Tô Thùy Yên, thời gian, tồn tại, cô đơn và đá

Tô Thùy Yên, thời gian, 
tồn tại, cô đơn và đá

Hành giả của cô đơn, Tô Thùy Yên đáp chuyến tốc hành "cánh đồng con ngựa chuyến tầu", năm 56, vào vòng khắc biệt của thời gian, nghiền nát hình hài, đập tan bão tố, giã vụn tâm tư, biến tất cả thành hư vô, trừ đá: Ðá ở lại.Ðá ở lại, trong ánh tàn dư, khiến cho thời gian, đá và con người trở thành tương quan tồn tại.

  Trên cánh đồng hoang thuần một mầu
  Trên cánh đồng hoang dài đến nỗi
  Tàu chạy mau mà qua rất lâu
  Tàu chạy mau, tàu chạy rất mau
  Ngựa rượt tàu, rượt tàu, rượt tàu.
  Cỏ cây, cỏ cây lùi chóng mặt
  Gò nổng cao rồi thung lũng sâu.
  Ngựa thở hào hển, thở hào hển.
  Tàu chạy mau, vẫn mau, vẫn mau.
  Mặt trời mọc xong, mặt trời lặn.
  Ngựa gục đầu, gục đầu, gục đầu.
  Cánh đồng, a! Cánh đồng sắp hết.
  Tàu chạy mau, càng mau, càng mau.
  Ngựa ngã lăn mình mướt như cỏ,
  Chấm giữa nền nhung một vết nâu.
(Cánh Ðồng Con Ngựa Chuyến Tàu, tháng 4-1956)

Ý niệm "chạy đua" lạ lắm. Mà đây không phải là cuộc chạy đua tầm thường giữa phường tục tử. Ðây là cuộc chạy đua giữa ba "kẻ" không phải người, không cùng "giống": Cánh đồng (đất và cỏ) vừa là một tĩnh thể bất biến (đất), vừa là một sinh thể lụi tàn (cỏ). Ngựa thuộc loài tử kiếp (mortel), cố rượt theo con tầu, guồng máy vô tri, vô kiếp. Tô Thùy Yên đã đoạn tuyệt với quá khứ thơ tiền chiến bằng cuộc đua này, một cuộc đua rất cô hồn, siêu thực và có thật. "Chúng" chạy đi đâu? Chạy vào không gian và thời gian, mịt mùng vô tận. Ngựa chạy mau, tầu càng mau hơn. Vận tốc (thời gian) càng gia tăng, cánh đồng (không gian) càng "dãn" ra như thể hai cái biển gian ấy cùng nhập bọn một lúc, điều mà Phạm Duy rất ngại: đừng cho không gian đụng thời gian (Thương Tình Ca).

Như thế, ý thức thời gian gia nhập lãnh phận Tô Thùy Yên ngay từ đầu, "thời gian" vào thơ như một nhận thức về sự tồn tại xuyên qua thời gian.
Ở ông, thời gian phát động những câu thơ rất sâu và rất mạnh:

  Thời gian rũ trắng xương làm nhớ...
  Thời gian gia tốc thảm thê thay...
  Thời gian đứt quãng dài vô định...
  Thời gian mất trí trắng vô âm...
  Lục lại thời gian kiếm chính mình...
  Thăm thẳm trưa thời gian chết xanh...
  Hồn thời gian phất phơ lưới nhện..

Thời gian đứt quãng là một nhận thức vô cùng sâu, dẫn đến những đớn đau khác: thời gian rũ trắng xương làm nhớ, thời gian mất trí, thời gian gia tốc, thời gian chết xanh, hồn thời gian phất phơ lưới nhện... và trong cái biển thời gian dữ dẵn, tàn khốc ấy, có kẻ đi lục lại thời gian kiếm chính mình, thì quả là cao đạo.

Cùng với Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên đem ý thức về bản ngã, về nỗi hoang tưởng của con người vào thi ca những năm 60, với một phong cách khác.
Ở Thanh Tâm Tuyền, con đường ý thức được vẽ trên cấu trúc gián đoạn, tượng trưng mạch đứt của thời gian.

  đêm ngã xuống khoảng thì thầm tội lỗi
  em bé quàng khăn đỏ ơi
  này một con chó sói
(Tôi Không Còn Cô Ðộc)

Ở mỗi tích tắc, Thanh Tâm Tuyền chụp một bức ảnh và dàn trải chúng bên nhau. 
Ba hình ảnh "đêm ngã xuống", "em bé quàng khăn đỏ" và "con chó sói" rời rạc, không có gì liên lạc với nhau, cả ba xuất hiện cùng một lúc thành một bức tranh "siêu thực lập thể". 

Ở Tô Thùy Yên, ý thức hoang tưởng xuất hiện dưới dạng cổ điển và liên tục. Tô Thùy Yên không phá cách trong hình thức mà phá cách trong tư tưởng:

  Thời gian đứt quãng dài vô định
  Như sợi dây diều băng mất tăm.
  Lòng anh thảng thốt, sông chao sóng
  Kỷ niệm buông tay, rú ngất chìm.
(Vườn Hạ)

Cách tạo hình siêu thực gắn với ý thức về bản ngã, về sự đứt quãng của thời gian, được Tô Thùy Yên nhào nặn nhuần nhuyễn trong một cấu trúc liên tục: Thời gian đứt quãng dài vô định như sợi dây diều băng mất tăm, lòng anh thảng thốt, sông chao sóng đến đây vẫn là một "chuỗi thơ" hiền lành theo lối cũ, bỗng "kỷ niệm buông tay, rú ngất chìm", từ đâu rớt xuống khiến người đọc thảng thốt, giật mình kịp thấy nỗi hoang mang, hoang tưởng. Trễ rồi. Hắn đã nhập cuộc. Vào cõi thơ Tô Thùy Yên, vào cõi hoang tưởng của chính mình, với những hình ảnh cực kỳ phức loạn: "nằm nghe tóc rụng", "chiều hôm nhìn lửa nhớ tiền thân", "con rạch đen nồng như máu chết", "mắt người sâu vời vợi ẩm hơi chiều", "đất bạc mầu đi, đất bạc mầu".

Ði từ những nghiệm sinh về sự tồn tại và thời gian, rất Heidegger ấy, thơ Tô Thùy Yên đớn đau và sâu sắc, ông tạo ra một mẫu cơ đơn hành giả, có khả năng đi ngược thời gian, suốt đời tìm lại chính mình, đằng vân trong một vũ trụ đau thương, ô nhiễm những lừa lọc, tội tù và chết chóc:

  Nao nao mường tượng bóng mình
  Mịt mùng cõi tới, u minh tiếng rền
  Xuống đò, đời đã bỏ quên
  Một sông nước lớn trào lên mắt ngời.
(Qua Sông)

Những chuyến đi tuyệt vọng chỉ kéo dài thêm, lâu thêm, nỗi khắc khoải của cô đơn:

  Năm tháng nhúng hoàng hôn
  Ðến rã rời thể xác
  Tôi đã thấy mất mát
  Tất cả trừ cô đơn.

  Cuộc sống nhiễm lầm than
  Nằm liệt trên buồn bã
  Thượng đế điềm nhiên lạ
  Tôi đánh liều cười khan
(Thân Phận Của Thi Sĩ)

Nhưng nói gì, làm gì rồi cũng thế thôi, cũng thừa thôi. Bởi từ lâu, người đãng tử ấy đã biết rằng:

  Chim đã bay quanh từ vạn cổ
  Gió thật xưa, mây thật già nua.
(Ðãng Tử)

Với đá, Ngô Thừa Ân bắt đầu Tây Du Ký, Tôn Ngộ Không là con khỉ đá. Tào Tuyết Cần mở Hồng Lâu Mộng bằng đá, Giả Bảo Ngọc là hậu thân của hòn đá dưới núi Thanh Ngạnh. Luận Ngữ, Tam Tự Kinh... trong Văn Miếu tại Trường An cũng khắc trên bia đá. Rút cục chỉ có đá còn lại. Ðá ở lại. Ðá ở lại sau khi tất cả những ánh tàn dưkhác đều đã trôi đi, biến đi:

  Trên dốc thời gian, hòn đá tuột
  Lăn dài khinh động cả hư vô
(Hề, Ta Trở Lại Gian Nhà Cỏ)

  Tiếng kêu đá lở long thiên cổ
  Cát loạn muôn trùng xóa dấu chôn
(Góa Phụ)

Ðá là thể xác của vĩnh cửu. Nhưng đá cũng lại muôn kiếp cô đơn. Ðá không có bạn. Ðá không nói. Không có thông ngôn. Ðá đợi ngàn năm. Ðá là nỗi đợi vô tận. 
Nữ Oa góp nhặt những hòn đá lớn, ngoan cường nhất để vá lại bầu trời thương khuyết, nứt nẻ, tật nguyền. Với sự tính toán tỉ mỉ, Nữ Oa cho rằng: Phải cần đến hàng vạn năm mới kiếm được 36.500 hòn đá lớn để lấp kín vết thương của bầu trời. Bà chuẩn bị được 36.501 hòn đá, nhưng lại chỉ cần có 36.500. Hòn đá duy nhất, bé nhất còn sót lại bị bà bỏ quên trên núi Thanh Ngạnh. 

Về tâm sự đứa con út của Nữ Oa, Tào Tuyết Cần viết: "Ðá khát vọng lên trời, nhưng bầu trời bao la rộng lớn lại rứt bỏ nó. Ðá muốn xuống với đất nhưng năm tháng dằng dặc qua đi, mòn mỏi đợi chờ vẫn không có cơ may để nó được đặt chân lên bàn cờ huyền bí trên mặt đất." Nhà văn muốn giải thích cái nhân duyên của đá. Không được lên trời, không chôn xuống đất. Ðá hóa thân thành: Giả Bảo Ngọc. Ðứa con út của Nữ Oa, chẳng qua là con người bị kết án chung thân di chuyển, lủng lẳng giữa thời gian và không gian một chiều đi duy nhất: Tiến về cõi không. Dẫm lên lầm than, tang tóc, cô đơn, phi lý, nguyền rủa, căm thù, lắng nghe những chuyện trần thế thất thiệt. Thân phận đợi chờ, di biến, trơ đá ấy, Tô Thùy Yên đã viết được, như một định mệnh, một vinh dự lầm than của kiếp người, như một định nghĩa của cô đơn, của con người, lửng lơ trong cõi vô chung, vô thủy:

  Con chim bói cá trong tàn tối
  Soi vĩnh hằng xanh rợn mặt hồ
  Hư ảnh lờn rờn tụ tán tụ
  Hoài công không định nổi chân như

  Trái đất thì buồn như xác rỗng
  Ta thì như gió, tuyệt bơ vơ,
  Trăm năm, cửa khép hờ mưa nắng...
  Mãi chẳng ai về qua gọi cho.

  Ta đợi nghe chừng thiên cổ mỏi
  Hàng hàng thân trụ đứng hư hao
  Hoàng hôn, thần thánh bưng mặt khóc
  Ta chẳng buồn thăm hỏi tại sao

  Ôi đá địa đầu vần vụ mộng
  Ai xưa qua yểm lại tình sầu
  Thời gian rũ trắng xương làm nhớ
  Gió cát không nguôi khóc dãi dầu.
(Nỗi Ðợi)

Ý thức về đá làm lạnh thơ, giá băng những câu thơ tha thiết nhất:

  Từng chút vỗ về, từng chút một
  Em tạt vào anh rồi rút đi...
  Thương tích chẳng lành chan muối xót
  Bào sâu thân đá, nước tay ghì
(Hải Phận)

Và với lạnh băng ấy, nhà thơ đi vào hành trình ý thức, tìm lại chính mình:

  Một sáng ta về qua bãi sụp
  Thấy tàn tro váng biết là ta.
(Nỗi Ðợi)

Ở Tô Thùy Yên, còn một con người nữa trong đó chất hành giả, ý niệm quân tử và hào hùng nhào nặn thành một tâm hồn "tráng sĩ" hiện đại. Hình ảnh này rất được quần chúng (di tản) ngưỡng mộ. Giọng thơ quan hoài, biên tái, mang hào khí của người (anh hùng) bại trận, bất khuất. Coi nhẹ tù đầy. Xem thường gian khổ. Kể chuyện mười năm lao cải nhẹ như lông.

     Bài Ta Về được phổ biến ngay khi Tô Thùy Yên còn ở trong nước như một bài ca ngất ngưởng của người tù cải tạo, cao ngạo trở về, với cái ta khinh mạn và ngạo nghễ:

  Ta về một bóng trên đường lớn
  Thơ chẳng ai đề vạt áo phai...
  Sao vẫn nghe đau mềm phế phủ?
  Mười năm, đá cũng ngậm ngùi thay.

  Vĩnh biệt ta -mười- năm chết dấp
  Chốn rừng thiêng ỉm tiếng nghìn thu
  Mười năm, mặt xạm soi khe nước
  Ta hóa thân thành vượn cổ sơ.

  Ta về qua những truông cùng phá
  Nếp trán nhăn đùa ngọn gió may
  Ta ngẩn ngơ trông trời đất cũ,
  Nghe tàn cát bụi tháng năm bay...
(Ta Về)

Nhiều người cho Ta Về, Chiều Trên Phá Tam Giang, Trường Sa Hành... là những bài thơ tiêu biểu Tô Thùy Yên, có lẽ tiêu biểu thơ chính khí, chính luận thì đúng hơn. Bài Ta Về, như có ý tái tạo một chính nghĩa, một chí khí cho người bại trận, xướng lên cái căn cước của miền Nam, tấm lòng "rộng lượng" của người tù lao cải, sẵn sàng tha thứ cho những kẻ đã hành hạ, đầy đọa mình.

Nhưng dường như thơ hay không cần chính nghĩa, không cần bầy tỏ. Lão Tử có nói đến tính "vô ích" của các sự xướng danh. Vô danh mới là Ðạo. Ðạo thường ẩn. Ðạo vốn mộc mạc, không có tên. Không có tên nên mới có khả năng biến hóa. Thơ hay không lộ. Mà lại ngại những hình ảnh cliché, sáo mòn như thơ đề vạt áo, niềm đau phế phủ, chốn rừng thiêng, tiếng nghìn thu, truông cùng phá, hóa thân thành vượn... Những nỗi đau thật không hợp với tạng chữ lấp lánh láng diện, như thể đám tang không mặc áo màu.

Cho nên những câu thơ như

  Ta hỏi han, hề, Hiu Quạnh lớn
  Mà Hiu Quạnh lớn vẫn làm ngơ.

trong Trường Sa Hành, dù được ca tụng, e rằng chúng cũng rất xa với nỗi quạnh hiu dù rất lớn của nhà thơ và của con người.

Ở Tô Thùy Yên, cô đơn, hiu quạnh và thất phận âm ỷ dưới những câu thơ khác không viết hoa, khiêm tốn hơn, tinh tế hơn và ít được chú ý hơn.

Dường như nỗi đau đã đến với Tô Thùy Yên từ rất sớm, từ những ngày đầu chiến tranh, nỗi đau đời, bắt gặp một đêm qua bắc Vàm Cống:

  Ðêm qua bắc Vàm Cống,
  Mối sầu như nước sông,
  Chảy hoài mà chẳng cạn,
  Cuốn phăng kiếp bềnh bồng...
  Tôi châm điếu thuốc nữa
  Ðốt tàn thêm tháng năm
  Chiếc bắc xa dần bến
  Ðời xa dần tuổi xanh

   Nước tách nguồn về biển
  Sầu lại chảy về hồn
  Khi tôi vuốt lấy mặt
  Nghe bàn tay trống trơn

Ðây là một trong những bài thơ lọt vào người như kẻ trộm như lời Tô Thùy Yên. Chính cái khẽ khàng, cái nhỏ nhẹ ấy mới thấm và đau, nó là những sợi thần kinh của cảm giác. Không hề có những chữ "lớn" mà mối sầu vẫn lớn. Một thời gian gian dối: Ðốt tàn thêm tháng năm. Một trống vắng âm thầm xâm lấn, cô đơn nạo sát hồn người: Khi tôi vuốt lấy mặt, nghe bàn tay trống trơn. Thơ đã tìm được tần sóng của những ngõ vắng, những lối lạc của tâm hồn; thơ mở những cửa kín, phát lộ những nỗi đau dấu sâu trong tim người.

Bài Vườn Hạ, lạnh lùng chăng lên phận số con người, những kiếp mỏng manh như những sợi diều, bị bắt làm con tin cho một mẹ mìn thời gian luôn luôn bất trắc phản bội chỉ chờ dịp là quất ngựa truy phong:

  Thời gian đứt quãng dài vô định
  Như sợi dây diều băng mất tăm
  Lòng anh thảng thốt, sông chao sóng
  Kỷ niệm buông tay rú ngất chìm.

  Ai ngắt dùm anh cây cỏ sướt
  Làm đôi gà đá, đá ăn cười
  Mùa hè đi khuất kêu không lại
  Bãi mía điêu tàn gốc cháy thui.

  Trời cao mỏi mắt, chòm mây bạc
  Thăm thẳm trưa, thời gian chết xanh.
  Ngoài cõi chói chang hư ảo múa
  Dường như ai gọi ấu danh anh.

  Hàng cây đứng bóng ôm tròn gốc
  Ðất ẩm vương hương, cỏ trở màu
  Ai cúi soi mương rong khỏa mặt
  Thấy hồn mùa cũ đọng xanh xao.
(Vườn Hạ)

Một mối "sầu" mới dấy lên, không phải sầu tiền chiến, sầu lãng mạn Lưu Trọng Lư, Huy Cận. Sầu Tô Thùy Yên mang tính chất nội tại, sầu hiện sinh, sầu sống, sầu hôm nay, sầu tự bản thân lan ra vũ trụ "lòng anh thảng thốt sông chao sóng" khác với sầu hôm qua, "sóng cuộn tràng giang buồn điệp điệp" (Huy Cận) hay "phất phơ hồn của bông hường" (Xuân Diệu). Sầu mới xuất phát từ người, làm chao đảo thiên nhiên, khác với sầu cũ: thiên nhiên gây thương cảm trong lòng người.

Ở cõi sầu mới, con người làm chủ tình cảm và tình thế, vũ trụ bị nhân hóa(1) như: Trời cao mỏi mắt chòm mây bạc : trời, mây ở đây là người, chứ không bị ví là người như bông hường của Xuân Diệu.

Thăm thẳm trưa thời gian chết xanh, ngoài cõi chói chang hư ảo múa, hàng cây đứng bóng ôm tròn gốc, đất ẩm vương hương cỏ trổ màu...: thời gian, hư ảo, hàng cây, đất, cỏ... đều là người, và người lại biến thành vật ảo, thành bóng ma của chính mình:

  Ai cúi soi mương rong khỏa mặt
  Thấy hồn mùa cũ đọng xanh xao.

Những rung động mới này xuất phát từ những nghiệm sinh về tồn tại và thời gian, hợp với cách tạo hình siêu thực, tạo thành "nỗi đau hôm nay", một nỗi đau xâm thẳng vào bản thể, dày vò tâm thức, cực kỳ nhức nhối (khác hẳn với nỗi đau lãng mạn êm dịu thời tiền chiến), tạo nên những hình ảnh thầm lặng mà vô cùng chua xót như mùa hè đi khuất kêu không lại, thăm thẳm trưa thời gian chết xanh, thấy hồn mùa cũ đọng xanh xao... Nơi Tô Thùy Yên, có tồn tại nào qua mắt được thời gian? Tồn tại và thời gian ẩn kiếp trong nhau: Không biết ai phụ ai? Ai lấn át ai? Ai chết trước ai? 

Hải Phận, một bài thơ nhỏ với mối sầu lớn. Tô Thùy Yên dựng hải phận tình yêu trong hải phận người. Vừa chia cắt, vừa gần gụi như biển và cát, như nước và đá. Ảo tưởng gần xa, hợp tan, sáng tối, tuy một mà hai, giao nhau tạo nên một mối sầu non trẻ luôn luôn bắt đầu, luôn luôn trở lại:

  Như một con sò giữa chiếc vỏ
  Chúng ta cuộn trốn trong tình yêu
  Như đôi dã tràng không biết mỏi
  Chúng ta khởi sự lại mối sầu

  Từng chút vỗ về từng chút một
  Em tạt vào anh rồi rút đi
  Thương tích chẳng lành chan muối xót
  Bào sâu thân đá, nước tay ghì.

Người lính trong hải phận cũng nhập nhằng, khiêm tốn. Ở đây không có khí hạo nhiên, không có lời hào sảng mà chỉ là những tích tụ đau thương, nhục cảm, tìm đến đối tượng yêu đương như một cõi sống, cõi về, cõi hải đăng sáng diệu:

  Anh sống làm quen cùng cái chết
  Liếm lấy mặn mà trên đau thương
  Chìm mãi xuống em và mất tích
  Như mặt trời rã trong nước loang.

  Vị thần mun hải đăng trơ trọi
  Trừng mỏi con mắt ngó không gian
  Em trở về em chờ biến đổi
  Trở về em như kim chỉ nam
(Hải Phận)

Sau này, nếu tất cả nhân gian đã bị thời gian cuốn đi, ý thức cô đơn nơi Tô Thùy Yên sẽ còn dội lại như một âm thừa tưởng lạc đến muôn sau. Và những gia tốc vận hành của nhà thơ, ngược thời gian, tìm về tiền thân, rồi cũng sẽ được lưu lại như một thử nghiệm tư tưởng.
May ra, trong một mùa hạn nào đó, Tô Thùy Yên sẽ tìm thấy

  Ở đâu còn cụm mây hư ảo
  Bay tự ngàn năm trắng cổ thi
  Tưởng tượng ta gom vào hiện kiếp
  Trọn luân hồi ấy, một lần đi.

Chú thích: 
(1)  Nhân hóa này rất khác với nhân cách hóa trong thơ lãng mạn: phất phơ hồn của bông hường (Xuân Diệu).

Tháng 10/1998 

Thụy Khuê

Theo http://chimviet.free.fr/