Một số khảo luận về cỏ - Hình tượng
nghệ thuật trong thi ca
Thúy Kiều và cánh đồng cỏ xuân. Nguồn: internet
1. Có thể nói, trong thi ca phương Đông hàng ngàn năm nay, dù
nhỏ nhoi và rất mong manh nhưng cỏ đã được các thi sĩ vô cùng ưu ái. Như ta đều
biết, cỏ lên xanh tốt nhất là vào mùa xuân, nên những câu thơ ca ngợi vẻ đẹp của
cỏ hầu như đều gắn với thời điểm này:
Xuân du phương thảo địa
Hạ thưởng lục hà trì
Nghĩa là:
Mùa xuân dạo cỏ xanh tươi
Hạ về vui mát ở nơi ao hồ
(Bốn mùa viễn du - Thôi Hiệu)
Cũng chính thi sĩ Thôi Hiệu còn có câu thơ đặc sắc nữa về cỏ
trong thi phẩm kinh động đương thời cũng như hậu thế mang tên Hoàng Hạc
lâu:
Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ
Phương thảo thê thê Anh Vũ châu
Nghĩa là:
Sông tạnh Hán Dương cây sáng ửng
Cỏ thơm Anh Vũ bãi xanh ngời
(Khương Hữu Dụng dịch)
Trong câu thơ ở bài Hoàng Hạc lâu, cỏ không chỉ là đại
diện vẻ đẹp của mùa xuân mà còn đại diện cho cái đẹp vĩnh hằng trường tồn của tự
nhiên, đối lập với cái hữu hạn nhỏ bé của kiếp người.
Một thi sĩ đời Đường nức tiếng khác là Lý Bạch cũng ca ngợi vẻ
đẹp của cỏ, nhưng lại đặt trong cái tình nhớ thương hao khuyết của người phụ nữ
ngóng chồng. Vẻ đẹp của cỏ xanh lúc này như trêu ngươi, cứa vào nỗi đau của người
thiếu phụ:
Cỏ Yên như sợi tơ xanh
Dâu Tần càng biếc rủ cành sum suê
Khi chàng tưởng nhớ ngày về
Chính là khi thiếp tái tê cõi lòng
Gió xuân ai biết cho cùng
Cớ sao len lỏi vào trong màn là
(Xuân tứ)
Ở Việt Nam, nói về những câu thơ ca ngợi cỏ xuân nổi tiếng,
có lẽ đầu tiên phải kể đến là câu trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, đoạn tả chị
em Thúy Kiều đi chơi tiết thanh minh:
Cỏ non xanh rợn chân trời
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.
Cũng trong đoạn tả tiết thanh minh này, còn có bốn lần tả cỏ
khác nữa của đại thi hào Nguyễn Du, mỗi lần một cách biểu hiện khác nhau. Hai lần
tả chung chung chỉ dừng lại ở ấn tượng màu sắc: Lễ là tảo mộ hội là đạp
thanh, và Hài văn lần bước dặm xanh. Nhưng còn hai lần nữa gắn liền với
tâm trạng con người. Một là khi tả Thúy Kiều thắp hương trước mộ Đạm Tiên:
Một vùng cỏ áy bóng tà
Gió hiu hiu thổi một vài bông lau.
Cũng là cỏ mùa xuân nhưng “cỏ áy” lại là cỏ úa vàng, như một
ám thị về cuộc đời buồn thương của một trang tài sắc. Lần tả cỏ cuối cùng nữa
trong buổi thanh minh là khi Kim Trọng quay lại nơi gặp gỡ hai chị em Thúy Kiều,
giờ đây chỉ còn thấy:
Một vùng cỏ mọc xanh rì
Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu.
Cỏ lúc này dường như vô tình và phũ phàng với con người,
không còn hiện lên chút gì bóng dáng của giai nhân nữa. Trong các phần sau của
Truyện Kiều, Nguyễn Du còn vài lần nữa nhắc đến cỏ. Khi thì dùng cỏ như một ẩn
dụ của thân phận:
Hạt mưa sá nghĩ phận hèn
Liều đem tấc cỏ quyết đền ba xuân.
Lúc thì dùng cỏ để tả tâm trạng hoang mang vô vọng của Kiều
trước lầu Ngưng Bích:
Buồn trông nội cỏ dầu dầu
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.
Và một lần nữa dùng cỏ để tả sự hoang tàn khi chàng Kim trở lại
vườn Thúy tìm người xưa:
Xập xè én liệng lầu không
Cỏ lan mặt đất rêu phong dấu giày.
Cũng trong văn chương thời trung đại của Việt Nam, cỏ còn được
gắn với một số ý nghĩa biểu trưng khác. Trong thơ Nguyễn Trãi, cỏ được coi là
tiểu nhân, đối lập với hoa là quân tử:
Phượng những tiếc cao, diều hãy lượn
Hoa thường hay héo, cỏ thường tươi.
(Tự thuật, bài 9)
Cái ý tiểu nhân gắn với cỏ cũng từng được nói đến trong Đạo
đức kinh của Lão Tử: “Đức của quân tử như gió. Đức của tiểu nhân như
cỏ. Gió thổi, cỏ rạp xuống”. Còn trong thơ của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều, cỏ
gắn với sự giã biệt số kiếp một con người, là sự đặt dấu chấm hết cho một cuộc
đời:
Trăm năm còn có gì đâu
Chẳng qua một nấm cỏ khâu xanh rì.
(Cung oán ngâm khúc)
Phạm Thái trước cái chết của Trương Quỳnh Như cũng có một cảm
xúc tương tự: “Nay qua nấm cỏ xanh tưởng người mệnh bạc, sụt sùi hai hàng tình
lệ, giãi bày một bức khốc văn, đốt xuống tuyền đài tỏ cùng nương tử” (Văn tế
Trương Quỳnh Như). Chỉ có một trường hợp hiếm hoi trong văn chương trung đại
người Việt, cỏ gắn với ý chí hiên ngang bất khuất, cứng cỏi phi thường. Đó là
những câu trong Hịch tướng sĩ của Trần Hưng Đạo, thể hiện tinh thần
yêu nước nồng nàn, quyết tâm chống giặc đến hơi thở cuối cùng: Dẫu cho
trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam
lòng” (bản dịch của Bùi Kỷ).
2. Sang thời kỳ hiện đại, cỏ vẫn xuất hiện rất nhiều trong thi
ca Việt Nam và được mở rộng các chiều kích, cung bậc cảm xúc. Cũng nói về cái
chết song cách diễn đạt của Nguyễn Duy trong Đò Lèn vẫn gây được cảm
giác mới mẻ nhờ hiệu ứng tương phản bất ngờ:
Khi tôi biết thương bà thì đã muộn
Bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi.
Những câu thơ về cỏ trong thơ ca kháng chiến mang những dấu ấn
rất riêng. Cỏ trong thơ Thanh Thảo đầy ắp bầu nhiệt huyết tràn trề mê say và
dâng hiến của tuổi trẻ:
Chúng tôi đã đi không tiếc đời mình
(Nhưng tuổi hai mươi làm sao không tiếc)
Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi thì còn chi Tổ quốc
Cỏ sắc mà ấm quá, phải không em?
(Những người đi tới biển)
Cỏ trong thơ Hoàng Nhuận Cầm cũng là dâng hiến, nhưng là
trong sự khắc nghiệt và dữ dội của chiến tranh, khi sự sống và cái chết
luôn ở một ranh giới cận kề:
Đêm trong suốt áp ngực vào phương ấy
Gặp lại mùi cỏ cháy suốt thời trai.
(Phương ấy)
Chiến tranh đi qua, bao người con đất Việt mãi nằm lại trong
lòng đất quê hương. Trên mộ các anh cỏ phủ xanh, và những nấm cỏ ấy dường như
cũng mang đầy linh hồn, cỏ hàng ngày xạc xào đu đưa như ru các anh yên nghỉ. Lại
vọng về những câu hát đầy ám ảnh: Cỏ non thành cổ, một màu xanh non tơ.
Bình minh thành cổ, cỏ mềm theo gió đung đưa (…) Cỏ xanh non tơ cỏ xanh non tơ
xin chớ vô tình với người hy sinh, trên mảnh đất quê mình (Cỏ non thành cổ
- Nhạc và lời: Tân Huyền).
Hoa cỏ may đã trở thành một hình tượng
nghệ thuật trong thơ
nhiều thi sĩ
Trong một góc nhìn khác, nhà thơ Hồng Thanh Quang lại thấy cỏ
chính là linh hồn của người lính, vì thương mẹ nên đã trỗi dậy trên nấm mồ
xuân:
Anh thương mẹ quá đau phiền
Anh thương tay mẹ cóng trên thân mình
Nằm sâu dưới đất sao đành
Âm thầm anh nhú lên thành cỏ xuân
(Cỏ xuân)
Nhiều thi sĩ dùng cỏ để thể hiện các cảm xúc của tình yêu lứa
đôi. Nguyễn Bính từ trước 1945 đã có bài lục bát chỉ gồm hai câu tuyệt hay:
Hồn anh như hoa cỏ may
Một chiều cả gió bám đầy áo em.
(Hoa cỏ may)
Từ hoa cỏ may của Nguyễn Bính đến Hoa cỏ may của Xuân Quỳnh lại
là một đổi thay lớn về tư duy hình tượng và cảm quan nghệ thuật:
Khắp nẻo dâng đầy hoa cỏ may
Áo em sơ ý cỏ găm đầy
Lời yêu mỏng mảnh như màu khói
Ai biết lòng anh có đổi thay
(Hoa cỏ may)
Nếu như hoa cỏ may trong thơ Nguyễn Bính là sự đa tình, dễ
rung động rung cảm của chàng lãng tử thì hoa cỏ may trong thơ Xuân Quỳnh lại
mang đầy dự cảm âu lo về tình yêu nhanh đến nhanh đi, về việc chưa thể tin vào
một ái tình vĩnh viễn. Cái sự khó nắm bắt và đầy che giấu ấy sau này cũng gặp lại
trong thơ Hoàng Nhuận Cầm, cũng với một ý thơ rất ấn tượng về cỏ may:
Trời xanh màu tự thú
Tóc em thờ ơ bay
Ngày em hai mươi tuổi
Anh ngửa đôi bàn tay
Tình yêu hương cỏ may
Ngủ âm thầm trong đất
Lòng anh cũng vậy thôi
Hơn một lần đánh mất
(Mây rất thờ ơ)
Khi lứa đôi hạnh phúc thì cỏ dường như cũng nồng nàn, run rẩy,
phập phồng và hồi hộp theo nhịp đập trái tim người:
Cỏ nằm trên mộ đợi thanh minh
Tôi đợi người yêu đến tự tình
(Mùa xuân xanh - Nguyễn Bính)
Cỏ khi ấy có thể cũng chính là vẻ đẹp của người mình
yêu: Cỏ mềm thơm mãi dấu chân em (Chia tay trong đêm Hà Nội - Nguyễn
Đình Thi). Còn khi tình yêu dang dở thì cỏ ngay lập tức cũng trở nên buồn
thương héo hắt. Lúc này, không còn vẻ đẹp của cỏ mùa xuân nữa mà là nỗi buồn
mùa thu mênh mang:
Thu mà, cỏ ở triền đê
Nửa xanh xao tím, nửa tê tái vàng
(Không đề mùa thu - Hồng Thanh Quang)
Nhắc đến cỏ, không thể quên những kỷ niệm tuổi thơ:
Chăn trâu cắt cỏ trên đồng
Rạ rơm thì ít gió đông thì nhiều
(Chăn trâu đốt lửa - Đồng Đức Bốn)
Chút hoa cỏ lẫn vào trong kỷ niệm
Chiều mẹ về nón trắng vẫy nghiêng nghiêng
(Ngày xa - Minh Việt)
Cho đến những năm gần đây, cỏ vẫn tiếp tục xuất hiện trong
thơ đương đại với những cách biểu hiện mới. Tạ Anh Thư đã viết về cỏ theo một
cách rất riêng. Với chị, cỏ là sự dâng hiến nguyên khôi tinh khiết đến tận cùng
và không điều kiện:
Sao mọc rồi lại lặn
Sương đọng rồi lại tan
Em bên kia thung lũng
Cách chàng vạn bước chân
Nhưng nếu chàng yên lặng
Sẽ thấy em thật gần
Tình yêu của ngọn cỏ
Chẳng đòi hỏi thề nguyền
Chỉ cần chàng cúi xuống
Một buổi chiều nghiêng nghiêng
(Chàng)
Tìm hiểu về cỏ trong thi ca Việt theo một dòng chảy văn học sử,
chúng ta thấy được sự kỳ diệu, phong phú của vẻ đẹp ngôn từ, vẻ đẹp văn chương,
thấy được những sáng tạo và đổi mới không ngừng nghỉ của người nghệ sĩ. Họ luôn
có những phát hiện, tìm kiếm hoặc diễn đạt nhằm khơi gợi nên nhiều chiều kích mới
mẻ cho một hình tượng nghệ thuật quen thuộc mà không bao giờ cũ. Và tôi tin rằng
ngọn cỏ đơn sơ ấy sẽ vẫn còn đủ sức vẫy gọi sáng tạo của các thế hệ thi sĩ, lay
động trái tim của nhiều thế hệ độc giả mai sau.
23/11/2018
Đỗ Anh Vũ
Theo http://vannghethainguyen.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét