Bóng giai nhân là con đẻ của Nguyễn Bính hay Yến Lan

Bóng giai nhân là con đẻ
của Nguyễn Bính hay Yến Lan?

Sau khi bài “Ai là tác giả Bóng giai nhân” đăng Báo Văn Nghệ Công An số 173/ 4/2012
Đầu trang báo có lời của Tòa soạn “ Để làm rõ vai trò của nhà thơ Yến Lan đối với vở kịch thơ…, rất mong nhận được ý kiến của các nhà nghiên cứu, nhà văn và bạn đọc …
Thì tôi nhận được nhiều y kiến; trong đó nổi bật nhất là bài viết của Trang Nhung. Bài viết tổng hợp được nhiều ý kiến chứng minh sự nhầm lẫn nhiều năm qua, là do đâu. Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân đã giải mã rằng:
“Trong các bản tiểu sử Nguyễn Bính chúng ta có thấy tên vở kịch thơ kia thì chỉ là vì những người biên soạn ghi như vậy - họ cũng vẫn là những người chịu tác động của cái quảng cáo khi Bóng giai nhân được trình diễn khi xưa chứ họ chưa hề biết được cái thông tin về tác giả đích thực của tác phẩm”
Tác giả Trang Nhung, nhờ tôi gửi đến bạn đọc gần xa đọc để hiểu thực chất của vấn đề một cách rõ ràng và công tâm, không thiên vị hay đề cao người nào cạ.
Câu chuyện khác về “Bóng giai nhân”
Nguyễn Bính hay Yến Lan là tác giả?
Lâu nay, các tuyển tập, sưu tập về Nguyễn Bính, Yến Lan, các mục từ về Nguyễn Bính (1918 - 1966), Yến Lan (1916-1998) trong Từ điển văn học và nhiều tiểu luận, bài viết khác về Yến Lan, Nguyễn Bính đều khẳng định vở kịch thơ Bóng giai nhân là tác phẩm chính của Nguyễn Bính hoặc Nguyễn Bính hợp soạn với Yến Lan, Nguyễn Bính viết theo phác thảo ban đầu của Yến Lan; thậm chí ngay cả báo giới thời vở kịch thơ Bóng giai nhân được công diễn cũng đưa thông tin Nguyễn Bính và Yến Lan là đồng tác giả Bóng giai nhân… “Sự thực” này có vẻ không còn gì phải bàn cãi. Thế nhưng, bất ngờ thay, đằng sau văn bản Bóng giai nhân lại chứa nhiều uẩn khúc, mà chính người trong cuộc cũng có điều khó nói, khó thay đổi. Yến Lan đành buông xuôi, ngậm ngùi chấp nhận một “lịch sử đã an bài”. Thành ra “sự thật” khác về Bóng giai nhân đối với nhiều người vẫn chỉ là câu chuyện qua đường; là câu chuyện một phía (được kể lại khi nhà thơ Nguyễn Bính đã mất).
Cụ thể là, từ năm 1988 trong trao đổi thư từ với nhà nghiên cứu, dịch giả Khổng Đức, Yến Lan có hé mở một câu chuyện khác về Bóng giai nhân; năm 1990, nhà thơ Yến Lan viết hồi ký (theo đề nghị của nhà thơ Mộng Tuyết) kể lại quá trình sáng tác Bóng giai nhân, Yến Lan cho rằng ông mới là tác giả đích thực của Bóng giai nhân; sau những thư từ và hồi kí của Yến Lan, nhà thơ Hoàng Cầm chính thức đề nghị giới văn học – sân khấu cần đính chính vấn đề quyền tác giả của Bóng giai nhân. Sau ý kiến của Hoàng Cầm phần lớn là những thông tin từ phía gia đình nhà thơ Yến Lan. Gần đây, được sự trợ giúp về thông tin, tư liệu của gia đình nhà thơ Yến Lan, một số báo in và trang mạng internet (cá nhân) tiếp tục góp bàn về vấn đề này.
Để độc giả biết thêm một câu chuyện nữa về Bóng giai nhân, Văn nghệ Trẻ giở lại hồ sơ văn học này.
Trong một bức thư gửi nhà nghiên cứu Khổng Đức (tức Đinh Tấn Dung) đề ngày 13/3/1988, nhà thơ Yến Lan cho biết kịch thơ Gái Trữ La ông viết năm 1943 sau Bóng giai nhân (quãng giữa 1941- 1942). Gái Trữ La diễn ở Thanh Hóa lần đầu và Bóng giai nhân ở Huế.
khi đọc trên báo Nhân dân ra ngày Chủ nhật 28/2/1988 – cột cuối trang 4 có ghi tin “Xuất bản tác phẩm của Nguyễn Bính”:
“Để kỷ niệm 70 năm ngày sinh của Nguyễn Bính, Sở Văn hóa và Hội Văn nghệ Hà Nam Ninh đã xuất bản… sẽ tiếp tục in những vở kịch thơ của Nguyễn Bính” Yến Lan đã gửi cho nhà thơ Chế Lan Viên “một bức thư dài về câu chuyện có liên quan”. Tiếc rằng, trong thư ngày 13/3/1988 này, Yến Lan không nói “câu chuyện có liên quan” đó như thế nào và ý kiến của nhà thơ Chế Lan Viên ra sao. Chỉ biết rằng, từ chuyện tin tức “có vấn đề” trên báo Nhân dân đến Tuyển tập Nguyễn Bính[1], mục Tiểu sử có ghi “Vở kịch Bóng giai nhân Nguyễn Bính soạn theo phác thảo ban đầu của Yến Lan (1942) đã được dựng ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế”… và phần Tác phẩm chính trước Cách mạng tháng Tám “ghi chỉ một tên Nguyễn Bính”… Yến Lan đã nêu băn khoăn về quyền tác giả của Nguyễn Bính đối với Bóng giai nhân như sau: thông tin không chính xác về quyền tác giả như vậy có thể sẽ để lại những hệ lụy khó lường, nhất là đối với người không có điều kiện tiếp cận thực chất vấn đề văn bản Bóng giai nhân “sẽ vin vào đó để làm căn cứ tối hậu tổng kết”.
“Mai này các nhà xuất bản trên kia in nó ra - tôi nghĩ còn có mục đích khác quan trọng hơn nữa là lợi nhuận – vì sách sẽ chạy – thì các quyền lợi của tôi bị tước bỏ. Ngay cả quyền lợi thiêng liêng là cái danh nghĩa chính đáng làm tác giả. Từ trước đến nay Bóng giai nhân đã phải mang tên hai tác giả (là do lúc viết – ra ở Huế, tôi và Nguyễn Bính ở chung một nhà, cả Vũ Trọng Can) – để cho đủ tên 2 nhà thơ để cho hấp dẫn – Giá lúc ấy Vũ Trọng Can lại là nhà thơ nữa thì có khi có cả tên vào đó. Nhiều tài liệu đã nêu, như Từ điển Văn học tập II của nhà xuất bản Khoa học xã hội – Lịch sử kịch nói Việt Nam (trước cách mạng) nhà xuất bản Văn học do Phan Kế Hoành và Huỳnh Lý (1978) soạn – và nhiều tác phẩm, tiểu luận khác. Ngay hiện nay ở nhà, tôi vẫn còn giữ một tập đánh máy từ ngày viết xong để trình kiểm duyệt – có đề tên cả 2 người, tập ấy tôi gửi một bạn gái rất thân ở Hà Tiên nhân khi sắp diễn, và nhắn chị ấy chuyển cho anh Đông Hồ và chị Mộng Tuyết đọc. Sau này định diễn ở Thanh Hóa, tôi gửi thư vào mượn lại. Về Bình Định mang theo rồi gửi anh Quách Tấn giữ cho đến khi giải phóng trở về.
Tôi đang có một dự định nhằm làm cho sáng tỏ – Báo cho các nhà xuất bản trên cần lưu ý vấn đề này.
1/ - Viết nhờ Báo Văn nghệ đăng mấy dòng cải chính, và báo cho Hội Nhà văn–Nhưng chỉ sợ họ cho là “đã có lửa đâu mà lo cháy” – Yến Lan chỉ xông khói lên thôi. Có thể lắm chứ.
2/ - Viết một hồi ký về Huế (trong ấy xoay quanh những sự việc và xúc cảm về Bóng giai nhân, nhân đó mà nói rõ sự thật. Năm ngoái, Biên tập Sông Hương có mời tôi tham gia, giờ mà có bài thì họ đăng thôi. Và tôi đã viết một hồi ký gần 6.000 chữ. Mấy hôm nay đánh vật với nó và đọc lại thì cần điều chỉnh lại cho tế nhị, dịu dàng hơn. Thế là hiện giờ thì đang treo mà tôi đã mệt…
Tôi nghĩ, ngoài cái hồi ký ấy, giá có một nhà nghiên cứu nào viết theo chủ đề: đại khái như: Nhân cái tiểu sử ở đầu một tuyển tập, nghĩ đến trách nhiệm và tính chính xác, tính chân thật của việc nghiên cứu và giới thiệu.
Anh nghĩ nay Bóng giai nhân có thể là một vụ án văn học không? Theo tôi thì có, nhưng già rồi, lực tận thế cô cũng đến bỏ cuộc thôi” ” (Thư gửi Khổng Đức, ngày 13/3/1988).
Bóng giai nhân là một vụ án văn học chưa được các nhà nghiên cứu văn học, sân khấu … quan tâm thích đáng. Câu hỏi thực chất tác giả Bóng giai nhân là ai hầu như vẫn chỉ là mối bận tâm của dăm ba người; còn phần lớn người đọc vẫn xem đây là tác phẩm chính của Nguyễn Bính. Chính Yến Lan trong hồi ký viết năm 1990 cũng kể rằng:
Một hôm ông nhận được thư Vũ Trọng Can mời vào Huế nhập ban kịch mới; đến Huế ông cùng Vũ Trọng Can, Nguyễn Bính quyết định diễn một vở kịch thơ “vai chính lên sâu khấu, xách gươm báu đi săn đuổi vinh quang, đã thủ tiêu ân tình phản bác đạo lý và tiêu ma cái đẹp. Đó là phác thảo đầu tiên do ba chúng tôi góp trong một buổi sớm (P.V nhấn mạnh). Cơm xong bỏ cả giấc trưa bàn luôn các chi tiết: bí quyết làm cho gươm thêm thiêng… Nguyễn Bính tả, kể ra những em Đào, em Lý, cô Mừng, cô Thương với khá nhiều thiếu nữ, thiếu phụ mà anh gặp và quen trên các nẻo đường phố của Huế. Vũ Trọng Can cũng tả và kể ra những em Đào, em Lý, cô Mừng, cô Thương của mình. Nhưng đều kết luận: có trời mà vận động cho các gia đình người ta cho con em mình lên sân khấu. Nhất là con gái. Thế là lâm vào thế bí…”, rồi Can và Nguyễn Bính nhận sẽ đến Ngự Viên thuyết phục một cô gái lai Pháp, “cô ta sẽ là nhân vật biểu tượng cho cái đẹp trong vở kịch”, “vở kịch được ai nấy bằng lòng. Chỉ có đôi lúc nảy ra vài cuộc cãi cọ giữa tôi và Nguyễn Bính về lời văn câu văn. Bính chê văn tôi quá Tây, bắt chữa lại mấy chỗ. Tôi tự ái, bỏ đi cùng Chu Ngọc…”, “Hà Xuân Tế hứa chắc chắn rằng anh sẽ vời được Bảo Đại và Nam Phương đến chủ tọa khai diễn. Anh trao bản thảo vở kịch cho tôi và nói: “Vì có hoàng đế đến dự xem, nếu vở kịch thêm một vài đoạn có tính cách tôn vinh thì chắc sẽ được nhiều đặc ân cho các hoạt động sau này. Các anh về thêm vào cho khéo léo một chút.”; “Hai hôm sau thì giữa thành phố Huế xôn xao lên những áp phích, những tờ quảng cáo cho vở kịch dán ở các nơi công cộng và các mặt tường nhà. Nhất là ở các ngã tư đại lộ, những biểu ngữ bằng cả tấm vải trắng có hàng chữ đỏ viết bằng tiếng Pháp “Bóng giai nhân bi tráng, kịch bằng thơ của Yến Lan và Nguyễn Bính sẽ trình diễn ở Accueil vào các đêm… dưới quyền chủ tọa của hoàng đế Bảo Đại và hoàng hậu Nam Phương”…[2]
Trong Tuyển tập Nguyễn Bính (1986, 2001), Nguyễn Bính toàn tập (2 tập, Nguyễn Bính Hồng Cầu sưu tầm, biên soạn, Nxb. Văn học, 2008),… Bóng giai nhân được xác định là tác phẩm chính của Nguyễn Bính: nhóm tác giả Tuyển tập Nguyễn Bính khẳng định vở kịch thơ này Nguyễn Bính “soạn theo phác thảo ban đầu của Yến Lan”; còn Nguyễn Bính Hồng Cầu, con gái nhà thơ Nguyễn Bính ghi chú Bóng giai nhân “viết chung với Yến Lan”. Tuyển tập kịch thơ Việt Nam 1935- 1945 (do Hồ Ngọc sưu tầm, biên soạn, Nxb. Sân khấu,1994) ghi “Bóng giai nhân, bi kịch 1 hồi, 3 màn của Yến Lan và Nguyễn Bính”, phần Phụ lục của cuốn sách này cho biết thêm “Bóng giai nhân… diễn lần đầu tiên: 10.10.1942 tại Hà Nội, do ban kịch Hà Nội trình diễn, đạo diễn: Chu Ngọc”. Tuyển tập Yến Lan (Nguyễn Bao giới thiệu, tuyển chọn, Nxb. Văn học, H, 1996) khẳng định Bóng giai nhân soạn năm 1940, Yến Lan viết chung với Nguyễn Bính; trước đó trong tuyển tập Thơ Yến Lan năm 1987 (Chế Lan Viên giới thiệu, Nxb. Văn học,H) không thấy đoạn nào Chế Lan Viên nhắc đến những khúc mắc về quyền tác giả của Yến Lan hay Nguyễn Bính đối với Bóng giai nhân, ngay cả trong lời giới thiệu tập thơ Những ngọn đèn (thơ Yến Lan, Văn Cao giới thiệu, Nxb. Hội Nhà văn, H, 1957) cũng không thấy dòng nào Văn Cao nói lại quyền tác giả của riêng Yến Lan đối với Bóng giai nhân[3]. Từ điển văn học bộ mới (Nxb. Thế giới, 2004) ở mục Yến Lan do Nguyễn Văn Long soạn có ghi “Yến Lan được biết đến với những vở kịch lãng mạn: Bóng giai nhân viết chung với Nguyễn Bính (1939) và Gái Trữ La (1941) khai thác những sự tích trong dã sử thời xưa; những vở này được công diễn nhiều lần nhưng chưa in thành sách” (tr.2116), ở đoạn viết về tác phẩm chính của Yến Lan không thấy Nguyễn Văn Long ghi vở kịch Bóng giai nhân; mục Nguyễn Bính do Nguyễn Hoàng Khung soạn thì lại ghi “Nguyễn Bính sáng tác khá nhiều, chỉ ba năm 1940 – 1942 đã cho xuất bản tới bảy tập thơ, ngoài ra còn soạn vở kịch thơ Bóng giai nhân - do Yến Lan khởi thảo – và đã được dựng ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế”(tr.1111).
Theo thông tin chúng tôi có được, nhà thơ Trúc Đường lúc còn sống (anh cả nhà thơ nguyễn Bính) và nhiều bạn bè thân thiết cùng thời với nhà thơ Nguyễn Bính đều cho rằng kịch thơ Bóng giai nhân là viết chung với Yến Lan. Hiện nay Nhà lưu niệm Nguyễn Bính (Gò Vấp, TP. HCM) còn giữ được bản photo tấm vé xem diễn vở kịch Thế chiến quốc và Bóng giai nhân tại nhà hát Tây, Hà Nội năm 1942 để gây quỹ học bổng... giá 25 đồng, do nữ sĩ Mộng Tuyết - Thất tiểu muội gởi tặng Nhà lưu niệm Nguyễn Bính năm 1997. Có đều trên tấm vé không thấy đề tên tác giả của cả hai vở kịch nói trên!
Vậy thực ra Nguyễn Bính hay Yến Lan là tác giả Bóng giai nhân? Lỗi thuộc về ai? Xung quanh vấn đề này còn nhiều câu hỏi mà những người đi tìm lời giải từ hai phía hậu sinh chưa hẳn đã xác thực.
Vở kịch Bóng giai nhân đã chung sống bình yên giữa hai tác giả qua các thời kỳ trước và sau cách mạng tháng Tám cho đến 1966 Nguyễn Bính qua đời. Suốt thời gian dài ấy không thấy ai (kể cả Nguyễn Bính và Yến Lan) có ý kiến khác về quyền tác giả của Bóng giai nhân như nó đã từng được giới báo chí đương thời và giới nghiên cứu văn học sau này ghi nhận. Vả lại nguyễn Bính cũng là một thi sĩ như bao thi nhân khác, ông không có quyền lực bắt ép dư luận phải theo mình để tranh đoạt tác phẩm của người khác.
Văn nghệ Trẻ cung cấp thông tin - ý kiến đa chiều theo dòng lịch sử về vấn đề Bóng giai nhân với mong muốn bạn đọc rộng rãi và những người trong cuộc bình tĩnh suy xét vấn đề để có được câu trả lời thỏa đáng đồng thời tránh làm tổn thương đến vong linh của người đã khuất!
P.v Văn nghệ Trẻ
Bóng giai nhân theo dòng thời gian
Trong phạm vi tư liệu thu thập được (hoặc do gia đình nhà thơ Yến Lan cung cấp), và qua trao đổi với một số nhà nghiên cứu dưới đây chúng tôi xin trích đăng một số tin tức có liên quan và các ý kiến bàn thảo rất đáng suy ngẫm:
° Tác giả Cây Thông: “Đêm thứ bảy, 10 Octobre 1942, ban tài tử Hà Nội đã hiến bà con Hà thành hai vở kịch giá trị: Kịch lời Thế Chiến quốc của Trần Tử Anh và kịch ca Bóng giai nhân của Nguyễn Bính cùng Yến Lan. Diễn nổi được những vở này không phải là một việc dễ dàng, vì lẽ: 1/ kịch thuộc lối lịch sử; 2/ lời kịch rất đỗi văn chương; 3/ lớp kịch không có một vai “đào” nào. Tuy vở sau có, nhưng đấy chỉ là một cái “bóng” như nhan đề đã nói, lờ mờ lướt qua trên sân khấu… Trong Bóng giai nhân, ta ngợi khen Tráng sĩ (Vũ Hoàng Chương) bao nhiêu, ta cũng nên hoan hô Đạo sĩ (Trần Huyền Trân) bấy nhiêu” (“Ban Kịch Hà Nội với Thế Chiến quốc và Bóng giai nhân”/ Tạp chí Tri tân số 68, ngày 14.10.1942)
° Nhà phê bình Lê Thanh: “Sau hai vở Anh Nga và Tiếng địch sông Ô, ta thấy xuất hiện Trần Can và Lý Chiêu Hoàng, Phạm Thái (đã xuất bản) của Phan Khắc Khoan, Quán biên thùy (đã xuất bản) của Thao Thao, Vân muội (đã diễn) của Vũ Hoàng Chương, Bóng giai nhân (đã diễn) của Nguyễn Bính… đều là những vở kịch có giá trị” (“Kịch viết bằng thơ”/Tạp chí Tri tân số 133, ngày 9.3.1944)
° Nhà thơ Vũ Hoàng Chương (người thủ vai tráng sĩ trong Bóng giai nhân 2 lần): Trong hồi kí của mình, Vũ Hoàng Chương có nhắc lại lời trò chuyện của Chu Ngọc, “đạo diễn” vở Bóng giai nhân, như sau: “Kịch thì có sẵn rồi. Một kịch xuôi - Thế Chiến quốc của Trần Tử Anh và một kịch thơ Bóng giai nhân của Nguyễn Bính” (Vở kịch thơ này Nguyễn Bính lúc bấy giờ cho biết là đã hợp soạn với thi sĩ Yến Lan, nhưng Yến Lan ở miền Trung, Hoàng chưa hề gặp” (“Hà, Bắc, Hải, Đông”, trích hồi ký Ta đã làm chi đời ta của Vũ Hoàng Chương, Nxb. Hội Nhà văn, 1993, tr.33). Ở nhiều đoạn khác trong hồi ký này nhà thơ Vũ Hoàng Chương cũng nói Nguyễn Bính là tác giả Bóng giai nhân (tr.105, 106)
° Nhà thơ Hoàng Cầm: Đính chính những lầm lẫn trong văn học[4]
Năm 1941 tôi đã chính thức bước vào cái “nghiệp của văn chương” được vài năm. Cuối năm ấy tôi được xem vở kịch thơ đầu tiên công diễn trên sân khấu nhà hát lớn Hà Nội, do nhà đạo diễn Chu Ngọc dàn dựng. Việc được xem một vở kịch thơ tề chỉnh trên sân khấu có chuẩn mực lần ấy với tôi là một bước ngoặt quyết định trong công việc sáng tác kịch thơ của tôi….Vở kịch thơ ấy có tên là Bóng giai nhân. Trong chương trình ghi là hai tác giả Nguyễn Bính và Yến Lan. Với Nguyễn Bính tôi đã quen. Đối với các bậc đàn anh nổi tiếng, tôi coi như cây cao bóng cả. Tôi chưa gặp Yến Lan bao giờ, chỉ biết anh là một thi sĩ đáng kính nể với bài Bến My Lăng, mà anh đang sánh vai đồng hành với đại thụ như Hàn Mặc Tử, Bích Khê… nhóm thơ Bình Định nổi tiếng trong phong trào Thơ mới.
Cũng do Bóng giai nhân kích thích mà sang đầu năm 1942 tôi đã khởi thảo vở kịch thơ dài Kiều Loan, cả đến lúc ấy nữa, tôi vẫn chưa biết mặt Yến Lan thế nào, mặc dù suốt từ năm 1942 đến 1947, thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp, tôi cứ liên miên đóng vai tráng sĩ, vai chính trong vở của hai nhà thơ mà mình yêu mến.
Năm 1955, cán bộ Miền Nam ra tập kết ở Hà Nội khá đông. Lần đầu tiên tôi gặp Yến Lan tại cuộc họp của nhà xuất bản Văn Nghệ. Yến Lan con người cực kỳ hiền lành…Tôi có khoe với Yến Lan:
- Này ông, tôi là người diễn cái nhân vật tráng sĩ của ông đi mua gươm, chót giết hai người rồi, đến khi gặp người đẹp thì quẳng gươm đi, đành chịu cho gươm mất thiêng, vì không can đảm giết một người vô tội, dẫu là giết trong kịch - theo ý muốn tai quái của một đấng thần linh siêu đẳng nào đó. Vậy thì ông cho tôi biết rõ về vở ấy, ông viết màn nào, còn Nguyễn Bính viết đoạn nào?
Viết chung theo kiểu gì? Ai đề xướng chuyện kịch, rồi ai viết, các ông phân công nhau thế nào?
Tôi thấy Yến Lan có vẻ hơi buồn, nhưng chỉ thoáng qua. Sau anh cười, làm như câu chuyện chẳng có gì quan trọng. Anh nói nho nhỏ:
- Cứ nhầm lẫn hoài mà lâu năm quá, vả lại vở cũng chẳng đáng gọi lá tác phẩm tác phiếc gì ghê gớm, tôi cũng chẳng muốn công khai cải chính nữa. Sợ anh em lại bảo tranh giành tên tuổi. Mà nhất là bây giờ, văn nghệ phục vụ công nông binh (1955), những chuyện gươm thiêng, gươm thần rồi người đẹp, người điếc, cổ lỗ sĩ thế thì bao giờ cho diễn hay in ấn gì nữa mà lo tên với tuổi, cứ cho nó vào cái sọt rác của sự lãng quên là tốt nhất.
… Rồi anh kể:
Năm 1938, sắp đến thế chiến thứ II, một dạo, Nguyễn Bính, Trần Huyền Trân cùng với mình hẹn nhau đến Huế chơi. Cũng là cái kiểu “giang hồ vặt cho đỡ buồn đời! Chả thằng nào còn tiền mà gọi là du khách. Nói lữ khách cho có vẻ văn hoa, chứ thực tình, chỉ vì thèm đổi gió mà đi, đi bằng tiền nhuận bút còm rom của thằng Bính, mình thì nhờ cô bạn tài trợ. Thằng Trân thì cũng khăn gói gió đưa. Đúng là ba tên “bần bách khách du”. Mới đâu có ba bốn ngày, túi đứa nào cũng vét đến đồng xu cuối. Chính thằng Bính nghĩ ra trước cách kiếm tiền chè rượu là đứa nào đấy phải viết ra một vở kịch ngăn ngắn thôi, kiểu gì cũng được, chỉ cần diễn hơn nữa tiếng rồi mỗi thằng ngâm, diễn đôi ba bài thơ là may ra đủ ăn vài tuần.Nghe cũng hay, thằng Trân và mình bày ra cốt truyện, mượn sự tích gươm thần, gươm thánh gì đó ở Đông Chu liệt quốc bên Tàu ấy mà. Hai thằng phác thảo xong, câu chuyện cũng đơn giản mà chỉ có ba thằng thì vở cũng không được quá ba nhân vật. Thế là mình cắm đầu vào viết trong khi Trân và Bính thì đi “giạm sẵn chỗ bạn bè có rượu, có cơm để ăn nhờ trong khi viết rồi tập kịch. Chỉ trong hai ngày, mình đã viết xong 3 màn. Mỗi màn chừng 20 phút, ngót nghét 600 câu thơ. Mà cũng lạ, mình có thạo về kịch cọt gì đâu, không ngờ lúc cầm bút, hứng nổi lên rồi là cứ thao thao bất tuyệt. Viết xong đọc hai thằng nghe, cả hai đều khen, vỗ tay đôm đốp. Bính còn chủ quan kêu vở này có thể diễn 10 đêm không hết khách. Trân thì dè dặt hơn bảo chỉ cần bán vé ba tối, mỗi tối kín lấy hai phần ba rạp là đủ sống một tuần rồi còn đủ tiền mua vé hạng bét về nhà nữa.
- Phải nhờ Lưu Trọng Lư mới thuê được rạp với giá rẻ. Lưu cũng rất hể hả với với kịch mình viết, tổ chức một số anh em đi quảng cáo, in vé bán…..
Qua hai đêm diễn.. bọn mình chia tay. Mình về Qui Nhơn, Trân và Bính ra Bắc.
Khi in chương trình ở Hà Nội, Chu Ngọc cứ tự ý ghi tên tác giả song đôi là Nguyễn Bính và Yến Lan. Ít lâu sau Bính có thư cho mình kể lại việc diễn ở Hà Nội cũng thanh minh rằng sở dĩ Chu Ngọc để cả hai tên là cốt bán được nhiều vé, vì ở Hà Nội tên Nguyễn Bính nhiều người biết hơn. Mình cũng rất vui lòng vì cũng là bạn với nhau cả.
Câu chuyện ai là tác giả bóng giai nhân là như vậy. Điều tôi muốn nói ở đây là vấn đề trách nhiệm trong văn học. Bạn hữu ngày xưa tâm đắc với nhau, đi chơi rồi sáng tác, dẫu là giải trí, là cao hứng viết chơi, hoặc là để kiếm tiền tiêu xài lặt vặt, đó là một việc. Nhưng một tác phẩm bất luận giá trị cao hay chưa cao, nổi tiếng nhiều hay ít, nhưng do ai viết ra đó là một vấn đề cần sự minh bạch, phần trách nhiệm trước độc giả thuộc về ai càng cần phải minh bạch, để sau này những người làm văn học sử đỡ mất công kiếm tìm và xác định tài liệu.
Cách đây ít năm, vào dịp Đại Hội Nhà văn lần thứ tư (1989), anh Yến Lan gặp tôi có kể rằng ở một tỉnh Miền Nam (tôi không nhớ rõ, hình như tỉnh Long An) nhà xuất bản thuộc sở văn hóa tỉnh có in một tập thơ Nguyễn Bính. Ở bìa nhà xuất bản có rao trước sẽ xuất bản “Kịch thơ Bóng gian nhân của Nguyễn Bính.
Tôi nghĩ: trong tình hình đổi mới, riêng về mặt văn hóa, các loạt sách được ấn hành ồ ạt. Dĩ nhiên với những cuốn ra đời lâu năm, khó tránh những nhầm lẫn đáng tiếc. Nhưng khi một tác giả nào đó còn sống (ví dụ như Yến Lan) nhà xuất bản nào có ý định ấn hành những tác phẩm có liên quan đến nhiều cây bút đồng thời, nên tìm hiểu kỹ, và còn có điều kiện trực tiếp tìm hiểu các tác giả đã qua đời, thì có thể tránh được những nhầm lẫn không đáng có giữa thời đại thông tin bùng nổ như ngày nay./.
Hà Nội, Tết Giáp Tuất
° Nhà nghiên cứu Khổng Đức:
Vở kịch Bóng giai nhân là một “sáng tác tập thể” theo nghĩa có sự góp ý ban đầu về cốt truyện của Nguyễn Bính. Nhưng chuyện đó không quan trọng bằng việc Yến Lan là người chấp bút. Nguyễn Bính có góp ý hoàn thành cốt truyện nhưng nếu không có chấp bút thì làm sao thành kịch thơ được. Điều đáng chú ý trong chuyện này: Yến Lan vẫn luôn ghi tên Nguyễn Bính - trân trọng những góp ý của Nguyễn Bính đối với vở kịch Bóng giai nhân; đấy là chưa kể nếu lúc đó Vũ Trọng Can biết làm thơ có khi Yến Lan sẽ ghi tên cả ba người.
Đáng tiếc là nhà thơ Nguyễn Bính mất sớm, nếu người thân và những người làm văn học cứ khẳng định Nguyễn Bính là người soạn thảo chủ yếu, hay tự làm lấy vở kịch thơ thì rất quá đáng. Nguyễn Bính không có khả năng làm kịch… thời đó hầu hết các tác giả làm thơ ở Bình Định không ai viết kịch cả: từ Quách Tấn, Xuân Diệu đến Chế Lan Viên… đều như vậy, chỉ riêng Yến Lan có khả năng viết kịch. Yến Lan không chỉ viết Bóng giai nhân đâu, ông còn soạn kịch Gái Trữ La và kịch thơ về Phật giáo nhưng đã bị thất lạc văn bản.
Vậy tại sao nhiều nhà thơ không viết kịch? Theo tôi, trong dòng máu nhà thơ phải mang một yếu tố nào đó về diễn xuất mới có thể viết kịch được. Vở kịch là một dấu chỉ cho biết trình độ - ảnh hưởng Tây học của nhà thơ; kịch là sản phẩm từ Tây học, Quách Tấn và Yến Lan có học Tây, còn Nguyễn Bính lại rất thuần Việt. Nguyễn Bính ít làm thơ 8 chữ, trong khi kịch lại cần đến thể thơ này, kịch cần đến nói chứ không phải lúc nào cũng ngâm,….
Bóng giai nhân không phải hạng kiệt tác, nó chỉ là một tác phẩm cỡ trung bình. Điểm đặc biệt ở chỗ, Bóng giai nhân là vở kịch thơ đầu tiên của Việt Nam, mặc dù nội dung còn có nhiều chỗ yếu, nhiều khuyết điểm. Phạm Huy Thông cũng có kịch thơ Anh Nga, nhưng thực tế không diễn xuất được, đó chỉ là một vở viết chơi thôi…
Dựa trên những chứng cứ mà tôi có được, tôi khẳng định Bóng giai nhân là của một Yến Lan. Song cũng nên lưu ý, có Bóng giai nhân cũng không làm cho Nguyễn Bính hay Yến Lan nổi lên, ngược lại không có Bóng giai nhân cũng không ảnh hưởng lớn đến sự nghiệp của ai. Điều khiến chúng ta suy nghĩ, rốt cuộc là Nguyễn Bính không viết một chữ nào trong vỡ kịch thơ ấy, mà cứ cho rằng Nguyễn Bính viết vở kịch thơ này thì vô lí quá.
Từ trước tới nay, hậu thế không quan tâm đến lai lịch văn bản mà cứ rập khuôn những gì sẵn có, đề Bóng giai nhân cứ mãi được gắn với riêng tên tuổi Nguyễn Bính thì cũng không phải lẽ, không công bằng.
° Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân:
“Chuyện ai là tác giả đích thực của kịch thơ Bóng giai nhân, tôi nghĩ, nay đã rất rõ. Đó là sáng tác của duy nhất tác giả Yến Lan. Tất nhiên trong "tiền sự" chuyện tác quyền của tác phẩm này có thời gian đã bị chính tác giả cùng nhóm bạn văn của mình (Yến Lan, Nguyễn Bính, Trần Huyền Trân) "tung hỏa mù", - tác phẩm viết của một người trong nhóm, khi dựng diễn thành tác phẩm sân khấu, lại có sự tham gia của hai bạn văn kia, đã được quảng cáo / thông báo / công bố/ như là của 2 trong số 3 bạn văn ấy, lý do là gắn tên Nguyễn Bính vào sẽ gây chú ý cho công chúng nhiều hơn. Theo tôi, đấy cũng là một dạng sử dụng "mặt nạ tác giả" (tác phẩm đem quảng cáo được gắn 2 tên tác giả trong đó một người thực viết ra nó, một người được gắn tên thêm vào vì cái tên người ấy nổi tiếng hơn). Rất may là người trong cuộc và những bạn văn quen biết còn kịp đưa ra những thông tin để minh định. 2 thông tin đáng giá là đoạn hồi ức của Hoàng Cầm và đoạn hồi ức của chính Yến Lan. Thật may là trường hợp này chưa gây ra tranh chấp. Nhà thơ Nguyễn Bính chưa hề khi nào tự mình viết rằng mình là đồng tác giả Bóng giai nhân (nếu có xin bạn nào biết cứ nêu ra và chúng ta tiếp tục một cuộc khảo sát chung). Trong các bản tiểu sử Nguyễn Bính chúng ta có thấy tên vở kịch thơ kia thì chỉ là vì những người biên soạn ghi như vậy, - họ cũng vẫn là những người chịu tác động của cái quảng cáo khi Bóng giai nhân được trình diễn khi xưa chứ họ chưa hề biết được cái thông tin về tác giả đích thực của tác phẩm”
° Lâm Bích Thủy (con gái nhà thơ Yến Lan): Đã hơn mấy chục năm, vấn đề tác phẩm Bóng giai nhân, mà theo kiểu nói của ba tôi - nhà thơ Yến Lan - cha đẻ của tác phẩm, “đó là vụ án về văn học” vẫn chưa được giải quyết ổn thỏa. Tại sao ông lại cho rằng nó là vụ án, vì ông là người đã viết ra tác phẩm ấy lại bị người khác đứng tên. Nhà thơ Yến Lan đã phải thốt lên “Đến phải chịu thua thôi, vì lực bất tòng tâm”. Bức xúc cho bạn mình, nhà thơ Hoàng Cầm đã hai lần viết bài đính chính:
1/ Đính chính những nhầm lẫn trong văn học, đăng trên báo Văn nghệ năm Giáp Tuất.
2/ Ai là tác giả vở kịch thơ “Bóng giai nhân”, mà tôi mới giới thiệu, được đăng trên Văn nghệ Công an số 173/4/ 2012.
Hai bài viết của nhà thơ Hoàng Cầm đều đưa ra những lập luận xác thực, chứng minh Yến Lan là cha đẻ của vở kịch thơ này. Ông còn bảo con trai nhà thơ Yến Lan là Lâm Huy Nhuận đến gặp người sưu tập, giới thiệu tuyển tập kịch thơ Việt Nam, sắp xuất bản (1994), yêu cầu đính chính tên tác giả. Nhưng người biên soạn đã trả lời “Tôi cũng tin rằng anh Hoàng Cầm nói không sai. Nhưng từ lâu, anh chị em trong giới sân khấu, cả trong Hội nhà văn nữa đã đinh ninh rằng vở kịch ấy do hai tác giả Yến Lan và Nguyễn Bính, bây giờ tôi biên soạn lại, tự nhiên cắt bỏ Nguyễn Bính ra thì sẽ gây nên nhiều dư luận chẳng hay ho gì. Thôi, từ trước trong dư luận công chúng, vở kịch ấy đã thế rồi thì cứ giữ nguyên nó là thế. Đính chính là không cần thiết, không có lợi gì cho văn học và sân khấu…”
Tại sao đính chính sự thật lại sợ dư luận. Không đính chính mới làm nảy sinh nhiều hệ lụy, có lúc tác giả chính bị tước quyền, tác phẩm của một người lại phải mang song tên tác giả. Vì nhầm lẫn nên khi sách xuất bản ở một địa phương nào đó, chỉ đề tên của một mình Nguyễn Bính. Như vậy có lợi gì cho Văn học và sân khấu; nếu tính chính xác của tác phẩm không minh bạch, sau này người làm văn học sẽ mất công tìm, xác định tài liệu. Cái lý do nếu bỏ tên Nguyễn Bính ra thì sẽ gây nhiều dư luận chẳng hay ho gì, vậy thì bỏ tên cha đẻ của nó thì hay lắm sao?!...
Người yêu văn học cần sự thật và công minh.
Tôi xin ví dụ một số phản hồi sau khi đọc bài của nhà thơ Hoàng Cầm (thay cho lòng mong đợi và hy vọng của gia đình nhà thơ Yến Lan) đối với vấn đề này:
1/ - “ …tôi nghĩ rằng những người có trách nhiệm ở Hội Nhà văn Việt Nam và Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam sẽ làm được việc mà lý ra người ta đã phải làm từ năm 2001, sau khi có bài viết nêu rõ mọi góc cạnh, uẩn khúc của vấn đề “Ai là tác giả của vở kịch thơ Bóng giai nhân” của thi sĩ Hoàng Cầm đăng trên tờ Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam từ tháng 5 – 2001! Mong rằng những thái độ tắc trách, tùy tiện của ai đó (Thôi lịch sử văn học thế nào thì cứ để như thế! (?) Bất bình tắc minh, các nhà nghiên cứu sẽ tiếp tục đặt lại vấn đề cho đến khi nào chúng ta có được kết quả đúng đắn, hợp lý, hợp tình:
2/ Trả lại tác phẩm kịch thơ Bóng giai nhân về lại cho tác giả đích thực của nó, là nhà thơ Yến Lan. Như người trong cuộc là nhà thơ Hoàng Cầm đã khẳng định!
3/- Nếu đúng sự thật như bài viết đã nêu… sự nhầm lẫn về tác giả kịch thơ Bóng giai nhân thì thật đáng buồn… Mà lỗi “nhầm lẫn” lại do những người nổi tiếng trong “giới văn nghệ “ cùng sống một thời với nhà thơ Yến Lan thì thật đáng trách…(?)
4/ Mong rằng kịch thơ trên được trả về đúng vị trí của Người sáng tạo ra nó! Nhưng chẳng lẽ tất cả chỉ là sự im lặng đáng sợ.
Trang Nhung thực hiện
Chú thích:
[1] Nhà xuất bản Văn học, Hội VHNT Hà Nam Ninh hợp tác xuất bản năm 1986, nhóm Vũ Quốc Ái, Quang Huy, Đỗ Đình Thọ, Kim Ngọc Diệu sưu tầm – tuyển chọn, Tô Hoài viết lời giới thiệu, Chu Văn viết lời bạt.
[2] Dẫn theo Hoàng Xuân, Nguyễn Bính thơ và đời, Nxb. Văn học, H, 1998, tr 174 – 179. In lại trong Nguyễn Bính toàn tập, tập 2, Nxb. Văn học, 2008
[3] Đành rằng Thơ Yến Lan và Những ngọn đèn không phải là những tuyển tập kịch thơ
[4] Tư liệu do gia đình nhà thơ Yến Lan cung cấp.
Lâm Bích Thủy
Theo http://vietnamthuquan.eu/