Sự du nhập và ảnh hưởng của Nho giáo
đến giá trị truyền thống
văn hóa Việt Nam
I. Học thuyết Nho giáo, quá trình du nhập và ảnh hưởng của
Nho giáo trong truyền thống văn hóa Việt Nam.
1. Sơ lược về học thuyết Nho giáo
Trung Quốc là trung tâm văn hóa lớn của
nhân loại trong thời kỳ cổ trung đại trải qua gần bốn mươi thế kỷ phát triển
liên tục, lịch sử triết học Trung Quốc bao hàm nội dung vô cùng phong phú với
những hệ thống triết học đồ sộ và sâu sắc.
Nho giáo là một trong những trường phái
triết học chính của Trung Quốc thời cổ đại đó là những tư tưởng triết lý, luân
lý đạo đức, thể chế cai trị vốn đã có cơ sở ở Trung Quốc từ thời Tây Chu, đến
cuối thời Xuân Thu (TKXI-TKV TCN) thì được Khổng Tử (551-479TCN) và các môn đệ
của Ông là Mạnh Tử (372-289 TCN) và Tuân Tử (313 -238 TCN) hệ thống hóa ổn định
lại trong hai bộ kinh điển là Tứ Thư và Ngũ Kinh.
Tứ Thư gồm: Luận ngữ, Đại học, Trung
Dung và Mạnh Tử, bộ sách này do các học trò của Khổng Tử đã tập hợp những lời dạy
của thầy mà soạn ra.
Ngũ Kinh[2] gồm: Kinh
Thi, Kinh Thư, Kinh Dịch, Kinh Lễ, Kinh Xuân Thu.
Nội dung bộ sách này phần lớn có từ trước
được Khổng Tử gia công san định, hiệu đính và giải thích. Do Khổng Tử có công đầu
trong việc phát triển tư tưởng của Chu Công, hệ thống hóa lại và truyền bá nên
ông được xem là người sáng lập Nho giáo.
Nho giáo từ Khổng Tử đến Mạnh Tử được coi
là giai đoạn hình thành, giai đoạn này được coi là Nho giáo nguyên thuỷ.
Năm 221TCN Tần Thủy Hoàng thống nhất
Trung Quốc và áp dụng chính sách cai trị bằng pháp luật độc đoán khắt nghiệt đã
dùng bạo lực tiêu diệt Nho giáo.
Khi Hán Vũ Đế lên ngôi (140-87 TCN), đã
thực hiện những chính sách quan trọng, thực hiện theo lời khuyên của Đổng Trọng
Thư, khôi phục Nho giáo và đưa Nho giáo lên địa vị Quốc giáo.
Nho giáo đời Hán (Hán Nho) đã được cải tạo,
biến đổi, nhằm mục đích phục vụ vương triều.
Do đó từ đời Hán Nho giáo đã trở thành hệ
tư tưởng chính thống chi phối văn hoá Trung Quốc và làm nền tảng cho việc xây dựng
và bảo vệ chế độ phong kiến Trung Quốc suốt hai ngàn năm lịch sử.
Ba cương lĩnh cơ bản của Nho giáo (Tam
cương) là:
– Đạo vua tôi (quân thần)
– Đạo cha con (phụ tử)
– Đạo vợ chồng (phu phụ)
Năm phép ứng xử luân lý và đạo đức (Ngũ
thường) Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín.
Hạt nhân tư tưởng của triết học Nho giáo là
Nhân và Lễ.
Nho giáo coi chữ Nhân là đạo đức hoàn thiện
nhất “Nhân dã, Nhân giả” (kẻ có nhân ấy, ấy là con người vậy) “nhân giả ái
nhân” (người có nhân thì yêu con người)
Để đạt chữ nhân, Khổng Tử chủ trương
dùng lễ nhà Chu (Chu lễ) “Nhất nhật Khắc kỷ phục lễ, thiên hạ quy nhân yên”(một
ngày biết nén mình theo lễ thì thiên hạ quy về nhân vậy). Nhà Nho đã từ hai chữ
nhân và lễ mà suy diễn ra cả một hệ thống triết học chính trị, triết học đạo đức
và triết học lịch sử.
Trên cơ sở những tư tưởng triết
học ấy đã hình thành mẫu người của Nho giáo là người quân tử mà lý tưởng sống
được thể hiện tập trung trong một hệ thống quan niệm về tu thân, tề gia trị quốc,
bình thiên hạ.
Giữa Khổng Tử và các học trò của Ông có
nhiều quan điểm khác nhau, thậm chí mâu thuẩn với nhau như “Quan điểm về
thế giới” nhưng nhìn chung có sự thống nhất. Sự thống nhất đó thể hiện ở
hệ thống quan điểm về đạo đức luân lý, chính trị - xã hội, trong đó có sự thống
nhất về các giá trị đạo đức, các mối quan hệ con người (ngũ luân), trật tự đẳng
cấp xã hội (chủ trương chính sách), sự tất yếu của chính quyền.
Trong triết học của Nho giáo với nội dung
đạo đức, luân lý phong phú, thống nhất với nhau và thâm nhập vào mọi lĩnh vực của
đời sống xã hội, đây có lẽ là thành quả rực rỡ nhất trong triết lý nhân sinh và
có nhiều đóng góp hữu ích vào việc hoàn thiện và làm phong phú kho tàng lý luận
giáo dục đạo đức của nhân loại.
Do hạn chế về mặt lịch sử, triết học Khổng
Tử chứa đựng các mâu thuẩn giằng co, đan xen giữa những yếu tố duy vật, vô thần
với những yếu tố duy tâm, giữa những tư tưởng tiến bộ với những quan điểm bảo
thủ, phản ánh tâm trạng giằng xé của Ông trước biến chuyển của thời cuộc. Tính
không nhất quán ấy là cơ sở để các thế hệ sau khai thác, bóp méo theo khuynh hướng
duy tâm, tôn giáo thần bí. Về mặt chính trị xã hội, Ông dừng lại trong lĩnh vực
đạo đức, luân lý, không chú ý đến lĩnh vực sản xuất kinh tế và nhu cầu của con
người là cơ sở để phát triển của xã hội.
Tư tưởng Mạnh Tử tuy còn nhiều yếu tố duy
tâm thần bí, nhưng với tư tưởng dân quyền, “nhân chính”, “bảo dân”… có ý nghĩa
tiến bộ, phù hợp với yêu cầu và xu thế phát triển của lịch sử xã hội đương thời.
Tư tưởng của Tuân Tử có quan điểm duy vật
về thế giới, nhưng khi lý giải về những vấn đề xã hội có nhiều yếu tố duy tâm,
thiếu khách quan khoa học vì liên hệ mật thiết với giai cấp địa chủ mới và cung
cấp cho giai cấp này căn cứ lý luận để xây dựng nền trật tự thống trị xã hội.
Với học thuyết “Chính danh định mệnh” làm
cho con người chấp nhận sự tồn tại lâu dài của chế độ phong kiến, là nguyên
nhân của sự trì trệ, chậm phát triển của các nước phuơng Đông.
Quan hệ của con người trong Tam cương có
tính phiến diện. Mặc dù Nho giáo có nói đến nghĩa vụ và cách đối xử của hai
bên, nhưng thực tế thì trước sau chỉ lên án những kẻ làm tôi, làm con, làm vợ
mà thôi. Thực tế đó là mối quan hệ độc đoán một chiều. Hơn nữa, quy toàn bộ
quan hệ xã hội của con người vào Tam cương, Ngũ thường là không đủ, Đặc biệt
Nho giáo coi thường người phụ nữ, đã quy định trói buộc người phụ nữ vào người
đàn ông (coi trọng nam khinh nữ).
2. Quá trình du nhập và ảnh hưởng của Nho giáo trong
truyền thống văn hoá Việt Nam
Định nghĩa văn hóa:
Từ “văn hóa” có rất nhiều nghĩa với nhiều
phạm vi khác nhau trong tiếng Việt, văn hóa được dùng theo nghĩa thông dụng để
chỉ học thức (trình độ văn hóa), lối sống (nếp sống văn hóa); Theo nghĩa chuyên
biệt để chỉ trình độ văn minh của một giai đoạn lịch sử (văn hóa Đông Sơn).
Định nghĩa văn hóa trong các từ điển hầu
hết mở đầu bằng câu : “Văn hóa là tập hợp của các giá trị…” ủy ban UNESCO của
liên hợp quốc thì xếp văn hóa bên cạnh khoa học và giáo dục, tức đặt hai lĩnh vực
này ra ngoài khái niệm văn hóa, và đã định nghĩa văn hóa như sau: “ Văn hóa là
một phức thể, tổng thể các đặc trưng - diện mạo tinh thần, vật chất, tri thức
và tình cảm… Khắc họa lên bản sắc một cộng đồng gia đình, xóm làng, vùng, miền,
quốc gia, xã hội. Văn hóa không chỉ bao gồm nghệ thuật văn chương mà cả những lối
sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống giá trị, những truyền thống
tín ngưỡng …”[3]
Theo Triết học Macxít thì: “Văn hóa thể
hiện trình độ phát triển của xã hội mà loài người đạt được, bao gồm quan hệ con
người với tự nhiên và xã hội, cả sự phát triển sáng tạo và khả năng của cá
nhân”.[4]
Phó giáo sư - Tiến sĩ Trần Ngọc Thêm đã tổng
kết và đưa ra định nghĩa văn hóa như sau: “Văn hóa là một hệ thống hữu cơ các
giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình
hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên
và xã hội của mình”.
Định nghĩa vừa nêu trên có dụng ý
chỉ ra bốn đặc trưng quan trọng nhất của văn hóa đó là tính hệ thống, tính giá
trị, tính lịch sử và tính nhân sinh.
Văn hóa còn đặc trưng cho nhận thức và
hành vi của con người trong những lĩnh vực cụ thể của đời sống xã hội, bao gồm: Văn hóa lao động, văn hóa nghệ thuật, văn hóa chính trị, văn hóa ứng xử …
Văn hóa là một yếu tố nằm trong thượng tầng
kiến trúc xã hội. Có thể chia văn hóa thành văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần
tương ứng với hai dạng sản xuất cơ bản đó là: Sản xuất vật chất và sản xuất
tinh thần.
Ta thấy khái niệm văn hóa có mặt
trong mọi phạm vi xã hội và gắn liền với một xã hội, một dân tộc, một cộng đồng
và một cá thể trong từng thời điểm lịch sử nhất định. Văn hóa là một nhân
tố chủ quan của con người tác động trở lại quá trình phát triển khách quan của
lịch sử. Ngày nay nhân tố con người ngày càng trở nên quan trọng, nhất là trên
con đường quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Quá trình du nhập và phát triển của Nho
giáo Việt Nam:
• Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo được du
nhập vào Việt nam từ lâu và đã có vai trò đáng kể trong đời sống tinh thần của
nhân dân. Những trào lưu ấy được cải biến cho phù hợp với truyền thống văn hóa
của nhân dân và nhu cầu của đất nước và đã trở thành nhân tố của nền văn hóa và
hệ tư tưởng thống trị ở Việt Nam. Nghiên cứu về Nho giáo ở Việt Nam không thể
tách rời nó với truyền thống Việt Nam.
• Nho giáo ở dạng Hán nho được các quan lại
Trung Hoa như Tích Quang, Nhâm Diên, Lý Thiện, Sĩ Nhiếp... tích cực truyền bá từ
công nguyên. Nhưng Phật giáo đã có ưu thế hơn Nho giáo rất nhiều. Trong khi Nho
giáo chỉ dừng lại ở tầng lớp quan lại xung quanh chính quyền ngoại bang thì Phật
giáo đã thâm nhập vào các tầng lớp nhân dân ở mọi miền đất nước. Có thể nói rằng
suốt cả giai đoạn chống Bắc thuộc, Nho giáo chưa có chỗ đứng trong xã hội Việt
Nam.
• Đến thời Lý, với sự kiện Lý Thái Tổ cho
xây cất Văn Miếu thờ Chu Công, Khổng Tử (1076), mới có thể xem là Nho giáo được
tiếp nhận chính thức. Chính vì vậy mà Nho giáo ở Việt Nam chủ yếu là Tống Nho
(Nhà Lý cùng thời với nhà Tống ở Trung Hoa) chứ không phải Hán Nho, Đường Nho…
• Vào năm 1232 vua Trần đã đặt ra học vị
đầu tiên cho thi cử Nho giáo ở nước ta, đó là học vị Thái học sinh (về sau đổi
thành tiến sĩ) và có Chu Văn An đỗ thái học sinh nhưng không ra làm quan mà mở
trường dạy học, đào tạo được khá đông học trò. Các nhà Nho thời kỳ này ra sức
bài xích Phật giáo để khẳng định chỗ đứng của mình. Tuy nhiên, đến cuối đời Trần,
Nho giáo vẫn chưa được chấp nhận rộng rãi. (Không cứ gì ở nơi nông thôn, ngay ở
chốn triều đình, các tập tục, lề lối của khuôn mẫu Nho giáo cũng rất xa lạ với ta.
Một lần có người đề nghị cải tổ triều đình theo khuôn mẫu Phương Bắc đã bị vua
Trần cự tuyệt và nói rằng ta có cách của ta).
• Trong cuộc kháng chiến chống quân Minh,
các nhà Nho, đứng đầu là Nguyễn Trãi, tập hợp dưới ngọn cờ của Lê Lợi đã có những
đóng góp to lớn. Với sự lớn mạnh của Nho giáo Việt nam, với nhu cầu cải cách đất
nước đã dẫn đến việc triều Lê chủ động đưa Nho giáo thành Quốc giáo; Nho giáo
giữ địa vị độc tôn. Từ đó, Nho giáo thịnh suy theo bước thăng trầm của các triều
đại phong kiến. Nhà Nguyễn lên cầm quyền, địa vị của Nho giáo một lần nữa khẳng
định để rồi tàn lụi dần khi phải đối mặt với sự tấn công của văn hóa phương
Tây.
II. Sự tiếp thu Nho giáo trên cơ sở truyền thống văn hóa Việt
Nam
Nét độc đáo của văn hoá Việt Nam là khi
tiếp thu cái ngoại lai, nó tiếp nhận từng yếu tố riêng lẻ và Việt Nam hoá để rồi
cấu tạo lại theo cách của mình.
Nhà nước phong kiến Việt Nam chủ động tiếp
nhận Nho giáo chính là để khai thác những yếu tố là thế mạnh của Nho giáo,
thích hợp cho việc tổ chức và quản lý đất nước.
Trước hết nhà nước quân chủ Việt Nam đặc
biệt là các triều Lê, Nguyễn đã học tập rất nhiều ở cách tổ chức triều đình và
hệ thống pháp luật, hệ thống thi cử để chọn người tài bổ dụng, trong bộ máy cai
trị đã được triều đình phong kiến Việt Nam vận dụng ngay từ đầu thời Lý hoàn
thiện dần ở thời Trần và hoàn chỉnh vào thời Lê. Chữ cổ đã mai một và mất hẳn
thì người Việt sử dụng chữ Hán (chữ Nho) làm văn tự chính thức trong giao dịch
hành chính, trên cơ sở chữ Hán, từ cuối thời Bắc thuộc, người Việt đã tạo ra chữ
Nôm dùng trong sáng tác văn chương. Thời Tây Sơn vua Quang Trung đã mở rộng sử
dụng chữ Nôm trong lĩnh vực hành chính và giáo dục.
Có rất nhiều yếu tố của Nho giáo khi vào
Việt Nam đã biến đổi cho phù hợp với truyền thống của văn hoá dân tộc tức là:
“Chữ nghĩa nó vẫn thế nhưng cách hiểu thì đã khác nhiều”.
1. Về chữ Trung và Hiếu
Trong giai đoạn của lịch sử Việt Nam, khi
xuất hiện mâu thuẩn giữa Vua và đất nước với dân tộc, thì đất nước dân tộc luôn
là cái quyết định, được đặt lên trên hết. Tư tưởng Trung quân của Nho giáo được
người Việt Nam tiếp thu trên cơ sở tinh thần yêu nước và tinh thần dân tộc sẵn
có khiến cho nó đã bị biến đổi, “Trung quân” gắn liền với “Ái quốc”.
Chủ Tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại,
nguời con tiêu biểu của dân tộc Việt Nam, đã kế thừa và phát huy những giá trị
tinh tÚY nhất của Nho giáo trong cuộc đời cách mạng của mình, đưa dân tộc đi
lên con đường phát triển mới của thời đại. Chữ Trung trong thời đại Bác Hồ mang
nội dung mới hoàn toàn: Không phải “Trung với Vua” mà là “Trung với nước” và chữ
Hiếu với nội dung được mở rộng đến vô cùng đó là “Hiếu với dân”, chứ không còn
hạn hẹp như khái niệm của Nho giáo xưa kia.
Theo Nho giáo xưa kia thì “Phụ mẫu tại bất
viễn du” tức là: cha mẹ còn con không được đi xa,và “ Bất hiếu hữu tam, vô hậu
vi đại”.Tức là: Có ba tội bất hiếu, tội không có con nối dõi là tội nặng nhất.
Chính vì đặt đất nước lên hết, mà một người
dòng dõi Nho gia như Hồ Chí Minh dám đi ngược lại giáo huấn của Nho gia.Vì tổ
quốc vì dân tộc, người tạm thời gác bỏ chữ hiếu theo nội dung hạn hẹp của Nho
gia, để ra đi tìm đường cứu nước. Người không lập gia đình để hy sinh tất cả
cho đất nước, non sông. Như vậy, chữ hiếu đã được mở rộng vượt ra ngoài khuôn
khổ chật hẹp của Nho giáo, hoà với chữ Trung là một,và chữ Trung cũng mang một
nội dung hoàn toàn hiện đại, như lời dạy của Bác đối với quân đội cách mạng.
Trung với Đảng, hiếu với dân
Nhiệm vụ nào cũng hoàn thành
Khó khăn nào cũng vượt qua
Kẻ thù nào cũng đánh thắng.
Trung và hiếu hai khái niệm hạn hẹp của
Nho gia ngày xưa, nay đã được mở rộng, gắn liền với khái niệm nhân dân, đất nước.
Người chiến sĩ cách mạng lỗi lạc, vị lãnh tụ vĩ đại Hồ Chí Minh của chúng
ta vốn xuất thân từ dòng dõi Nho gia nhưng đã vượt qua khỏi vòng cương toả
khắc nghiệt của Nho gia, hiến trọn đời mình vì nước vì dân, nên trở thành bất tử.
… Người không con mà có triệu con
Nhân dân ta gọi người là Bác
Cuộc đời Người là của nước non…
2. Trọng dụng người tài
Một trong những điểm tiến bộ của Nho giáo xưa là chủ trương
“Coi trọng người hiền tài”.
…“Hiền tài là nguyên khí của quốc gia
Nguyên khí mạnh thì quốc gia thịnh
Nguyên khí yếu thì quốc gia suy”…
Chủ tịch Hồ Chí Minh- vị lãnh tụ anh minh
lỗi của dân tộc chúng ta, ngay từ những năm sau kháng chiến chống Pháp trường kỳ
và gian khổ, đã có một tầm nhìn rộng lớn, đề ra và giải quyết nhiều vấn đề vượt
trước thời đại. Người thấu hiểu vai trò của trí thức, đã trân trọng mời nhiều
trí thức việt kiều về xây dựng đất nước.
Ngay từ năm 1946 Người nói đến việc diệt
trừ “giặc dốt” ngay sau khi tuyên bố độc lập 4/10/1945. Người phát động phong
trào “Bình dân học vụ” nhằm chống nạn thất học.
Người khuyên bảo thầy trò ngành giáo dục
“Dù khó khăn gian khổ đến đâu, cũng phải tiếp tục thi đua dạy tốt và học tốt”…
Suốt cuộc đời mình lúc nào Người cũng hết
mực chăm lo thế hệ tương lai của đất nước.Trước lúc phải đi xa, Bác vẫn không
quên dặn dò chu đáo trong di chúc của Người:
… Bồi dưỡng cách mạng đời sau là việc làm
rất quan trọng và cần thiết. Đảng phải chăm lo bồi dưỡng đạo đức cách mạng cho
họ để họ trở thành… vừa hồng vừa chuyên…
Vì vậy việc coi trọng giáo dục, đào tạo
nhân tài cho đất nước chính là một trong những mục tiêu quan trọng và cấp thiết
mà Đảng và nhà nước ta hết sức quan tâm.
Hiện nay Đảng và nhà nước ta, ngay cả các
địa phương, đã lập ra các quỹ học bổng, quỹ khuyến học, các giải tài năng trẻ… để
giúp đở học sinh, sinh viên nghèo hiếu học, và đó cũng chính là thể hiện sự ưu
ái, coi trọng người hiền tài trong xã hội ngày nay.
“Nguyên khí mạnh thì quốc gia thịnh…”
Đó không chỉ là quy luật muôn đời đúng với
từng dân tộc, từng quốc gia, mà còn luôn luôn mới và đúng trong phạm vi hẹp hơn
là ở mỗi địa phương, mỗi tổ chức,thậm chí đúng cả ở phạm vi gia đình là tế bào
của xã hội.
Một thực tế mà chúng ta đã biết Bình
Dương xưa vốn là một tỉnh giàu tìm năng về mọi mặt, nhưng do cơ chế cũ, nên
nghèo nàn lạc hậu chậm phát triển. Từ khi có chủ trương “Chiêu hiền đãi sĩ”
“Trãi chiếu hoa mời gọi đầu tư”đã trở thành một tỉnh công nghiệp phát triển
giàu và mạnh.
3. Chữ Nhân, Lễ, Trí, Dũng
Xin nhắc lại đôi nét về chữ Nhân trong
triết học Khổng Tử: Tinh thần chủ yếu của chử Nhân chính là lòng thương người,
là cách sống đối với mình, đối với người:
“Mình muốn lập thân thì cũng giúp cho người
khác lập thân; Mình muốn thành đạt thì cũng giúp cho người thành đạt, những gì
mình không muốn thì chớ đem đối xử với người” (kỷ sở bất dục,vật thị ư nhân)…
Khi Nho giáo du nhập vào Việt Nam chữ
Nhân được người Việt Nam rất tâm đắc và nó trở thành truyền thống tốt đẹp bao đời
nay của dân tộc ta.
Trong xã hội ngày nay nó vẫn được coi trọng
và thể hiện qua cách hiểu và cách sống: “Mình vì mọi người ,mọi người vì mình”
Các phong trào thực hiện nếp sống văn minh, văn hoá, phong trào đền ơn đáp
nghĩa, uống nước nhớ nguồn thực hiện gia đình văn hóa “Ông bà, cha mẹ mẫu mực
con cháu thảo hiền”… Các nghĩa cử tương thân tương ái trong xã hội như “Lá lành
đùm lá rách”… Đó chính là biểu hiện tốt đẹp của chữ Nhân trong cả phạm vi
rộng và hẹp của xã hội ngày nay.
Xưa kia theo quan niệm đạo đức Nho giáo
thì người quân tử, người cai trị phải có đầy đủ các đức tính như: Nhân, Lễ,
Nghĩa, Trí, Tín, Dũng…
Chữ Nhân phải gắn liền với chữ Lễ trong
việc tu thân, học đạo để sửa mình để trị nước, muốn đạt được đức Nhân thì cần
phải rất mực chú trọng đến chữ Lễ. Theo Khổng Tử Lễ chính là những quy phạm, những
nguyên tắc đạo đức của nhà Chu: Vua cho ra vua, tôi cho tôi, cha cho ra cha,
con cho ra con…phải dùng lễ để khôi phục trật tự, phép tắc luân lý xã, khiến mọi
người phải trở về đạo và nhân, trở thành chính danh. Lễ và Nhân là hai yếu tố
có quan hệ mật thiết không thể tách rời nhau; Nhân là chất, là nội dung là linh
hồn của lễ, lễ là hình thức biểu hiện của Nhân.
Người muốn đạt được đức Nhân, theo Khổng
Tử, phải là người có Trí và Dũng.
Nhờ có Trí con người mới sáng suốt, minh mẫn
để hiểu biết đạo lý, xét đoán được sự vịêc, phân được phải trái, thiện ác
để trao dồi đạo đức và hành động hợp lý với thiên lý. Nhưng muốn đạt được chữ
Nhân, có trí thôi chưa đủ mà cần phải có dũng, dũng không phải ỷ vào sức mạnh, chỉ
biết vì lợi ích cá nhân mà suy nghĩ và hành động bất chấp cả đạo lý. Người Nhân
có Dũng phải là: “Người có thể tỏ rõ ý kiến mình một cách cao minh,có thể hành
động một cách thanh cao khi vận nước loạn lạc, khi người đời gặp phải hoạn nạn…”
Ngưới Nhân có Dũng mới làm chủ được mình,mới quả cảm xả thân vì Nhân Nghĩa mới
có thể “Lập thân” và “Đạt Nhân”; Khi gặp cơn thiếu thốn, cực khổ không nao núng
làm mất nhân cách của mình;khi đầy đủ, sung túc không ngã nghiêng xa rời đạo lý
hơn người Nhân có Dũng sẽ sẵn sàng “Vì Nhân mà sát thân, chứ không giữ mạng sống
của mình mà hại Nhân”.
Cùng với Nhân, Trí , Dũng, thì Nhạc, Thi,
Thư cũng là phương tiện để giáo hóa con người góp phần ổn định và phát triển xã
hội. Nhạc chính trực trang nghiêm, hòa nhã có tác dụng di dưỡng tính tình cảm
hóa lòng người, hướng tâm người ta tới cái chân, thiện, mỹ do sự ứng cảm trong
tâm tư với sự hài hòa của âm nhạc.
Khổng Tử cho rằng: “Hưng khởi là nhờ thi
tạo lập là nhờ lễ, thành đạt là nhờ nhạc…”
Như vậy chúng ta có thể hiểu một cách
khái quát: Người cai trị, người quân tử phải là người có một vốn văn hoá toàn
diện.
Ngày nay, những điều đó được thể hiện ở
quan điểm toàn diện trong giáo dục và đào tạo. Trong đạo đức của xã hội, và nó
được thể hiện rất đầy đủ trong chữ Tài và Đức, Hồng và Chuyên. Hồ chủ tịch dạy.
… “Người có tài mà không có đức là người
vô dụng. Người có đức mà không có tài làm việc gì cũng khó”.
Để được cái tài và đức ấy, mỗi con người
cần phải được rèn luyện ngay từ khi còn nhỏ, khi còn ngồi trên ghế nhà trường.
Chúng ta đã bắt gặp câu khẩu hiệu: “Tiên học lễ hậu học văn” trong các trường học,
cùng với năm điều Bác dạy thiếu niên nhi đồng.
Yêu Tổ quốc yêu đồng bào
Học tập tốt lao động tốt
Đoàn kết tốt kỷ luật tốt
Gữi gìn vệ sinh thật tốt
Khiêm tốn thật thà dũng cảm
Đó chính là nội dung giáo dục toàn diện đối
với thế hệ trẻ Việt Nam.
Đối với người cán bộ, người lãnh đạo trước
hết phải tu thân, để trở thành con người toàn diện phải thực sự gương mẫu về mọi
mặt. Hồ chủ Tịch dạy phải cần kiệm liêm chính, phải chí công vô tư, xứng đáng
là đầy tớ trung thành của nhân dân.
4. Tư tưởng Nhân chính, Bảo dân
Mạnh Tử là người kế thừa chính thống học
thuyết của Khổng Tử. Trên cơ sở học thuyết về “tính thiện’’ và “Nhân trị”
của Khổng Tử, Ông đề ra tư tưởng “Nhân chính” trong phương pháp trị nước.
Đặc biệt Ông có quan niệm mới mẻ và hết sức sâu sắc về vấn đề dân quyền:
… “Dân di quý, xã tắc thứ chi quân vi khinh”
Vì theo Ông, có dân mới có nước, có nước
mới có vua thậm chí dân quan trọng hơn vua.Nếu không có sự ủng hộ của dân, thì
chế độ sớm muộn sẽ sụp đổ; Vua nếu không hợp lòng dân và ý trời, thì trước sau
cũng sẽ bị phế bỏ…
Mạnh Tử cũng chủ trương một chế độ “Bảo
dân’’ người cai trị phải lo cái lo của dân, vui cái vui của dân, tạo cho dân của
cải ruộng đất, sản nghiệp và cuộc sống bình yên no đủ. Việc vua Nghiêu, Vua Thuấn
được thiên hạ là do được lòng dân. Còn Vua Kiệt, Vua Trụ mất thiên hạ là do mất
lòng dân.
Học thuyết về chính trị, xã hội với tư tưởng
nhân chính, bảo dân có ý nghĩa tiến bộ phù hợp với yêu cầu và xu thế phát triển
của lực lượng xã hội. Chính vì vậy một số học giả coi Mạnh Tử là người có tư tưởng
dân chủ.
Từ mấy trăm năm trước, Nguyễn Trãi cũng từng
nói:
… “Lật thuyền mới biết dân như nước”
Cách đây vài mươi năm, đồng chí Trường
Chinh một trong những vị lãnh đạo cao cấp của Đảng cũng đã chỉ ra rằng phải lấy
dân làm gốc trong sự nghiệp đổi mới…
5. Thuyết chính danh
Thuyết chính danh xưa của Nho gia, nếu
xét theo những khía cạnh tiến bộ và tích cực của nó vẫn hết sức cần thiết trong
xã hội hiện nay
Theo Khổng Tử xã hội loạn lạc do Danh - Thực
rối loạn, dẫn đến xã hội xa rời đạo lý và nhân nghĩa. Ông chủ trương phải giáo
hóa đạo đức và thực hiện chủ nghĩa “chính danh, định phận’’, vì mọi người, mỗi
vật sinh ra đều có địa vị, công dung nhất định, ứng với một tên gọi nhất định.
… “Chính danh là làm việc cho ngay thẳng”;
… “Chính danh thì người nào có địa vị, bổn phận chính đáng của
người ấy;
Trên dưới, vua tôi
cha con, trật tự phân minh”;
… “Danh không chính thì ngôn không thuận;
… Ngôn không thuận thì việc không thành”
Vì vậy từ cán bộ lãnh đạo cho đến thứ
dân, người nào cũng phải trọn trách nhiệm của người ấy, cho đúng với danh vị và
chức phận của mình
Nếu mọi người trong xã hội chúng ta ngày
nay đều xứng đáng, đều tuân thủ đúng với danh vị và chức phận của mình thì xã hội
tất sẽ không rối loạn không có nạn tham nhũng, hối lộ, tham ô và không có những
tệ nạn tiêu cực, xấu xa hủ bại.
Biết bao thế hệ thầy và trò đã trưởng
thành, đã đóng góp tài năng, trí lực, và cả xương máu của mình vào thắng lợi của
hai cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc. Ngành giáo dục thực sự đã có công
rất lớn trong việc đào tạo ra những thế hệ xứng đáng với dân tộc chúng ta.
Khi chiến tranh chấm dứt đã được khá lâu, chuyện trường và lớp vẫn chưa được biến đổi nhiều. Đó là do hậu quả của chiến
tranh, và còn rất nhiều nguyên nhân quan trọng khác.Nhưng có điều đáng nói là ở
chổ; chữ Tài và chữ Đức trong trường học và trong nhiều lãnh vực… gây nhiều mối
lo ngại cho các bậc phụ huynh và cho toàn xã hội. Việc học sinh bỏ học, vô lễ, thậm
chí phạm pháp… gần như diễn ra ở rất nhiều nơi… Chữ Lễ đã mất đi giá trị đích thực
của nó. Do những chuyện tiêu cực trong việc dạy và học còn tồn tại khá
nhiều, cho nên dẫn đến việc trò chưa đạt chất lựơng. Thầy chưa đạt chuẩn hóa.
Đã có một thời gian dài việc giáo dục và rèn luyện đạo đức cho học sinh là vấn
đề hàng đầu mà ngành giáo dục phải quan tâm.
Trong những năm gần đây, vai trò và vị
trí của giáo dục đã nhìn nhận đúng với vị trí đích thực của nó, giáo dục
trở thành quốc sách, được Đảng và nhà nuớc và toàn xã hội đặc biệt quan tâm. Sự
biến đổi về trường và lớp là điều dễ nhận thấy nhất: Những ngôi trường già
nua,những lớp học giột nát… dần đã biến mất,hàng loạt các ngôi trường cao tầng
khang trang, sạch đẹp với những tiện nghi đầy đủ, hiện đại đạt chuẩn quốc gia đã
mọc lên hầu hết khắp các địa phương trong cả nước. Ai cũng sung sướng và yên
tâm khi nhìn thấy con em mình được học tập trong những điều kiện thuận lợi. Như
vậy vấn đề trường cho ra trường, lớp cho ra lớp là yêu cầu đã đang và sẽ trở thành
hiện thực.Việc còn lại phải làm sao để “Thầy cho ra thầy, trò cho ra trò” Việc
chuẩn hóa đội ngũ giáo viên, việc đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập để
biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo… trong tất cả các ngành học, cấp
học… tuy khó khăn và gian khổ nhưng sẽ dần giải quyết được vấn đề chất lượng.
Trong quá trình tiếp nhận Nho giáo, giữa
văn hóa Việt Nam và Nho giáo đã bộc lộ những nét tương đồng và dị biệt,
và nó đã được Việt Nam hóa, làm cho Nho giáo ở Việt Nam không còn trạng thái
nguyên sơ của nó nữa.
° Những điểm tương đồng đã được chú
trọng phát huy:
a. nét tương đồng lớn nhất là sự trọng
tình người. Vì trọng tình người vốn là truyền thống lâu đời của nền văn
hóa Việt Nam, cho nên khi tiếp nhận Nho giáo, người Việt Nam tâm đắc với chữ
“Nhân” hơn cả. Nhưng ở đây là lòng thương người “Tấm lòng đã thấu trời xanh.
Bán mình là hiếu, cứu người là nhân” (Truyện Kiều - Nguyễn Du). Nhân nghĩa
trong Nho giáo là tình cảm, nghĩa vụ của bầy tôi đối với nhà Vua, của con đối với
cha, của vợ đối với chồng, nhưng ở Nguyễn Trãi và các nhà trí thức Việt Nam thì
“Điều cốt yếu ở nhân nghĩa là phải đem lại cho nhân dân cuộc sống thanh bình và
đạo quân chính nghĩa nhằm tiêu diệt những quân tàn bạo” (Bình Ngô Đại Cáo). Đối
với người bình dân, “Nhân” còn đồng nghĩa với “Tình” các từ nhân tình, nhân
ngãi, nhân duyên trong tiếng Việt là nói về tình yêu trai gái.
b. Nét tương đồng lớn thứ hai là xu hướng
ưa ổn định: Truyền thống văn hóa nông nghiệp luôn chỉ muốn có cuộc sống ổn định.
Mục đích của Nho giáo nguyên thủy là tạo ra một xã hội ổn định. Tuy nhiên, ở
Trung Hoa, các triều đại phong kiến chỉ dùng Nho giáo để giữ Ngai vàng, còn đối
ngoại luôn bành trướng, xâm lăng. Ở Việt Nam, nhu cầu duy trì ổn định không chỉ
có ở dân mà ở cả Triều đình, không chỉ ở đối nội mà ở cả đối ngoại. Các cuộc
chiến tranh mà người Việt Nam từng thực hiện đều mang tính tự vệ.
c. Nét tương đồng thứ ba là xu hướng trọng
văn: Trọng văn là truyền thống văn hóa nông nghiệp Việt Nam. Nho giáo cũng rất
trọng vẻ sỹ, trọng văn, trọng văn hóa. Xã hội Trung Hoa sau thời đại nhà hán có
trọng văn, nhưng nhìn chung cũng chỉ ngang hàng quan võ. Còn ở Việt Nam thì trọng
văn hơn cả võ. Việt Nam chiến tranh liên miên, thế nhưng người Việt ít ai biết
đến các kỳ thi võ mà chỉ lo nấu sử sôi kinh. Nhà cầm quyền Việt Nam nhìn thấy ở
Nho giáo một công cụ cai trị, còn người bình dân thì thấy ở Nho giáo một công cụ
văn hóa, một con đường làm nên nghề nghiệp lớn :”Chẳng tham ruộng cả ao liền,
tham vì cái bút cái nghiêng anh đồ”.
° Những luận điểm của Nho giáo được
Việt Nam vận dụng khai thác:
a. Nhà nước quân chủ Việt Nam, đặc biệt
là triều Lê và triều Nguyễn đã học tập rất nhiều cách tổ chức triều đình và hệ
thống pháp luật triều đình Nho giáo Trung Hoa. (Nhà Vua tập trung trong tay
mình quyền uy tuyệt đối và bộ máy quan liêu do nhà Vua sắp xếp từ trung ương đến
địa phương. Trong chế độ cống nạp, Nhà nước là kẻ hưởng đại bộ phận thặng dư
lao động của cả nước, giới quan lại, do đó cũng trở nên giàu có và có thế mạnh
nhất trong xã hội. Làm quan là địa vị nhiều người mơ ước, chế độ quan liêu ấy
ngày một thối nát, đã thực tế kìm hãm sự phát triển về mọi mặt của xã hội Việt
Nam.
b. Hệ thống thi cử của Nho giáo đã được
nhà nước phong kiến vận dụng ngay từ đầu triều Lý. Từ kỳ thi đầu tiên năm 1075.
c. Người Việt Nam cũng đã sử dụng chữ
Hán làm văn tự chính thức trong giao dịch. Trong tâm thức người Việt Nam, chữ
Hán và Nho giáo không tách rời nhau, chữ Hán được coi là cái thiêng liêng nhất
“chữ Thánh hiền”. Trên cơ sở chữ Hán người Việt đã sáng tạo ra chữ Nôm dùng
trong sáng tác văn chương.
° Những tư tưởng Việt Nam đã bổ
sung, phát triển vào Nho giáo:
Ở Nho giáo, tư tưởng trung quân đóng vai
trò quan trọng, còn tư tưởng yêu nước thì không được đề cập đến. Trong khi đó
thì ở Việt Nam tinh thần yêu nước Và tinh thần dân tộc, là truyền thống rất mạnh.
Người Việt Nam tiếp thu tư tưởng trung quân Nho giáo trên cơ sở tinh thần yêu
nước và tinh thần dân tộc sẵn có, khiến có cái trung quân bị biến đổi. Khi xuất
hiện mâu thuẫn giữa Vua với đất nước, thì đất nước, dân tộc là cái quyết định.
Lê Hoàn thay nhà Đinh; Lý Công Uẩn thay nhà Lý… Khi triều đại cũ không còn đủ
năng lực để lãnh đạo đất nước. Nên đều được quân dân ủng hộ. Nguyễn Trãi theo
Lê Lợi và không theo con cháu nhà Trần, Ngô Thời Nhậm theo Tây Sơn mà không
theo nhà Lê; các nhà Nho yêu nước cuối thế kỷ XIV từ Trương Định trở đi không
theo triều đình nhà Nguyễn đầu hàng giặc, mà tiến hành khởi nghĩa chống giặc
(và chống triều đình) đều vì đặt nước trên Vua.
Truyền thống dân chủ của văn hóa nông
nghiệp ở nước ta đã làm “mềm” đi sự độc tài hà khắc của nhà nước Hán Nho. (Thật
sự Nho giáo nguyên thủy cũng có yếu tố dân chủ, nhưng đến Hán Nho đã bị loại trừ
hẳn.
Tâm lý khinh rẻ nghề buôn là sản phẩm
truyền thống của văn hóa nông nghiệp, của tính cộng đồng và tính tự trị. Nó đã
bám rễ vào mọi người, khiến cho nghề buôn trong lịch sử Việt Nam không thể phát
triển được, nó còn được khái quát thành đường lối trọng nông ức thương (trong
Nho giáo cũng có tư tưởng xem nhẹ nghề buôn, nhưng đó chỉ là sản phẩm của quan
điểm coi trọng “đạo” và “đạo đức”. Thật ra Khổng Tử cũng khuyến khích làm giàu
nếu không trái lễ. Mạnh Tử cũng đã từng bàn đến các vấn đề trao đổi hàng hóa,
giá cả, chính sách thu thuế chợ, đường… Chính vì vậy mà ở Trung Hoa, Nho giáo
không hề cản trở nghề buôn phát triển), “truyền thống” này, kết hợp với Nho
giáo khiến cho Việt Nam nông nghiệp âm tính vốn đã thiên về ổn định, lại càng
thêm trì trệ. Đến nay, ta hầu như dứt bỏ được quan niệm khinh rẻ nghề thương
nghiệp, nhưng để dứt bỏ hết những hậu quả của nó còn cần phải có thời gian.
III. Nho giáo trong quá trình xây dựng nền văn hóa mới ở Việt
Nam ngày nay
1. Nho giáo trong giai đoạn cách mạng đã
qua
Cách mạng Tháng tám là một cuộc cách mạng
triệt để đã lật đổ chế độ phong kiến kéo dài hàng ngàn năm và chế độ thực dân
thống trị gần một thế kỷ. Cách mạng Tháng Tám đã đối xử với Nho giáo như thế
nào?
Chủ tịch Hồ Chí Minh sinh ra trong một
gia đình Nho giáo yêu nước, sống giữa một quê hương đã bao đời theo Nho học, từng
chứng kiến những tinh thần yêu nước và chống giặc đầy nhiệt tình và khí phách của
nhân dân. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã chứng kiến sự bất lực của Nho giáo trước
sự tấn công của chủ nghĩa Đế quốc và đã vượt qua Nho giáo để đi tìm đường cứu
nước. Sự khẳng định của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với chủ nghĩa Marx sáng tạo
cũng là sự phủ định đối với Nho giáo giáo điều. Sự phủ định này thể hiện tính
khoa học trong sự gạt bỏ và giữ lại đối với di sản của quá khứ. Người đã cương
quyết gạt bỏ cái cốt lõi lạc hậu của Nho giáo để rồi sau đó giữ gìn và phát huy
những nhân tố hợp lý của Nho giáo. Trên tinh thần đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lật
ngược học thuyết Nho giáo như trước nay K.Marx đã lật ngược học thuyết của
Hegel.
Ở Nho giáo, Vua là bậc chí tôn đứng trên
đầu của xã hội còn nhân dân là tầng lớp thấp kém đáng khinh rẻ và cần được
“Chăn dắt”. Cách mạng thắng lợi đã làm lật ngược lại, lật đổ tầng lớp vua chúa
và đưa quần chúng nhân dân lên địa vị người chủ đất nước.
• Chính Nho giáo (nguyên thủy) đã
coi “nhân dân là gốc”. Nhưng điều quan trọng nhất đối với nhân dân là quyền dân
chủ, quyền bình đẳng của xã hội, quyền tự do của mỗi người thì Nho giáo lại
không thừa nhận, không coi nhân dân là lực lượng chính làm nên lịch sử. Cách mạng
đã đặt lại vị trí của nhân dân trong sự nghiệp cách mạng, đem lại cho nhân dân
những quyền lợi cơ bản, xây dựng được khối đoàn kết toàn dân, nhân dân trở
thành sức mạnh vô địch chiến thắng những kẻ thù lớn mạnh và hung hãn nhất của
thế kỷ.
• Nho giáo với tinh thần “Trọng nam
khinh nữ”, trói buộc người phụ nữ trong bếp núc gia đình, gạt bỏ phụ nữ khỏi
công việc chung của xã hội Cách mạng đã xóa bỏ tư tưởng lạc hậu đó, mở cửa cho
người phụ nữ ra xã hội cùng bình đẳng với nam giới trên mọi lĩnh vực chiến đấu,
sản xuất và quản lý đất nước.
• Nho giáo luôn hoài niệm về quá khứ,
đời nay không bằng đời xưa, người ít tuổi không bằng người nhiều tuổi. Cách mạng
thì ngược lại, luôn luôn nhìn về phía trước, đặt niềm tin vào thanh niên và là
tiền đồ của dân tộc.
• Cách mạng luôn coi trọng truyền thống
dân tộc. Với tinh thần đó, cách mạng không xóa bỏ toàn bộ nội dung của Nho
giáo. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã sử dụng rất nhiều câu chữ Nho của Nho giáo, nhiều
kinh nghiệm giáo dục và tu dưỡng của Nho giáo, nhiều biện pháp động viên tinh
thần và ý chí của Nho giáo để giáo dục cán bộ, động viên nhân dân tự giác tham
gia chiến đấu giành độc lập tự do với một khí phách kiên cường, mưu trí và sáng
tạo.
• Nho giáo đặt sự tu dưỡng đạo đức
lên hàng đầu. Trong sự nghiệp cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng coi “Đạo đức
là gốc”. Người nói : “Sức có mạnh mới gánh được nặng và đi được xa”. Người cách
mạng phải có đạo đức cách mạng làm nền tảng, mới hoàn thành được nhiệm vụ vẻ
vang”. Người lấy câu nói của Mạnh Tử để nêu lên khí phách của người chiến sĩ
cách mạng. “Giàu sang không thể quyến rũ, nghèo khó không thể chuyển lay, uy lực
không thể khuất phục”. (Lời ra mắt Đảng lao động Việt Nam, 1951), “Phú quý bất
năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất” - (Thiên đằng văn Công -
Hạ). Cách mạng đòi hỏi mọi người luôn rèn luyện đạo đức, thường xuyên phê bình
và tự phê bình.
2. Nho giáo trong giai đoạn cách mạng hiện
nay
• Sau hai cuộc kháng chiến, nhân dân
ta giành được độc lập và thống nhất. Tổ quốc bước vào thời kỳ mới. Nho giáo vẫn
bám sát chúng ta, tiếp tục đem lại cho chúng ta nhiều bài học cả về chính diện
và phản diện. Nho giáo nhiều lúc nêu lại lời hay ý đẹp như đổ thêm dầu vào lửa
tạo thuận lợi cho cỗ xe cách mạng tiến về phía trước, nhưng lại có trường hợp
Nho giáo thọc gậy vào bánh xe. Không thể phủ nhận di sản của Nho giáo và ảnh hưởng
của nó trong đầu óc người Việt Nam hôm nay, mặc dù ít ai nghĩ rằng ý nghĩa và việc
làm của mình lại chính là Nho giáo.
Ngày nay, đất nước ta trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội, đó là con đường phát triển tất yếu của cách mạng Việt
Nam. Do trình độ lực lượng sản xuất rất thấp lại tồn đọng nhiều tàn dư quan hệ
xã hội, ý thức tư tưởng, tâm lý của chế độ thực dân, phong kiến cũ để lại đã tạo
ra những khó khăn trở ngại trong bước chuyển tiếp lịch sử từ một xã hội kém
phát triển sang một xã hội hiện đại. Để chuẩn bị tiền đề kinh tế trong thời
gian quá độ cần có sự phát triển nhất định nhân tố tư bản chủ nghĩa trong thời
kỳ này, Đảng ta chủ trương phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động
theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước. Bên cạnh những thành tích phấn
khởi đã đạt được, trong cán bộ và nhân dân lại có những biểu hiện tiêu cực ở
trong cả nhận thức, tình cảm và hành động. Tư tưởng thực dụng chạy theo đồng tiền
làm cho một số bộ phận xa rời lý tưởng, suy thoái về phẩm chất đạo đức. Nạn
tham nhũng, buôn lậu, làm giàu bất chính và nhiều tệ nạn xã hội khác đang phát
triển nghiêm trọng.
Trong chủ trương biện pháp nhằm khắc phục
những tình trạng nói trên, không thể không đụng chạm đến khá nhiều vấn đề của
Nho giáo.
• Nho giáo và tính bảo thủ của nó ảnh
hưởng lớn đến Việt Nam, thể hiện nghiêm trọng ở: Chủ nghĩa quan liêu trong giới
cầm quyền, chủ nghĩa bình quân trong nông dân, chủ nghĩa giáo điều trong giới
trí thức. Việc khắc phục những bệnh này, cần phải có thời gian và những biện
pháp tích cực.
• Trong mối quan hệ giữa kinh tế và
văn hóa. Nho giáo khẳng định vai trò nhân nghĩa trong cuộc sống con người. Khổng
Tử nói: “Thà ăn cơm thừa, uống nước lã, có cánh tay gối đầu mà lấy làm vui, chứ
không do bất nghĩa mà được giàu sang, thì sự giàu sang ấy coi như đám mây nổi”,
(Luân ngữ - Thuật nhi 5). Sau khi đã khẳng định vai trò nhân nghĩa trong cuộc
sống con người. Khổng Tử cổ vũ việc làm giàu khi nước có “Đạo”, nghĩa là được
phát triển lành mạnh có thể làm giàu một cách chính đáng, không làm giàu được
cũng là một điều đáng xấu hổ. Cách mạng ngày nay cũng khẳng định và vận động
nhân dân làm giàu, dân có giàu thì nước mới mạnh, nhưng phải làm giàu một cách
chính đáng và phải biết kết hợp giữa quyền lợi cá nhân phù hợp với quyền lợi của
tập thể, của Tổ quốc. Kinh tế phát triển mà vẫn giữ được truyền thống đạo đức của
dân tộc là yêu cầu tất yếu.
• Nho giáo nhấn mạnh sản xuất đi đôi
với tiết kiệm. Khổng Tử nói : “Đạo lớn làm ra của cải là : số người làm việc
sinh lợi ngày càng nhiều, số ăn tiêu phung phí ngày càng ít, số người làm ra của
cải phải mau mắn, siêng năng, những người tiêu dùng phải thư thả từ từ. Như vậy
của cải luôn luôn đủ”. (Đại học - 10). Ngày nay, Đảng và Nhà nước khẳng định tiết
kiệm là quốc sách, tiết kiệm trong nhân dân, trong bộ máy nhà nước, trong các
xí nghiệp.
Qua phân tích ta thấy, những tư tưởng Khổng
Mạnh trên đây, nếu chúng ta biết khai thác và vận dụng hợp lý trong sự nghiệp đổi
mới của đất nước thì nhất định chúng ta có thể đưa văn hóa vào kinh doanh và hướng
kinh doanh không chỉ vào việc tăng trưởng kinh tế mà còn xây dựng một xã hội có
văn hóa.
• Nho giáo trong gia đình: Nho giáo
coi: “Gốc của nước là nhà”, bởi vậy muốn trị nước phải yên nhà. Bậc quân tử trước
hết phải “tu thân”, “tề gia” rồi mới “trị nước” và “bình thiên hạ”. Nho giáo
xây dựng mối quan hệ chặt chẽ trong gia đình. “Cha ra cha, con ra con, anh ra
anh, em ra em, chồng ra chồng, vợ ra vợ, thế là đạo gia chính” trong các mối
quan hệ đó được tiêu biểu bằng hai chữ “hiếu” và “để”. Theo đó chữ hiếu là “nết
đầu trong trăm nết”, chữ hiếu được đề cập đến một cách sâu sắc, đầy đủ và cụ thể.
“Hiếu chẳng những phải nuôi nấng, phụng dưỡng cha mẹ mà còn phải kính trọng và
giữ gìn thanh danh cho gia tộc. Đề cao vai trò của gia đình, vì thế rất coi trọng
việc giáo dục trong gia đình. Nho giáo khẳng định rằng sự giáo dục từ trong gia
đình có tác động mạnh mẽ, thậm chí quyết định sự thành công trong việc trị nước.
Thậm chí chỉ cần mọi người đều yêu thương cha mẹ, bà con mình, kính trọng trưởng
thượng của mình. Tự nhiên thiên hạ sẽ được thái bình”(Mạnh Tử - Ly Lâu - Thượng
-11). Nho giáo nguyên thủy đề ra bổn phận về cả hai bên của các mối quan hệ
trong gia đình: phụ từ, tử hiếu, … Những điều trên là những nhân tố hợp lý cần
phát huy trong việc xây dựng gia đình văn hóa mới hiện nay.
Trong vấn đề gia đình, Nho giáo có những
kiến giải hợp lý, nhưng cũng có không ít tiêu cực, gây tác hại không nhỏ trước
đây và còn để lại hậu quả cho đến ngày hôm nay. Trên thực tế, Nho giáo tuyệt đối
hóa quyền của nhà Vua trong xã hội và của người cha trong gia đình, cha không từ,
nhưng con không thể không hiếu. Xuất phát từ quan điểm huyết thống và từ thái độ
coi rẻ phụ nữ, Nho giáo đặt tình nghĩa anh em cao hơn tình nghĩa vợ chồng, phụ
nữ là người phải hứng chịu nhiều nhất những đau khổ, thiệt thòi do chế độ hà khắc,
bất công và bất bình đẳng trong xã hội, trong gia đình gây nên. Theo đạo lý về
“tiết hạnh”, người đàn ông có thể năm thê bảy thiếp nhưng đàn bà thì không được
lấy hai chồng, cũng ví như bậc trung thần không thể thờ hai vua, kể cả những bà
góa, nghèo đói không nơi nương tựa nhưng cũng không được đi bước nữa.
Ngày nay, pháp luật ta đòi hỏi chế độ một
vợ một chồng, nêu lên trách nhiệm của hai phía trong các mối quan hệ trong gia
đình. Mọi thành viên trong gia đình đều phải được tôn trọng và tôn trọng lẫn
nhau, mỗi thành viên đều có tính độc lập tương đối trong công việc của mình.
Tuy nhiên, không thể chấp nhận sự tự do tùy tiện theo ý muốn riêng của mỗi người,
vì như thế gia đình không thể tồn tại được mà cần có sự hội ý và nhất trí trong
tập thể gia đình dưới sự điều hành dân chủ của một người chủ chốt trong gia
đình, thường là người chồng, người cha. Như vậy, cần phải xóa bỏ sự độc đoán của
người cha, đồng thời giao cho người cha trách nhiệm về hạnh phúc gia đình, đó
cũng là một truyền thống của dân tộc ta. Ngoài ra, mọi thành viên trong gia
đình cũng phải đặt lợi ích của gia đình mình phù hợp với lợi ích của xã hội, của
Tổ quốc. Tránh chủ nghĩa gia đình căn bệnh đó bám rễ sâu trong xã hội cũ. Ngoài
ra, thanh niên trong gia đình khi đã trưởng thành cần phải có sự tự do để tự khẳng
định mình đứng lên gánh vác sứ mạng của mình đối với gia đình và Tổ quốc.
• Vai trò quan trọng của lễ: Đối với
Nho giáo “Lễ” có vai trò đặc biệt quan trọng. Lễ là toàn bộ các quy tắc ứng xử
lớn nhỏ mà mọi người nhất thiết phải tuân theo, “Lễ” là hình thức biểu hiện,
rèn luyện và giữ gìn đạo đức của người quân tử, “Lễ” là một phương thức giáo dục
hiệu quả, tạo ra sợi dây vô hình ràng buộc nhân dân vào chế độ Phong kiến
Phương Đông. Có thể nói “lễ” là cơ sở pháp luật của Nho giáo. Cho nên, khẩu hiệu
của Nho giáo trong giáo dục là “Tiên học lễ, hậu học văn”.
Trong những năm gần đây, nhà trường đã phục
hồi khẩu hiệu đó. Điều này cho thấy ta đã bắt đầu thấy lại vai trò của “Lễ”
trong đời sống xã hội, trong công cuộc xây dựng xã hội mới của nước ta ngày
nay.
Chú thích:
[1] Đại học Thủ Dầu Một.
[2] Thực ra là Lục kinh, nhưng vì kinh Nhạc nay đã thất truyền, cho nên chỉ
còn có Ngũ Kinh.
14/4/2020 Võ Thị Cẩm VânNguồn: Tạp chí Văn hóa Nghệ AnTheo https://thanhdiavietnamhoc.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét