Một bản tuyên ngôn chống giặc
nội xâm đầu thế kỷ XVII
Trong lịch sử văn hóa - tư tưởng nước ta, có những bản Tuyên
ngôn nổi tiếng tới muôn đời: đó là bản Tuyên ngôn lập quốc đầu tiên bằng
“Thiên đô chiếu” do đức Lý Thái Tổ viết, bản Tuyên ngôn chiến trận đời Trần
bằng “Hịch tướng sĩ văn” tương truyền của Đại vương Trần Quốc Tuấn thảo, bản
Tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước Đại Việt bằng áng thiên cổ hùng văn “Bình
Ngô đại cáo thiên hạ” do vị Anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi chấp bút, bản Tuyên
ngôn độc lập thời hiện đại của nước VNDCCH do Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt quốc
dân đồng bào đọc…Nhưng, ở đầu thế kỷ XVII, có một bản Khải văn cũng mang tầm
vóc của một bản Tuyên ngôn rất đáng đi vào lịch sử thì còn được ít người biết đến.
Đó là bản Khải văn có thể gọi tên: "Lấy dân làm gốc.” (Tâu là lời dâng
lên vua, Khải là lời dâng lên chúa)
Lần đầu tiên được đọc bài Khải văn do nhà văn Hoàng Quốc Hải
giới thiệu, tôi thấy sững sờ, và có cảm giác rõ rệt: dường như tác giả đã viết nó
cho cả ngày hôm nay nữa! Đây là một luận văn chính trị sắc bén, chứa đựng những
suy nghĩ thấu đáo về thời cuộc, tràn trề xúc cảm, chan chứa tình thương dân,
hôi hổi tính thời sự, theo tôi rất đáng được chọn đưa vào SGK phổ thông trung học!
Vào thời xuất hiện bản Khải văn, chính quyền Lê - Trịnh tuy
đã tương đối ổn định, trong nước đã tạm yên bình, nhưng cuộc nội chiến với
nhà Mạc lên miên suốt mấy chục năm đã khiến cho sản xuất nông nghiệp đình đốn,
làng xóm tiêu điều, nhiều năm mất mùa liên tiếp,trong khi đó nạn nhũng nhiễu
dân lành của quan lại đã trở thành hiện trạng nhức nhối có nguy cơ làm nổ tung
cơ cấu xã hội, đưa cả dân tộc tới chỗ diệt vong… Trước tình hình đó, vào tháng
9 năm 1612, Thiêm đô ngự sử Nguyễn Duy Thì (NDT) cùng Giám sát ngự Phạm Trân và
các đồng liêu đã dâng lên Bình An vương (tức chúa Trịnh Tùng) bài Khải bộc lộ mối
quan tâm của các ông trước hiện tình triều chính, đồng thời nêu lên “những việc
chính sự cấp thiết phải tu chỉnh để chuyển tai họa thành điềm lành, trên hợp với
ý trời, dưới thuận với lòng người.”
Toàn bộ văn bản bài Khải như sau (Hoàng Văn Lâu &
Ngô Thế Long dịch từ chữ Hán):
"Dân là gốc của nước, đạo trị nước chỉ là yên dân mà
thôi. Lại nghĩ rằng trời với dân cùng một lẽ, lòng dân vui thích tức là được ý
trời rồi. Cho nên người giỏi trị nước, yêu dân như cha mẹ yêu con, thấy họ đói
rét thì thương, thấy họ lao khổ thì xót, cấm hà khắc bạo ngược, ngăn thuế khóa bừa bãi, để cho dân được thoả sống mà không còn tiếng sầu hận oán than. Thế mới
là biết đạo trị nước, biết cách sai dân. Nay Thánh thượng (chỉ chúa Trịnh) để ý
tới dân, thi hành một chính sách cốt để nuôi dân, ban ra một mệnh lệnh, cũng
nghiêm răn nhiễu dân.Lòng yêu dân đó, thực là lượng cả của trời đất, cha mẹ vậy.
Nhưng kẻ thừa hành thì chưa biết thể theo đức ý của bề trên,
chỉ chăm làm điều hà khắc bạo ngược, đua nhau xa xỉ, coi một huyện thì làm khổ
dân một huyện, coi một xã thì làm khổ dân một xã, mọi việc nhiễu dân, không điều
gì không làm, khiến dân trong nước, con trai thì không có áo, con gái thì không
có váy, tiệc hát xướng không còn, lễ cưới xin không đủ, sống nuôi chết đưa
không trông cậy vào đâu, ăn uống chi dùng hàng ngày mọi bề đều thiếu, dân mọn
nghèo hèn cho đến sâu bọ cỏ cây đều không sống nổi.
Vì thế, cảm động đến đất trời, khiến cho lòng trời ở trên
không thuận, tai hoạ lũ lụt tràn ngập quá mức thường, chắc là có quan hệ với
chính sự hiện nay, há chẳng nên sợ hãi, tu tỉnh, nghĩ đến tội lỗi gây nên thế
sao? Nếu biết thi hành chính sách bảo vệ dân thì dưới thuận lòng người, trên hợp
ý trời, và chuyển tai hoạ thành điềm lành, lúa được mùa luôn, người người no đủ,
trong nước thái bình, cơ nghiệp ức muôn năm của nước nhà từ nay cũng do đó mà bền
vững lâu dài vậy".
(Đại Việt sử ký toàn thư, Tập III, Nxb Văn hóa Thông tin, HN,
2000. Tr.335-336. Bản khải này cũng được chép lại đầy đủ trong bộ sách đồ sộ của
Phan Huy Chú: Lịch Triều Hiến chương loại chí - Nxb Giáo dục, HN, 2007.
Tr.320-321)
Danh nhân Nguyễn Duy Thì (1571 - 1651), tác giả chính của
bài Khải trên là một trong những nhân vật nổi tiếng của vùng đất Yên Lãng, Bình
Xuyên, Vĩnh Phúc.Sau đây là vài dòng tiểu sử của cụ do một nhà nghiên cứu đúc kết: Năm
1598, khi 27 tuổi, Nguyễn Duy Thì thi đỗ Hoàng giáp. Tên tuổi của ông được khắc
trên bia đá tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám… Là một trí thức có vị trí và vai trò
quan trọng trong xã hội Việt Nam thời Lê Trung Hưng, Nguyễn Duy Thì đã đem hết
sức mình cống hiến cho sự ổn định tình hình chính trị đất nước ở buổi đầu thời
Lê Trịnh, trong thì giữ yên chính trị, ngoài thì trấn áp phản loạn, khôi phục mối
bang giao hữu hảo với phía Bắc, giữ gìn tình cảm truyền thống người Việt với
nhà Nguyễn ở phía Nam; một lòng trung quân, ái quốc, thương dân. Ông được người
đời nhờ cậy và tôn trọng trong suốt 30 năm; Phủ đường nơi ông làm việc khi về
quê, sau khi ông mất, nhân dân sử dụng làm nơi hương đăng thờ phụng, tưởng nhớ
công lao của ông suốt hơn 350 năm nay. Nhà sử học Phan Huy Chú đã xếp ông vào
hàng 38 vị phù tá có công lao tài đức của nhà Lê Trung Hưng.
Xin trở lại với bài Khải.
Mở đầu bài Khải, bằng sự khôn khéo tỉnh táo của một chính trị
gia chuyên nghiệp, cụ NDT đã đưa ra những chân lý không ai chối cãi nổi: “Dân
là gốc nước, đạo trị nước là yêu quý dân mà thôi. Trời và dân theo một lẽ, lòng
dân vui thích tức là được ý trời. Vì thế người giỏi trị nước phải yêu dân như
cha mẹ yêu con, thấy dân đói rét thì thương, thấy họ lao khổ thì xót, cấm hà khắc
bạo ngược, ngăn thuế khoá bừa bãi, để cho dân được thỏa sống mà không còn tiếng
sầu hận oán than. Thế mới là biết đạo trị nước, biết cách sai dân.” Những điều
này - như là cái lẽ Trị quốc An dân sáng tỏ tựa mặt trăng mặt trời mà người cầm
quyền của một Quốc gia cần lấy làm lòng thì đã được nhiều người trước cụ Nguyễn
Duy Thì nói đến, tiêu biểu là danh nhân Nguyễn Trãi…Nhưng ngay ở đoạn mở đầu có
tính chất đặt nền tảng như trên, ta có thể thấy trái tim cụ NDT đã rớm máu thế
nào, những lời thốt ra không chỉ là kinh điển Nho gia mà chính là đòi hỏi của
Lương tri thông thường lẫn đòi hỏi của Sứ mệnh “chăn Dân” được đặt trong tình thế
kêu gọi thiêng liêng!
Với cái tiền đề nặng đầy lý trí và tràn trề cảm xúc như vậy,
cụ NDT đã khéo léo đưa người cầm đầu QG vào cuộc: “Nay Thánh thượng (chỉ
chúa Trịnh) để ý tới dân, thi hành một chính sách cốt để nuôi dân, ban ra
một mệnh lệnh, cũng nghiêm răn nhiễu dân. Lòng yêu dân đó, thực là lượng cả của
trời đất, cha mẹ vậy.” Tháng 4 năm Quý Tỵ (1593), vua Lê Thế Tông trở về Thăng
Long, đánh dấu sự phục hưng của triều Lê nhưng chỉ là trên danh nghĩa, còn thực
quyền đã nằm trong tay chúa Trịnh. Còn kể từ năm 1527, khi Mạc Đăng Dung đoạt
ngôi triều Lê, chế độ quân chủ Đại Việt lâm vào cuộc khủng hoảng toàn diện, những
cuộc tranh giành quyền lực gây nên nội chiến Lê - Mạc, Trịnh - Nguyễn chia cắt
đất nước. Khắp nơi, nông dân nổi dậy chống lại chế độ quân chủ áp bức tàn bạo.Vài
nhà nghiên cứu lịch sử đã có nhận định khá thống nhất: các vua Lê thời đó đều trẻ
người non dạ trước tiền đồ của giang sơn xã tắc, và Trịnh Tùng, muốn giữ vững
ngôi vị, ngoài tài năng cai trị và cầm quân, buộc phải trở thành người cứng rắn,
quyết đoán và thậm chí tàn nhẫn; với tài năng sẵn có trong thời loạn,ông đã trở
thành kẻ gian hùng khuynh đảo triều chính nhà hậu Lê…Những dòng văn Khải trên
có tác dụng một mũi tên trúng hai đích: vừa để nhấn mạnh cái phần tài năng trị
quốc, khẳng định mặt tích cực trong các chính sách của Trịnh Tùng; đồng thời
cũng ngầm đem cái sức mạnh nguyên thuỷ của “Thiên đạo” (khái niệm của Lão Tử)
diễn đạt theo cách dân dã và Việt hóa là: “lượng cả của trời đất, cha mẹ” để răn
dạy bậc cầm quyền; điều đặc biệt có ý nghĩa là cụ đã lồng vào cái “Thiên đạo”
xa lạ kia bằng nội dung “Lòng yêu dân”!. Là một trí thức tỉnh táo, ông thừa hiểu
bản tính của con người là ham lợi, là khát khao quyền lực, là ước nguyện đè nén
người khác, như triết gia Hàn Phi đời Chiến Quốc đã khái quát - nhất là chúng lại
nằm ở một người đứng trên đầu cả thiên hạ như Trịnh Tùng! Nhưng,trong cái thời
loạn đó, cụ NDT cũng hiểu hơn ai hết, cần phải có người có đủ bản lĩnh, tài
năng và quyết đoán như Trịnh Tùng để giữ sự bình yên cho Đất nước. Nhà sử học
Phan Huy Chú đã viết về Trịnh Tùng như sau: “Ông tính khoan hậu, yêu người,
khéo vỗ về tướng sĩ… dùng binh như thần… Ông thực sự làm chúa cầm quyền chính,
công lao sự nghiệp danh vọng lừng lẫy…” (Lịch Triều Hiến chương loại chí, Sđd,
tr. 251). Dù Phan Huy Chú là sử gia đương thời bắt buộc phải nói sao cho đẹp
lòng quân vương, song rõ ràng cũng phải có ít nhiều sự thật trong những dòng sử
trên! Và khác với nhà triết học chính trị người Ý N. Machiavelli, người đã
khuyên bậc quân vương rằng: “Quân vương phải biết học hỏi từ bản tính của dã
thú, biết kết hợp sức mạnh của sư tử với sự tinh ranh của cáo.
Sư tử không thể
tự bảo vệ mình tránh các cạm bẫy còn cáo thì không chống lại được sói”, cụ NDT
nước ta, sống sau Machiavelli gần hai thế kỷ, đã khuyên bậc quân vương của mình
điều hệ trọng bậc nhất: Cần phải yêu Dân, quý Dân thực sự, bởi lẽ Dân là gốc
của nước; và yêu quý Dân chính là cái gốc của đạo trị Dân. Dân không phải là kẻ
thù, nên không thể xử sự với Dân như loài dã thú đã làm! Điều này, ta có cảm tưởng
cụ NDT đang nói trực tiếp với những người VN của thế kỷ XXI!
Những cuộc khởi nghĩa nông dân, những cuộc đấu đá huynh đệ
tương tàn vì quyền lực và đất đai giữa các thế lực chính trị, mối đe dọa ngoại
xâm thường trực từ phương Bắc…, tất cả đều nguy hiểm cho an ninh Quốc gia ,
song đều không nguy hiểm bằng hoạ nội xâm do sự thối nát tự bên trong chính quyền,
những kẻ “ăn lộc của dân” nhưng lại “đền ơn kẻ cấy cày” bằng sự cướp đoạt trắng
trợn mồ hôi nước mắt của dân! Cụ NDT biết rõ điều này,và bằng mọi cách để Trịnh
vương cũng phải giật mình cảnh giác. Vì thế, trong tâm trạng bức xúc đến cuồng nộ,
tiếp theo, tác giả tờ khải cấp báo và lên án gay gắt tình trạng đe doạ sự tồn
vong của Đất nước hiện thời, đó là chính sự hà khắc, quan lại bạo ngược, nạn
tham nhũng hoành hành, kẻ “phụ mẫu chi dân” từ trên xuống dưới thì bất chấp đạo
lý, luật phápvà vơ vét tận máu mủ dân lành: “Chỉ vì kẻ thừa hành chưa biết thể
theo đức ý của bề trên, chăm làm sự hà khắc bạo ngược, đua đòi xa xỉ. Coi một
huyện thì làm khổ dân một huyện, coi một xã thì làm khổ dân một xã,”. Những điều
đó đã dẫn tới sự bần cùng hóa của tầng lớp “dân đen con đỏ”: “khiến cho dân
trong nước, con trai thì không có áo, con gái thì không có váy, tiệc hát xướng
không còn, lễ cưới xin không đủ, sống nuôi chết đưa không trông cậy vào đâu, ăn
uống chi dùng hàng ngày mọi bề đều thiếu, dân mọn nghèo hèn cho đến sâu bọ cỏ
cây đều không sống nổi”.
Rõ ràng là, dù cụ NDT không nói ra, song người đương thời và
người hôm nay đều có thể hiểu rằng, những kẻ có quyền hành mà tha hoá, tham
lam, “phàm những việc nhiễu lạm, không việc gì không làm”, “ăn không chừa thứ gì
của Dân” (theo cách nói của một người có chức quyền hiện nay), thì chúng chẳng
khác gì giặc nội xâm hiểm độc nhất, chúng tàn phá tài nguyên Đất nước, huỷ hoại
lòng tin của mọi người đối với hệ thống công quyền, thiêu huỷ máu xương của bao
thế hệ người đã đổ xuống cho Tổ quốc, bần cùng hoá người dân- những người
đang nai lưng làm ra của cải xã hội và đóng thuế để nuôi sống bộ máy cai trị!. Nhà
nho giàu tâm hồn thi sĩ NDT hiểu thấu nỗi khổ ải cùng cực của người dân lành
trước tai hoạ nội xâm đó và hình tượng hoá chúng một cách sinh động trong những
dòng văn rung độngnỗi xót xa thương cảmlạ thường, hiếm thấy trong văn chương
trung đại.
Phần cuối của bài khải nói tới luật nhân quả nhỡn tiền, kể ra
những thiên tai khủng khiếp mà lũ lụt là tiêu biểu, theo tác giả, đó là ông trời
giáng họa xuống nhân gian, bởi trời và người vốn có mối giao cảm với nhau
(“Thiên nhân tương cảm”, theo quan niệm của Nho giáo). Sử đã ghi lại chuyện
“núi Tản Viên bị lở đến hơn 12 trượng”, một huyện ở Hà Bắc “trời mưa máu suốt một
ngày một đêm” (ĐVSKTT, Sđd, Tập III, tr.335)… Những hiện tượng thiên tainày có
liên quan đến nhân tai, đến chính sự hà khắc, lục đục, thối nát, dân lầm than đói
khổ, oán thán ngút trời. Và trời đã gieo tai họa như để thức tỉnh người cầm quyền
cần phải thay đổi đường lối chính sách kíp thời, cần hành động sao để cái ác,
cái xấu buộc phải chùn tay, nếu không, Đất nước sẽ phải chịu những hậu quả
nặng nề hơn nữa!. Tờ khải viết tiếp: “Vì thế cảm động đến đất trời, khiến cho
lòng trời ở trên không thuận, tai họa lũ lụt tràn ngập quá mức thường, chắc là
có quan hệ đến chính sự hiện nay, há chẳng nên sợ hãi, tu tỉnh, nghĩ đến tội lỗi
gây nên thế sao?”. Phải chăng, đây cũng là những lời bộc trực thẳng thắn, trực
tiếp khuyên nhủ, nhắc nhở chúa (ở đây là Trịnh Tùng): “hãy nên sợ hãi, tu tỉnh,
nghĩ đến tội lỗi” của mình! Ai dám bạo gan như cụ NDT? Bạo gan hơn, cụ còn thay
mặt đạo trời đạo người vạch ra cái đòi hỏi cấp bách của thời cuộc cho người cầm
quyền tối cao: “Nếu biết thi hành chính sách bảo vệ dân thì dưới thuận lòng người,
trên hợp ý trời, và chuyển tai hoạ thành điềm lành, lúa được mùa luôn, người
người no đủ, trong nước thái bình, cơ nghiệp ức muôn năm của nước nhà từ nay
cũng do đó mà bền vững lâu dài vậy".
Kết quả là: “Triết vương (Trịnh Tùng) khen và nhận lời. Năm
Bính Thìn (1616) ông được đổi sang Đô ngự sử, rồi lại thăng Tả thị lang bộ Lễ”
(Lịch Triều Hiến chương loại chí, Sđd, tr.321). Điều quan trọng nhất là chúa
không chỉ lắng nghe, khen ngợi, thăng chức cho cụ, mà còn từ đó có những hành động
cụ thể góp phần thay đổi chính sự. May thay, chính thể của chúa Trịnh Tùng đã không
trở thành “con quái vật máu lạnh”- theo cách nói của một triết gia phương Tây
là Nietzsche về một nhà nước dửng dưng với mọi tâm tư nguyện vọng của các tầng
lớp dân chúng và chỉ lo giữ cho sự tồn tại của chính mình!Sử cũ ghi rằng, năm
sau, tức khoảng cuối năm 1613,“Mùa đông tháng 11, sai triều thần chia nhau đi
các xứ xét hỏi nỗi đau khổ của dân gian. Người phiêu dạt thì tha tạp dịch ba
năm để về an cư phục nghiệp” (ĐVSKTT- Sđd, tr. 337). Sức mạnh của những lời
nói chân thực và chứa đựng chân lý của kẻ sĩ đối với người cầm quyền thật màu
nhiệm, tuy không phải là nhiều trong lịch sử xưa nay…
Ngày hôm nay, đọc lại và ngẫm nghĩ về bài khải văn trên,
chúng ta có thể dễ dàng trực tiếp liên hệ tới thời cuộc nóng bỏng, và có thể dễ
dàng chỉ ra các hoạ nội xâm là gì, những kẻ nội xâm là ai… đang tàn phá khủng
khiếp Đất nước này!. Còn riêng tôi thì nhớ ngay đến một bài viết còn chưa ráo mực
cũng của một nhà sử học, nói về 5 điều ngụy biện của những quan chức “vì dân”-
nói trắng ra đang là kẻ nội xâm nguy hiểm: “Những người phụ trách các đập thủy
điện xả lũ vô trách nhiệm, coi cuộc sống, sinh mạng của người dân như cỏ rác phải
bồi thường và phải bị truy cứu trách nhiệm nghiêm khắc. Những cơ quan lập ra dự
án, tạo ra vô số tai ương cho đất nước cũng phải chịu trách nhiệm tương tự.
Không thể có một đất nước mà mọi sai lầm đều đổ hết lên đầu dân còn quan chức cứ
cò cưa ngụy biện vòng quanh, ngang nhiên ve vẩy những nụ cười thỏa mãn vô
lương”.
Và có rất nhiều bản “khải văn” tâm huyết thời hiện đại nhiều
năm qua kêu gọi việc “thi hành chính sách bảo vệ dân” một cách xứng đáng và tử tế
đã được dâng lên các “chúa thượng” kiểu mới, liệu chúng đã/ sẽ được lắng nghe tới
đâu?. Đáng mừng là những phát súng lệnh đã khai mở ròn rã để tiêu diệt giặc
nội xâm. Mới đây nhất, Phó thủ tướng Chính phủ Trương Hòa Bình đã nói: tình trạng
tham nhũng và lãng phí hiện nay đang đe dọa đến sự phát triển của đất nước.
Tham ô, lãng phí và quan liêu là kẻ thù của nhân dân, mà đấu tranh chống tham
ô, lãng phí là đấu tranh chống “kẻ địch bên trong” (cũng có nghĩa là nội xâm).
(Báo cáo tại hội nghị lấy ý kiến cho dự thảo Đề án tổng kết 10 năm thực hiện
Nghị quyết Trung ương 3 (khoá 10) về phòng chống tham nhũng, lãng phí, tổ chức
sáng 27.10.2016 tại Hà Nội).
Toàn dân Việt trong nước và nước ngoài đang chờ đợi, và hy vọng.
(Tham luận tại Hội thảo khoa học VĂN HIẾN VĨNH PHÚC- TRUYỀN
THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI tổ chức ở Thành phố Vĩnh Phúc, ngày 25-11-2016)
Hà Nội, đầu tháng 11. 2016
Nguyễn Anh Tuấn
Theo http://vanchuongviet.org/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét