một vỏ bao thuốc lá, một hộp diêm". Tranh kích cỡ bình
thường còn khó bán, nữa là tranh hộp diêm. Nghe nói có những bức thời giá chỉ
tính được bằng số cốc cà-phê thôi!
Nông nỗi của một "họa nghiệp"
qua lâu rồi. Tranh Phái bây giờ tiếng to khắp nước, mà tiền thì cũng đã khá
nặng trong túi khá nhiều người Việt Nam... Bây giờ một cái Phố Phái trên vỏ bao
thuốc lá, nếu không phải là đại gia thì rước được về chắc cũng thấy hơi mệt.
Trở lại chuyện "trong, ngoài".
Nhà nước Việt Nam chả phải áy náy. Thời ấy nước có việc cực lớn cần làm. Mọi
hoạt động không đóng góp vào nỗ lực chung không được đề cao là bình
thường. Nhà nước không đề cao tranh Bùi Xuân Phái, không tạo điều kiện thuận
lợi cho nhưng cũng không hề cấm họa sĩ sáng tác. Thiết tưởng trong lúc bao
nhiêu người cầm súng cầm cuốc, trong lúc họa sĩ khác vẽ để động viên người cầm
súng cầm cuốc, mà mình được vẽ gì tùy thích, mình may mắn chứ! Thế rồi việc
nước xong, nhà nước nới lỏng chính trị, cho mọi người tha hồ tán tụng tranh đẹp
của mình, mình lại may mắn nữa! (Cái việc khi ấy Phái đã vĩnh viễn xa Phố là
chuyện không thể bắt nhà nước chịu trách nhiệm!)
Ngoài sáng tác, Bùi Xuân Phái còn
"năng suy nghĩ đến nghệ thuật". Tranh Phái "đẹp độc", nghĩ
ngợi của Phái về tranh thì lắm khi "sâu độc". Sau đây là trích
tuyển thứ nhất.
Một thế giới riêng
Phố cổ Hà Nội ai có mắt chả thấy. Người
ta đi xem tranh là muốn xem cái Phố riêng của Phái.
Nếu không có được một cái nhìn riêng, đừng
vẽ làm gì.
Một thế giới riêng. Một cái nhìn riêng.
Nghệ thuật làm người xem thú vị ở chỗ đó. (1)
Hồn nhiên như mới vẽ
Đi thì thành đường. Mà làm nghệ thuật
kỵ nhất đi vào đường đã đi. Vậy mỗi lần làm, phải làm sao cho mắt không nhìn
thấy đường!
Tôi không còn nghĩ gì về nghệ thuật nữa
thì tôi mới tự do được mà vẽ.
Ðừng băn khoăn nhiều trong lúc vẽ. Ðừng
đặt ra một tiêu chuẩn gì về cái đẹp. Cứ vẽ như người không biết vẽ cũng được
chứ sao? Mà lại khó nữa nếu lại cố tình làm ra không biết vẽ! Chính cái
hồn nhiên mới đem lại cái tươi mát trong tranh. (2)
Càng giản dị, càng khó
Tranh "lải nhải vẽ mãi" sẽ hóa
ảnh! Sẽ có đầy đủ chi tiết mà thiếu mất cái chất tranh.
Cảnh vật bao giờ cũng vô số nét. Vẽ là bớt
nét đi. Nhưng cẩn thận, đừng bớt mất cái "tinh chất"!
Ðừng thừa. Cứ lải nhải vẽ mãi thì nhất
định là sẽ có nhiều cái thừa. Nên tránh đi thì hơn. Vẽ lâu cũng được nhưng cốt
để đi sâu vào cái đẹp, cái cần, chứ không phải để thấy cần cù nhiều quá
của bàn tay.
Càng ngắn càng khó (tất nhiên là ngắn
hay). Càng ít nét, càng giản dị, càng khó. Cái tinh chất mới thực là cái đáng
quý. (3)
Quá trình xây dựng tác phẩm
Vẽ không giống viết. Người này vẽ không
giống người khác vẽ.
Vậy thì cái mẫu số chung của sáng tạo nghệ
thuật là gì?
Thiết tưởng là tính biện chứng: nghệ phẩm
đích thực bao giờ cũng hoàn chỉnh dần trong quá trình sáng tạo chứ không thể
được "nghĩ ra" trước!
"Xây" tranh "xây" thơ
theo lối nào đó thì xây, miễn đừng xây theo một thiết kế!
Tác phẩm hội họa được xây dựng theo một
kiểu riêng của nó. Nó không giống như cách xây dựng tác phẩm của một nhà văn
hoặc của một ngành khác và cuối cùng mỗi con người nghệ sĩ lại có một lối riêng
để hoàn thành tác phẩm. (4)
Đừng ngại làm đi làm lại
Làm nghệ thuật, dĩ nhiên không nên cố làm
để được quần chúng thích, dùlà quần chúng "ở mức độ giỏi"!
Còn "làm đi làm lại" thì rất
nên, tuy không hề có bảo đảm là càng làm lại nhiều lần kết quả sẽ càng
"hay"!
Không ngại gì làm đi làm lại để tìm ra cái
hay hơn (...) Ðừng sợ không được quần chúng thích mà đi tìm lối này lối nọ.
Chính cái hay nhất của anh mới làm quần chúng thích được. (Tôi không nói quần
chúng ở mức độ kém).(5)
Không phải là ngại khó
Hẳn "ít vẽ hoặc không vẽ đến"
đây là do thiếu cảm xúc đậm đà. Không ai có thể vẽ thờ ơ thành tranh đẹp.
Không phải để anh bắt chước
Bắt chước là hỏng, bất kể bắt chước cái
gì.
Không cần nói tác phẩm của người. Nói quả
núi kia. Nếu anh cố vẽ nó cho thật giống, đó là anh đang bắt chước tác phẩm của
trời! Anh có cố lắm, cũng bất quá vẽ nên một bức ảnh! Cầm lấy máy ảnh mà chụp
cho mau xong! (Chụp ảnh cũng có lối bắt chước và lối nghệ thuật, đây nói lối
bắt chước.)
Ngắm cái núi mà con mắt thịt của mọi người
đều thấy như nhau, rồi vẽ ra một cái núi riêng của tâm hồn mình, mới là làm
nghệ thuật.
Không phải cái cũ, cái cổ không hay, không
có giá trị. Nó tuyệt vời với những tác phẩm bất tử đã có. Nhưng cái đó
không phải để anh bắt chước.(7)
Xóa xấu không thương tiếc
Kể ra, người xem có thấy tranh xấu thì mới
biết họa sĩ không phải cứ vẽ là ra tranh đẹp!
Tức tranh xấu giúp người xem nhận thức
đúng hơn về vẽ tranh.
Nhưng tranh xấu có thể gây ấn tượng
bất lợi về tài năng họa sĩ, trong khi đánh giá tài năng chỉ nên căn cứ vào
tranh đẹp.
Có biết vẽ đẹp là khó thì biết, đây
nhất định chỉ cho xem đẹp thôi!
Những bức tranh tồi, tranh dở, tranh xoàng
sẽ làm hại uy tín của mình đó.
Xóa cái xấu đi không thương tiếc (8)
Xóa cái xấu đi không thương tiếc (8)
Xóa xấu giữ đẹp cho đúng!
Sáng tạo nghệ thuật và thưởng thức nghệ
thuật là hai năng khiếu khác nhau.
Tức có người vẽ kém mà phân biệt tranh đẹp
xấu lại hay hơn người vẽ giỏi.
Tưởng tượng họa sĩ vẽ rồi giữ xấu xóa đẹp!
Ðáng buồn khi người vẽ không nhìn thấy
thất bại, thành công (...)
Giữ lại cái gì đẹp (...) Xóa cái xấu đi (...) Phân biệt cho hay (9)
Giữ lại cái gì đẹp (...) Xóa cái xấu đi (...) Phân biệt cho hay (9)
Phải nghĩ, phải xem
Nhà vẽ phải có lúc nghỉ vẽ để nghĩ về vẽ
và để ngắm tranh của nhà vẽ khác.
Và để đi dạo phố cổ, đi xem hát chèo,
đi... ngồi ngắm cái đèn dầu, cái điếu cày, nải chuối, mấy quả hồng v.v. nữa
chứ.
Nghệ thuật nào cũng thế. Lúc tạm nghỉ làm
là lúc nghĩ về làm, ngắm thành quả của người khác và xây vốn cảm xúc.
Tôi nghĩ rằng không phải là cứ hùng hục vẽ
là tốt mà còn phải năng suy nghĩ đến nghệ thuật, đến con đường tuy có nhiều khó
khăn nhưng đẹp đẽ.
Ngoài ra tôi thấy cần phải xem sách xem
tranh (nếu có) tất cả các họa sĩ bậc thầy, để mình được nâng tầm mắt lên. Ðể
mình phân biệt được cao thấp, vàng thau không lẫn lộn.
Nghệ thuật thật là phong phú. Biết thưởng
thức, biết đánh giá, đòi hỏi người xem phải có trình độ, phải học tập nhiều.(10)
Vẽ nên có mẫu hay không?
Vẽ là vẽ ra cái con mắt nhìn cái đẹp của
mình, chứ có phải vẽ ai hay vẽ cái gì đâu.
Mẫu chỉ là nơi họa sĩ bắt đầu. Mà cũng
không cần phải bắt đầu ở đấy. Họa sĩ có thể "cọ" mấy nhát lên vải, để
chính sơn (và vải) làm nơi bắt đầu.
Vẽ nên có mẫu hay không?
Ðiều đó còn tùy (...) Nếu vẽ theo lối cổ
điển, ấn tượng, tả thực... thì nhất định là cần phải có mẫu. Nhưng cũng không
nên nệ mẫu. Có những cái đẹp mà ở mẫu không đáp ứng được. Vậy, không nhất thiết
phải luôn luôn có mẫu. (11)
Vẽ Hà Nội Phố
Phố cổ Hà Nội là cả một cái "mỏ"
cảm hứng hội họa chờ Phái "khai"!
Không phải chỉ việc cầm cọ "bổ"
xuống là "đào" lên được tranh Phố Phái đâu. Tâm hồn họa sĩ phải tinh
lọc hình ảnh và biến hóa hình ảnh tinh lọc cách sáng tạo thì ta mới có
"những cái đẹp bất ngờ" để thưởng thức.
Hà Nội có rất nhiều vẻ đẹp (...)
Phố cổ, những căn nhà cổ vào tranh
rất dễ đẹp. Nhịp điệu của nó không đều đều như những căn nhà cao tầng, nhà
lắp ghép. Chúng ta thấy có cái cao, cái thấp, cái to, cái nhỏ, cái lùi vào, cái
nhô ra...
Người vẽ về mặt tạo hình và bố cục có rất
nhiều thuận lợi.
Về màu sắc nó mang nhiều màu thời gian. Có
nhiều mảng tường tưởng như là bẩn, không phải đâu. Nó rất đẹp đối với những đối
tượng biết nhìn thấy, biết khám phá... Những loang lổ, những dấu vết thời gian
ấy thêm vào óc tưởng tượng của người nghệ sĩ sẽ tạo ra những cái đẹp bất ngờ.
Vẽ phố cổ, nhà cổ Hà Nội mà quá nặng về
ghi chép cho đúng thì tranh sẽ mang ít chất hội họa, về phần này nên nhường chỗ
cho nhiếp ảnh hoặc điện ảnh. Chúng ta đều biết cái đẹp của tranh, phần cốt yếu
vẫn là phần sáng tạo của nghệ sĩ. (12)
(*) Tất cả những chỗ trích dẫn lời Thái Bá
Vân đều từ sách Tiếp xúc với nghệ thuật do Viện Mỹ thuật Việt
Nam xuất bản ở Hà Nội năm 1997.
(1) - Bùi
Xuân Phái, "Tâm tư nghệ thuật" (trích nhật ký), tạp chí Thơ,
VN, không nhớ số mấy, năm 2006 hoặc 2007.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét