Kỹ thuật thơ Việt Nam hiện đại và tiêu chuẩn
đánh giá một bài thơ
Lời nói đầu
Ðây là những nhận xét của tôi sau nhiều năm làm thơ và xem thơ, tuy rằng tôi
làm thơ rất ít. Những nhận xét này không tránh khỏi còn nhiều thiếu sót và
sai lầm, nhưng tôi không thể kìm lòng mà không viết ra một vấn đề mà từ xưa
đến nay có lẽ chưa có ai làm, đó là kỹ thuật thơ Việt Nam hiện đại, và nhân
tiện đó đi tìm những tiêu chuẩn cho một bài thơ hay.
Nếu bài viết này khơi lên được những lời phê bình hay bổ khuyết cho để vấn đề nêu ra được sáng tỏ, đó là điều làm tôi mãn nguyện. Ngoài ra, vì thiếu sót tài liệu, tôi mạn phép trích dẫn một số câu thơ của tôi, mong độc giả lượng thứ. Tôi cũng xin cảm tạ các bạn Bồ Tùng Linh, Mai Ninh, Bùi Tiến Hoàng và Mai Anh Tuấn. Kể từ khi đất nước bị chia cắt vào năm 1954, thi ca miền Nam với những đỉnh cao như Vũ Hoàng Chương và Ðinh Hùng còn mang đậm nhiều nét cổ điển. Cho tới năm 1956, khi tạp chí Sáng Tạo ra đời cùng với sự xuất hiện của một số nhà thơ ngoài nhóm Sáng Tạo, văn thơ miền Nam đã có một sắc thái tân kỳ về nội dung cũng như kỹ thuật. Từ đó kỹ thuật thơ Việt Nam càng ngày càng đổi mới, tiến triển, nhưng cũng mang lại không ít ngỡ ngàng cho số đông độc giả. Một số bài thơ có vẻ khó hiểu khiến người ta không chấp nhận được. Và những bài thơ hay không được thưởng thức. Bởi vì không có tác giả nào nói ra kỹ thuật của mình và có lẽ cũng không có ai khác đề cập đến. Ngược lại, người ta vẫn ca tụng một số bài thơ mà không chú ý đến kỹ thuật kém cỏi. Vàng thau lẫn lộn.  |
Ðoạn 1.
CÁCH HỢP VẬN
Nguyên tắc: vần bằng hợp với vần bằng, vần trắc hợp với vần trắc. (Trong âm nhạc, bằng có thể hợp vận với trắc, thí dụ: nhà hợp vận với nhá). Âm vận: Cách hợp vận trong thơ không có căn bản ngữ âm (phonetics) nào cả, ở đây tôi chỉ dựa theo cách hợp vận cổ truyền mà phân biệt như sau. Âm vận có 2 loại toàn vận và bán vận. Toàn vận : 2 từ chỉ khác nhau về phụ âm đầu. Thí dụ: a) tình, mình, khinh, linh. b) ta, mà, la, tha. Bán vận : 2 từ khác nhau trong nguyên âm hay trong nguyên âm và phụ âm cuối. A.- Bán vận trong nguyên âm : Những âm họp thành nhóm sau đây hợp vận với nhau: 1/ a, ă, â, o, ơ, ô, u, ư, oa, ua, ưa. Thí dụ: a) tha, mo, lu, thư, thoa, qùa, cua, thưa. b) lạ, thố, thụ, thóa, qụa, thủa, thửa, lựa. c) chang, rằng, nằm, lầm. d) thôn, mun, 2/ i, e, ê, oe, ue, uê, uy. Thí dụ: a) thi, me, ve, que, quy. b) thí, lẹ, thế, nhuệ. c) thịt, khét, chết. d) em, quen, đêm. 3/ ai, ay, ây, oi, ôi, ơi, oai, ui, ưi, ươi, uôi. Thí dụ: a) thai, chay, khoai, mòi, thôi, lơi, thui, người, nguôi. b) thái, cậy, mọi, đổi, củi, ngửi, lưới, đuối. 4/ i, uy, uya 5/ ia, uya. 6/ i, e, ê, iê, uyê. Thí dụ: a) tin, men, lên, thiên, thuyền. b) tịt, lét, tết, khiết, khuyết, tuyệt, tiếc, tích. 7/ a (+phụ âm), o (+phụ âm), ô (+phụ âm), u (+phụ âm), ư (+phụ âm), ươ (+phụ âm). Thí dụ: chang, trong, nung, lưng, chương, chuông; trọng, chúng, thượng, chuộng, nướng; nóc, được. 8/ oa (+phụ âm), uâ (+phụ âm), uô (+phụ âm). Thí dụ: a) loan, luân. b) thoát, khoác, luật, thuốc. c) loang, khuôn, chuông, khuân, khuâng. 9/ ao, âu. 10/ eo, oeo, êu, iêu, yêu, iu. Tóm tắt, nguyên âm chia làm 2 nhóm chính có âm phân biệt: (a, ă, â, o, ô, ơ, u, ư ) và (i, y, e, ê) . Nếu 2 nhóm này mà hợp vận với nhau thì bằng cách bắc cầu từ âm nọ qua âm kia, thì bất cứ 2 âm (2 nguyên âm hay 2 nhóm nguyên âm trong một từ) nào cũng có thể hợp vận với nhau. B. Bán vận trong nguyên âm và phụ âm cuối . Nguyên âm thì theo nguyên tắc trên. Phụ âm cuối có thể thay đổi như sau: 1/ c, ch, t, p. Thí dụ: lắc, trách, tát, chập. 2/ n, nh, m. Thí dụ: a) than, cành, chàm. B) cận, thánh, cám. 3/ n, ng. Thí dụ: a) than, thong, không, thằng. B) cận, thắng, cống. Thơ tự do rất hợp với bán vận. Trong thể thơ này, vần hợp nhau chan chát (thí dụ: hình, tình) làm câu thơ kém hay. Ðiều tối kỵ trong âm vận : dùng 2 chữ giống nhau trong 2 vần kế tiếp hay trong 3 câu lục bát kế tiếp, ngoại trừ trường hợp nhắc đi nhắc lại để nhấn mạnh. (Nguyên tắc chung là tránh điệp ngữ). Thí dụ: Nhà em mái tranh Trắng giàn dây mơ Bây giờ hoa cũ Rụng hoài trong mơ (Phạm thiên Thư - Giàn mơ) Tôi phải dỗ như là tôi đã lớn Phải thẹn thò như sắp cưới hay vừa yêu Phải nói vơ vào, rất vội: người yêu Nếu ai có hỏi thầm: ai thế (Nguyên Sa - Tuổi 13) Những câu thơ lạc vận : Thơ lạc vận có rất nhiều trong các tạp chí và Web sites, không tiện trích dẫn ra đây. Thỉnh thoảng trong bài thơ có một hai chỗ lạc vận thì còn có thể bỏ qua. Chứ cả đoạn lạc vận thì bài thơ không còn giá trị. Ngay cả những nhà thơ nổi tiếng cũng có những câu lạc vận, do vô tình hay cố ý. Thí dụ: Từ ngày đàn rẽ đường tơ, Sao tôi không biết hững hờ nàng đan . Kéo dài một chiếc áo len , Tơ càng đứt mối, nàng càng nối dây. Khánh ơi, còn hỏi gì anh? Xưa tình đã vỡ, nay tình còn nguyên. (Thâm Tâm - Gửi T.T.Kh)  Một đêm gã bỏ tình nhân lại bờ. Lòng qùy nhớ mặt trời xa, Vào quán biển hỏi thăm ngườ i xa xưa (Phạm thiên Thư - Quán rượu ven biển) Con chim én cùng với thơ bay trong nắng Trên môi anh dường có ngọn cỏ thơm Là ngón tay nào trong mười ngón tay em Có cả nụ hôn đầu quanh quất đó... Tháng Giêng và anh rủ nhau ngồi dưới phố Tô môi hồng xin nhớ cánh sen non Tháng Giêng chờ một chút lượng xuân em Nụ cười đó, anh chờ xuân vĩnh viễn (Nguyên Sa - Tháng giêng và anh) Sao hương sắc lên mắt mình tình tứ Và đôi mắt nhìn tôi ngập nhừng chim sẻ (Nguyên Sa - Tuổi 13) Em chưa nhìn mà đã rộng trời xanh Anh đã trông lên bằng đôi mắt chung tình (Nguyên Sa-Áo lụa Hà Ðông) Có phải tôi chưa được quen Làm sao buổi sáng đợi chờ em ? Hay từng hơi thở là âm nhạc Ðàn xuống cung trầm mắt nhơ ?thương ? (Nguyên Sa - Tương Tư) |
Ðoạn 2.
HÌNH THỨC THƠ
I. Sự chọn lựa thể thơ
 1/ Thơ đều chữ thay đổi từ 2 đến 8 chữ trong một câu. Loại 2 chữ cũng như loại 3 chữ khiến hơi thơ ngắn, và bài thơ cũng thường ngắn, không nói gì được nhiều. Người dùng loại thơ này nhằm mục đích nói lên những âm thanh ngắn như tiếng nức nở, tiếng mưa rơi... Thí dụ : Sương rơi Nặng trĩu Trên cành Dương liễu Nhưng hơi Lạnh lùng Hiu hắt Thấm vào ... (Nguyễn Vỹ - Sương rơi) Loại 4 chữ phổ biến hơn, nhưng coi chừng dễ biến thành vè. Thế nào là vè? Vè là thơ dân gian, loại thường thấy là Sớ Táo Quân. Vè có thể là thơ 2 hay 3 chữ, nhưng thường dùng thể 4 chữ hay lục bát. Vè 4 chữ dùng liên vận, tức là 2 câu liền nhau vần với nhau, thay đổi giữa bằng và trắc. Vè không chia bài thơ thành từng đoạn 4 câu. Loại 4 chữ chia từng đoạn 4 câu và dùng cách vận (giống 4 câu đầu của thể thất ngôn) thì hay hơn liên vận. Loại 5 chữ thường chia đoạn 4 câu và dùng cách vận. Loại 6 chữ cũng ít được dùng, nhưng thỉnh thoảng vẫn thấy trên thi đàn. Xuân hồng có chàng tới hỏi - Em thơ chị đẹp em đâu ? - Chị tôi hoa ngát cài đầu Ði hái phù dung trong nội ! (Huyền Kiêu - Tình sầu) Thể thơ từ 4 đến 6 chữ cho hơi thơ trung bình, thích hợp với phong thái nhẹ nhàng, trang trọng. Loại 7 chữ rất phổ biến. Niêm luật không còn trói buộc, miễn là đọc lên, câu thơ không trúc trắc. Thể thơ này thích hợp với phong thái trang nghiêm, cổ kính. Loại 8 chữ là thể thơ hoàn toàn Việt nam, dùng liên vận, nhưng cũng ít được dùng. Thể thơ này thường diễn tả những tình cảm tha thiết, hùng tráng. Ðiển hình nhất là bài "Hổ nhớ rừng" của Thế Lữ. Gần đây Nguyên Sa hay dùng thể thơ này. Dĩ nhiên câu thơ càng dài thì có tính cách kể lể nhiều hơn và không cần xén bớt từ. Thơ đều chữ biến thể có chêm ít câu không đều chữ, hoặc thay đổi số câu (thay vì thông thường là 4) trong đoạn. Thể thơ này thường xảy ra với loại 4, 5 hay 6 chữ. Thí dụ về thay đổi số chữ trong câu: --thơ 5 chữ Khoảng thời gian loãng đó Không có mặt nàng Mưa đỏ miền cao nguyên Núi đồi sầu lụn bại Khi tôi trở về Thành phố lạnh khoang xe Mây sương lòng thung lũng Và ngàn thông co ro (Nguyễn Vũ Văn - Trên con đường nhà thờ) --thơ 8 chữ  Nếu em sợ thời gian dài vô tận Tháng sáu trời mưa, em có nghe mưa xuống (9 chữ) Trời không mưa em có lạy trời mưa ? Anh vẫn xin mưa phong tỏa đường về Anh vẫn cầu mưa mặc dầu mây ảm đạm (9 chữ) (Nguyên Sa - Tháng sáu trời mưa) Thay đổi số câu trong đoạn: Anh đứng đây là đâu Em cười như lá mỏng Khép cửa vào chiêm bao Anh đứng đây là đâu Em nói như gió nghẹn Chiều nghiêng mây Thị Mầu (Hoàng Cầm - Chuyện trăm năm) 2/ Thơ không đều chữ có lục bát và song thất lục bát. Song thất lục bát không còn được dùng. Lục bát là loại phổ biến nhất vì dễ làm, nhưng người mới làm thơ cũng dễ biến nó thành vè. Dễ làm nhưng khó sửa. Làm câu nào là chết câu ấy. Bài thơ làm xong rồi, muốn thêm bớt một đoạn là cả một vấn đề bởi vì vần thơ cấu kết với nhau theo kiểu liên hoàn, vừa yêu vận (vần nằm giữa câu) vừa cước vận (vần ở cuối câu). 3/ Thơ tự do. Loại thơ này rất thông dụng nhưng đòi hỏi kỹ thuật và sự sáng tạo nhiều nhất. Nhiều người cho rằng người mới làm thơ nên làm các loại thơ khác trước khi làm thơ tự do, để nắm vững kỹ thuật và âm điệu. Một loại thơ tự do đặc biệt là thơ xuôi, có hình thức như văn xuôi. Loại thơ này cần hơi thơ dài, mặc dù bị cắt thành từng câu ngắn, và dường như không chú ý đến âm vận. Thí dụ: Làm thế nào để quên được nhau. Hạt mưa kia long lanh nỗi nhớ niềm từ biệt, hoàng hôn màu khói nhạt. Hôm nay quê hương từ bỏ, anh đau đớn làm đứa con hoang đầu xó chợ... Hỡi Liên, những Liên và Liên Dù một chút đau thương, từ chối, tổ quốc ta chạy dài trên địa ngục, xòe mở hai bàn tay anh khóc đó - những cánh tay gầy trơ xương, chọn. Con đường đi buổi chiều hấp hối, ôi buổi chiều sương mù. (Thanh Tâm Tuyền - Liên, những bài thơ tình thời xa cách) Tôi giữ em lại trên một hè phố đông người. Em đừng ngần ngại. Tôi bảo rằng: tôi yêu em. Tôi nói không thẹn thùng, không đắn đo dò xét. Bởi vì em ơi tôi không phải là gã lái buôn hỏi giá hàng trong một buổi chợ chiều hỗn loạn. Cũng không phải là ngưoòi thư ký già ngồi mân mê vài chiếc đinh ghim và mưu toan làm chủ sự... (Nguyên Sa - Ngỏ ý)  Về cách chấm câu, mỗi người một ý. Có người chấm câu rất cẩn thận, có người không chấm câu. Người ta cho rằng việc xuống dòng không có dấu chấm phẩy bao hàm sự kéo dài ý nghĩa của câu thơ, "những khoảng trống có ý nghĩa". Theo ý tôi, thơ lục bát nên có chấm câu vì mỗi ý thường chỉ gói tròn trong 2 câu lục và câu bát kế tiếp. Lại có người không viết hoa ở đầu câu, làm như bài thơ chỉ là một trích đoạn. Cũng có người chấm câu ở giữa dòng mà không xuống hàng. Nguyễn xuân Thiệp chẳng hạn, chấm câu giữa dòng và không viết hoa: hỡi gió mùa đã thổi từ cội nguồn xa tới cửa hiện thời thổi qua những rặng núi. những dòng sông. những xóm làng. thành phố quê hương tôi (Nguyễn xuân Thiệp - Tôi cùng gió mùa) Trong thơ tự do, chỗ xuống dòng là để qua một ý thơ khác, để thay cho một dấu chấm hay dấu phẩy, để ngắt hơi thơ, để nhấn mạnh một chữ hay cụm từ hoặc để thể hiện một thanh âm... Dưới đây là thí dụ về sự nhấn mạnh bằng cách xuống hàng: Hôm nay Nghe lời hát quen quen Người đàn bà ấy mang tên Lời từ biệt Trên một sân ga vắng Tiếng kèn trầm của một chuyến ô-tô-ray Ðầy dĩ vãng (Thanh Tâm Tuyền - Bao giờ) Những câu "Hôm nay", "Lời từ biệt" và "Ðầy dĩ vãng" được xuống dòng để nhấn mạnh. Dấu phẩy rất cần thiết cho ý nghĩa cũng có thể bị tước bỏ. Trong câu dưới đây, tác gỉa muốn nói chờ đợi nhiều người chứ không phải một người : Tôi chờ đợi một người không nhiều người (Thanh Tâm Tuyền - Bài ngợi ca tình yêu) Dù sao, cách chấm câu cũng chỉ là tiểu tiết, không ảnh hưởng đến phẩm chất bài thơ. |
Ðoạn 3.
NỘI DUNG 1/ Dàn ý Ít nhà thơ nào làm thơ có dàn bài (plan). Tuy nhiên, với những bài thơ có phân đoạn, hoặc thơ tự do, việc sắp xếp lại các câu thơ cho có trình tự hợp lý là điều cần thiết. 2/ Ý thơ Bài thơ hay phải có ý thơ mới lạ. Mới lạ trong chi tiết, trong cách so sánh, cách liên tưởng... Ý thơ có thể rất tinh tế, sát với thực tế, nhưng cũng có thể rất cường điệu. Ðể tả sự trống vắng trong tâm hồn : Sao tuổi trẻ qúa buồn Như bàn ghế không bầy (Thanh Tâm Tuyền - Dạ khúc) Ðể diễn tả vẻ buồn:  Như con mèo ngái ngủ trên tay anh (Nguyên Sa - Nga) Ðể diễn tả mái tóc vàng và đôi mắt nâu : Tôi sẽ sang thăm em Ðể những mái tóc màu củi chưa đun Mầu gỗ chưa ai ghép làm thuyền Lùa vào nhau nhóm lửa ... Hay đôi mắt màu thóc đang say Mầu vàng khô pha lẫn sắc nâu gầy (Nguyên Sa - Tôi sẽ sang thăm em) Ðể diễn tả mái tóc mun : Mùa tóc mun Ðẹp những khu rừng không bóng cây (Thanh Tâm Tuyền - Mai) Ðể diễn tả bàn tay trắng nõn, đôi mắt long lanh và đôi mắt ngọc bích : Những ngón tay dài ướp trọn mấy ngàn thu Mà men sáng trong xanh màu trăng vời vợi... Hay một đêm nao nước lụt Ngân Hà Thượng Ðế đưa sao mang gửi về khóe mắt ?... Mắt dịu ngọt đúc từ rừng ngọc bích Hay linh hồn trăm phiến đá chân tu ? (Nguyên Sa - Ðẹp) Ðể diễn tả bước chân nặng nề và nỗi lòng chất chứa : Ta về từng bước chân là núi Thăm thẳm lòng mang một biển sâu (Khoa Hữu - Trở về) Ðể diễn tả sự đành tâm chia ly : Người đi, ừ nhỉ người đi thật Mẹ thà coi như chiếc lá bay Chị thà coi như hạt bụi Em thà coi như hơi rượu cay (Thâm Tâm - Tống biệt hành) Ðể diễn ta tình trạng giải phóng, tự do cá nhân : Tôi chờ đợi Cười lên sặc sỡ La qua mái ngói (Thanh Tâm Tuyền - Bài ngợi ca tình yêu) Buồn vì tuổi trẻ bất lực : Hôm nay Tuổi nhỏ khóc trên vai (Thanh Tâm Tuyền - Bài ngợi ca tình yêu) Vân vân. Ðể kết thúc đoạn này, tôi xin nhắc đến loại thơ tượng trưng. Tượng trưng chứ không phải biểu tượng. Trong bài thơ loại này, tác giả có thể dùng bất cứ cái gì để tượng trưng cho đối tượng mà tác giả ngầm nói tới. Thí dụ bài này: Cánh đồng con ngựa chuyến tàu Trên cánh đồng hoang thuần một màu Trên cánh đồng hoang dài đến đỗi Tàu chạy mau mà qua rất lâu Tàu chạy mau tàu chạy rất mau Ngựa rượt tàu rượt tàu rượt tàu Cỏ cây cỏ cây lùi chóng mặt Gò nổng cao rồi thung lũng sâu Mặt trời mọc xong mặt trời lặn Ngựa gục đầu gục đầu gục đầu Cánh đồng a ! cánh đồng sắp hết Tàu chạy mau càng mau càng mau Ngựa ngã lăn mình mướt như cỏ Như giữa nền nhung một vết nâu (Tô thùy Yên)  Hy vọng Con bướm lạc vào cánh đồng Ðóa hoa thành ruộng lúa Con bướm khóc giữa cánh đồng Hồn hoa thành đứa nhỏ Con bướm chết trong bàn tay (Nguyễn Vũ Văn) Bài này nói về niềm hy vọng bị bóp chết bởi sự lừa dối. |
Đoạn 5.
BÚT PHÁP Bút pháp là cách hành văn, bao gồm cả cú pháp (syntax, syntaxe), lối viết (style) và cách diễn đạt (tournure, turn of phrase). Bút pháp thơ thật là đa dạng. Có những cách mà các nhà thơ đều dùng để cô đọng thơ, so sánh đối tượng, làm mới thơ... Ở đây tôi xin nói đến một số bút pháp chung và bút pháp đặc biệt của Thanh Tâm Tuyền, Nguyên Sa, và Nguyễn xuân Thiệp. A.BÚT PHÁP CHUNG 1. Dùng từ đồng cách (apposition) Ðồng cách từ là bút pháp phổ biến nhất để giải thích, so sánh, mở rộng ý nghiã của một từ ... Thí dụ : Ðôi khi anh muốn tin Ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết Mà bên cỏ hoa quyến rũ cánh tay em Vòng ân ái (Thanh Tâm Tuyền - Lệ đá xanh) = Cánh tay em là vòng ân ái. Trán mênh mông, cánh sông dài Thổ ngơi xuôi mái, hồn ngoài châu thân (Viên Linh - Nghi hoặc nỗi gì) = Trán mênh mông như cánh sông dài 2. Xén bớt những từ để cô đọng lời thơ Xin đọc đoạn thơ này: Em độc thoại lời kinh ánh xanh Trăng lu khuya mỏi nén nhang tàn Chó tru thăm thẳm ngây thiên địa Mái ngói nghiêng triền trái rụng lăn... Ngọn đèn hư ảo chong linh vị Thắp trắng thời gian mái tóc em (Tô Thùy Yên - Góa phụ) Bạn có thể nhận thấy những từ gọt bỏ nếu diễn ý như sau Em độc thoại lời kinh ánh xanh Trăng lu, về khuya, vì mỏi nên nén nhang tàn Chó tru thăm thẳm làm ngây ngất thiên địa Trên mái ngói nghiêng triền, trái rụng lăn xuống... Ngọn đèn hư ảo chong linh vị Thắp trắng thời gian trên mái tóc em  Ðôi khi anh muốn tin Ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết Mà bên cỏ hoa quyến rũ cánh tay em Vòng ân ái (Thanh Tâm Tuyền - Lệ đá xanh) Diễn ý : Ðôi khi anh muốn tin Rằng ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết Mà bên cỏ hoa là cánh tay em quyến rũ Thí dụ 3 : Hồn thảo mộc giấc ngủ Nằm mơ những ngôi sao mặt trăng (Thanh Tâm Tuyền - Mai) Diễn ý : Trong giấc ngủ, hồn như hồn của thảo mộc Nằm mơ những ngôi sao và mặt trăng 3. Xén bớt từ để làm mới thơ Những từ trong ngoặc dưới đây đã được lược bỏ để làm mới cú pháp : Nhớ em một đóa thanh tao Kết tinh nữ sắc từ (khi) vào trần gian. (Nguyễn Vũ Văn - Sợi tóc) Ngàn (năm) xưa ai từng ở nơi này Rồi đến (năm) ngàn sau ai đến đây (Phạm Thiên Thư - Liềm trăng), Vân vân 4. Thêm từ Nhiều từ được thêm vào cho ý thơ có vẻ mới lạ, nhưng thật ra không có tác dụng gì. Thí dụ những từ gạch dưới trong các câu này : Hôm nay tuổi nhỏ khóc trên vai (Thanh Tâm Tuyền) Hôm nay chợt nhớ thương người Tiếng ve mùa cũ rụng rời vai anh (Trần Dạ Từ - Nụ hôn đầu) Khuya buồn tủi nhục môi em Mưa bay nhỏ nhẹ qua thềm bơ vơ (Phạm Công Thiện - Ngày sinh của rắn) 5. Ðổi chữ Thay vì "tôi chờ đợi lớn lên như giông bão" : Tôi chờ đợi Lớn lên cùng giông bão (Thanh Tâm Tuyền - Bài ngợi ca tình yêu 6. Mượn cái này tả cái khác : Ðể tả nỗi khao khát ra biên giới mà vùng vẫy : Ðường nào ra biên giới Gió vẫy vùng cỏ cây (Nguyễn Vũ Văn - Cỏ úa) 7. Kết hợp ý của các mệnh đề độc lập (independent clauses). Thí dụ 1 : Khúc tình ca thần nữ Người con gái khỏa thân Vung lên từng chuỗi ngọc Trong miền sương mong manh (Nguyễn Vũ Văn - Trên con đường nhà thờ) Câu thứ nhất độc lập với các câu sau về ngữ pháp, nhưng kết hợp với ý của các câu đó thành một chi tiết duy nhất. Thí dụ 2 : Chiếc cửa sổ nào ai mở ra Tiếng dương cầm bâng khuâng một thời dĩ vãng (Nguyễn Vũ Văn - Cuối thu) Hai câu trên hàm ý tiếng đàn thoát ra từ cánh cửa sổ mở rộng. 8. Cụ thể hóa những cái trừu tượng Ðây là nỗi buồn lởn vởn : Nỗi buồn như bầy chiên Vây quanh chàng mục tử (Nguyễn Vũ Văn - Những cánh tay của gió) 9. Trừu tượng hóa những cái cụ thể Nghe thiên thu cũng trở trời Áo phơi mùa trước như lời bỏ quên (Tô Thùy Yên - Suốt bãi sông Hằng) Sợi tóc đen như một chuỗi cười Trên chùm môi lá biếc (Thanh Tâm Tuyền - Tháng giêng) 10. Dùng đảo ngữ Ðảo ngữ thường được dùng với mục đích:  Ðôi khi anh muốn tin Ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết Mà bên cỏ hoa quyến rũ cánh tay em Vòng ân ái (Thanh Tâm Tuyền - Lệ đá xanh) Quản chi lớp lớp hư hình Dài đêm đăm đắm mắt nhìn quầng thâm (Tô Thùy Yên - Suốt bãi sông Hằng) Vừa khi vuốt tóc nhìn chênh bến Chợt thấy dài xanh ngất nước mây (Hoàng Cầm - Ngã ba sông) - thay đổi bút pháp : Người về như sóng Buồn tôi quanh năm... Bóng hình chia đôi Sầu tôi lụ khụ (Du Tử Lê - Một bài thơ nhỏ) B. BÚT PHÁP NGUYÊN SA Nguyên Sa có một lối viết đặc biệt, luôn luôn nghĩ ra những chi tiết rất nhỏ, ngộ nghĩnh, vẩn vơ, đôi khi chẳng có ý nghĩa gì, nhưng đó lại là chất thơ của ông. Bầu trời mây ở dưới áng mây cong Em có muốn anh giữ giùm phân nửa?.... Bài hát đó mang cho anh hò hẹn Em nhớ mang vàng cho cúc, ngọc cho lan Mang cầu vồng cho khoảnh khắc mưa tan Và môt chút vai em cho huệ trắng.... Yêu cuộn tròn trong tám chữ mây qua Khi em tới lượn vòng trên mái tóc... (Tháng giêng và anh) Em có đứng ở bên bờ sông Làm ơn che khuất nửa vừng trăng Anh về có nương theo giòng nước Anh sẽ tìm em trong bóng trăng (Paris có gì lạ không em) Nguyên Sa ưa dùng công thức : "A hay là B", "sao không A mà như có A", "sao không A để cho tính cách/hậu qủa của A", và "có phải A nên có tính cách/hậu qủa của A". 1. "A hay là B" Ðôi khi B chẳng có ý nghĩa gì, chỉ là ý tưởng vơ vẩn. Có phải em mang trên áo bay Hai phần gió thổi, một phần mây Hay là em gói mây trong áo Rồi thở cho làn áo trắng bay? Có phải mùa xuân sắp sửa về Hay là gió lạnh lúc đêm khuya Hay là em chọn sai màu áo Ðể nắng thu vàng giữa lối đi? (Tương tư) Nắng thu vàng có liên quan gì đến gió lạnh và màu áo? Nếu nắng thu vàng là màu áo thì có liên quan gì đến gió lạnh? Hay là : Muôn vì hành tinh rung nhè nhẹ Hay ly rượu tàn run trên môi Người về trên một dòng sông xanh Trên một con tàu hay một ga mông mênh Sao người không chọn sông vắng nước Hay nước không nguồn cho sông đi quanh? (Tiễn biệt) Sông vắng nước để cho nước cạn, người không đi xa. Sông đi quanh để cho thuyền đi vòng trở lại. 2. "Sao không A mà có như có A" Sao người không là một con đường Sao tôi không là một ga nhỏ Mà cũng có những giờ gặp gỡ Cũng có những giờ chia tan ? (Tiễn biệt) 3. "Sao không A để cho có tính cách/hậu qủa của A" Sao người không là vì sao nhỏ Ðể cho tôi nhìn trong đêm thâu ? Sao người không là một cung đàn Cho tôi mềm lòng trong tiếng than (Tiễn biệt)  Có phải tên người là âm thanh vô vọng Nên mắt buồn le lói thoáng bơ vơ Hay một đêm nao nước lụt Ngân Hà Thượng Ðế đưa sao mang gửi về khóe mắt ? (Ðẹp) Nguyên Sa cũng hay hỏi tại sao : Tay anh dài sao em không gối mộng Thơ anh say sao chẳng uống cho đầy Mắt thuyền trôi anh chèo cả hai tay Sao chẳng ngự cho hồn anh xuống nhạc (Người em sống trong cô độc) Bút pháp này gợi nhớ đến bài Tống biệt hành của Thâm Tâm: Ðưa người ta không đưa qua sông Sao có tiếng sóng ở trong lòng ? Trời chiều không thắm không vàng vọt Sao đầy hoàng hôn trong mắt trong ? C. BÚT PHÁP THANH TÂM TUYỀN Những chữ "vậy em biết không" dưới đây tạo ra một âm hưởng đặc biệt, tha thiết : Chẳng là anh ngông cuồng kiếm tìm tổ quốc vậy em biết không. Mà tổ quốc ngàn đời nín thở vì t rời th ì xanh mà khổ đau nói sao cho hết. Chẳng là anh chót yêu em vậy em biết không ? Mà khi yêu nhau, trong những đêm sao hằng hà, làm thế nào để quên được nhau. (Thanh Tâm Tuyền - Liên, mặt trời tìm thấy) Nếu bạn muốn khóc cho những cuộc tình tan vỡ mà không ra được nước mắt, bạn sẽ viết như thế nào ? Còn Thanh Tâm Tuyền thì mượn đôi mắt của người khóc: Hãy cho anh khóc bằng mắt em Những cuộc tình duyên Budapest (Thanh Tâm Tuyền - Hãy cho anh khóc bằng mắt em) Nói đến một con người tội lỗi trong cái "tôi" : Tôi xin một chỗ qùy thầm kín Cho đứa nhỏ linh hồn Sợ chó dữ Con chó đói không màu... Em bé quàng khăn đỏ ơi Này một con chó sói Thứ cho sói lang thang (Phục sinh) Nỗi buồn vì tuổi trẻ bất lực : Hôm nay Tuổi nhỏ khóc trên vai (Thanh Tâm Tuyền - Bài ngợi ca tình yêu) Thanh Tâm Tuyền có một bút pháp rất "Tây". Hãy xem ông diễn tả : - Người đàn bà nhớ lại những câu thơ cũ : Những lời thơ rất cũ Gõ cửa trái tim nàng (Mai) - Một người đàn bà đã ra khỏi đời mình : Người đàn bà ấy mang tên Lời từ biệt (Bao giờ)  Thật vậy, để diễn tả nỗi buồn trong đôi mắt, TTT dùng mắt ngựa thay cho mắt đối tượng. Bạn có thể thay bằng một con vật khác và ý thơ không thay đổi: Con ngựa buồn Lửa trốn con ngươi (Bài ngợi ca tình yêu) Ðể diễn tả một sự tương thuộc, TTT dùng cỏ và hoa thay cho hai đối tượng, nhưng bạn cũng có thể thay bằng hai cái gì khác : Cỏ của hoa và hoa của cỏ Những ngón tay những ngón chân những nụ cười (Cỏ) D. NGUYỄN XUÂN THIỆP : THƠ TÙY BÚT Tùy bút là một thể loại hồi ký ngắn ghi lại những cảm nghĩ liên quan đến một ngoại cảnh nào đó. Trong một số bài, Nguyễn xuân Thiệp làm thơ như viết tùy bút, như văn xuôi có vần, không dùng biểu tượng, không thắc mắc về từ ngữ mới, và không dùng các bút pháp thông thường của thi ca như đã đề cập trong đoạn này. Lời văn giản dị. Ý thơ tinh tế, cái tinh tế của thể tùy bút. Hãy đọc : này em. chưa đan xong chiếc áo len quàng cổ thì gió mùa đêm nay đã đến đầy phòng thổi rung liếp cửa em có nghe tình ta âm vang dưới bầu trời hun khói âm vang qua đồng cỏ tranh lại gặp nhau tôi cùng gió mùa để đêm nay có người lục lại gối chăn trong hòm cũ tìm lại chiếc gương xưa để sớm mai hồng má trẻ con se môi thiếu phụ để người đi xa một sớm quay về (Tôi cùng gió mùa) khi bầy chim ngủ đỗ ở những ngoϮ cây bên bìa rừng cuخg cất tiếng hót đợi ngày lên chúng tôi. những tình nhân thất laϣ nhau trên mặt đất không được nhìn thấy nhau chỉ nghe tiếng nói. như từ giấc mơ naد của dòng sông. đã lãng quên (Mùa cuối) |
Ðoạn 6.
ÂM ÐIỆU Tiếng Việt là một ngôn ngữ tự nó đã có âm điệu, 6 thanh tạo nên một thang âm trầm bổng. Cho nên bài thơ nào cũng có âm điệu, chỉ có vấn đề là hay hoặc dở. Âm điệu phụ họa được với ý thơ là hay, âm điệu trúc trắc là dở. Người biết ngâm thơ có thể ngâm bất cứ bài thơ nào. Tuy nhiên, có những bài thơ chỉ để đọc hoặc chỉ nên đọc, chứ không ngâm bởi vì âm điệu gần như văn nói. Thí dụ như một số bài thơ của Thanh Tâm Tuyền, nhất là trong tập "Tôi không còn cô độc". Hãy xem một bài : tôi buồn khóc như buồn nôn ngoài phố nắng thủy tinh tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ thanh tâm tuyền (Thanh Tâm Tuyền - Phục sinh)  Thơ mới cũng không thiếu những âm điệu đủ mọi phong thái. Thí dụ : Âm điệu hùng tráng : Sóng lớp lớp rượu ba tuần thuở ấy Tiếng vang vang như thần kêu qủy hét, Trời ngập ngập như quân khiêu tướng thét Gọi qúa khứ vị lai những u hồn Muôn nghìn đời linh thiêng không sống chết (Lý đông A - Chính khí Việt) Âm điệu hào sảng, khí khái : Người đi, ừ nhỉ người đi thật Mẹ thà coi như chiếc lá bay Chị thà coi như hạt bụi Em thà coi như hơi rượu cay (Thâm Tâm - Tống biệt hành) Âm điệu dồn dập : Trên cánh đồng hoang thuần một màu Trên cánh đồng hoang dài đến đỗi Tàu chạy mau mà qua rất lâu Tàu chạy mau tàu chạy rất mau Ngựa rượt tàu rượt tàu rượt tàu... Mặt trời mọc xong mặt trời lặn Ngựa gục đầu gục đầu gục đầu (Tô thùy Yên - Cánh đồng con ngựa chuyến tàu) Âm điệu tha thiết : Hỡi Liên những Liên và Liên Làm thế nào để quên được nhau. Hạt mưa kia long lanh hỗi nhớ niềm từ biệt, hoàng hôn bàng hoàng màu khói nhạt. Hôm nay quê hương từ bỏ, anh đau đớn làm đứa con hoang đầu đường xó chợ... (Thanh Tâm Tuyền - Liên, mặt trời tìm thấy) Âm điệu trầm buồn, từ cao xuống thấp dần rồi nghẹn lại: Bây giờ là mùa thu trời xuống thấp buồn vô cùng (Thanh Tâm Tuyền - Khai từ một bản anh hùng ca) Âm vận và ngữ âm là những yếu tố của âm điệu. Âm vận gồm nhiều vần trắc có âm thái sắc cạnh có khả năng diễn tả những tình cảm mạnh. Thí dụ : Một ngày lạnh nước người không tri kỷ Ta vỗ án hét thành ca chính khí Ðông thê thê như gió thổi u hồn Thấu buốt tận lòng người trong cốt tủy. (Lý đông A - Chính khí Việt) Bài thơ có nhiều âm bằng cho âm điệu ngang ngang phù hợp với tâm trạng buồn bã, hoang mang, bàng hoàng... Thí dụ : Sương lan mờ, bờ sông tường gần nhau Sương lan mờ và hồn tôi nghe đau (Xuân Diệu - Sương mờ) Sài Gòn chiều nay trời còn mưa không em Ðường về hình như nhà ai đang lên đèn Sầu tư nghe về nghìn trùng trong tim Trời còn mưa, mưa hoài, mưa trong đêm (Huy Phương - Mưa chiều) Phần lớn những bài thơ loại này có ý thơ sáo rỗng, gượng gạo, vì cố tìm cho ra những âm bằng. Sự thống nhất âm điệu Thơ lục bát và thất ngôn có âm điệu trầm bổng đặc biệt. Còn thơ tự do có âm điệu gần với văn nói hơn. Một câu thơ 6 chữ trong thể lục bát với một câu thơ 6 chữ trong thể tự do có âm điệu khác hẳn nhau. Khi ta làm thơ, chính âm điệu của câu thơ đầu tiên dẫn đến các câu sau theo một thể thơ nào đó.  Phân biệt âm điệu và hơi thơ Hơi thơ ví như khoảng cách giữa những dấu lặng hoặc chỗ ngân dài trong một bản nhạc. Hơi thơ góp phần thay đổi âm điệu, có thể là những chỗ xuống dòng hay dấu chấm câu trong bài thơ. Cũng có khi một hơi thơ bao gồm cả mấy dòng thơ, tùy theo ý thơ. Thể thơ là yếu tố chính của hơi thơ. Thể thơ càng dùng câu thơ dài thì hơi thơ càng dài. Hơi thơ ngắn dùng để diễn tả những âm thanh ngắn như lời tán thán, hô khởi, tiếng nức nở, nghẹn ngào, tiếng mưa rơi, vân vân. Hơi thơ dài dùng để diễn tả những tình ý tha thiết, lời kêu gọi hùng hồn, vân vân. Như đã nói trong thể thơ. |
KẾT LUẬN
Ta có thể rút ra những yếu tố của một bài thơ hay theo thứ tự
ưu tiên:
1. Ý mới, chi tiết mới.
2. Bút pháp chọn lọc.
3. Không dùng từ ngữ cũ. Từ ngữ mới càng hay.
4. Hợp vận.
5. Âm điệu và hơi thơ thích hợp.
6. Dàn ý hợp lý.
Ý thơ và bút pháp là những yếu tố quan trọng nhất.
Ý niệm "mới" hay "cũ" đề cập ở trên là dựa
vào kinh nghiệm đọc thơ nhiều.
Ðó là tiêu chuẩn xét một bài thơ hay về phương diện khách quan. Về phương
diện chủ quan, đánh giá một bài thơ hay còn tùy thuộc trình độ kiến thức của
người đọc. Tốc độ cảm nhận thơ cũng vậy, nhưng nó còn tùy thuộc cả kinh
nghiệm sống và kinh nghiệm đọc thơ. Người có kiến thức rộng, người đã từng
trải hoàn cảnh như trong bài thơ và người đọc thơ nhiều sẽ cảm nhận bài thơ mau
chóng hơn những người khác.
Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết để có thể đánh giá một bài thơ là bài thơ
phải có thể hiểu được. Vâng, không hiểu thì làm sao biết
thơ hay ?
Nói cách khác, bài thơ phải tự giải thích được, không cần tác giả giảng
nghĩa. Với những bài thơ khó hiểu, tác giả cần phải tự hỏi mục đích làm thơ
của mình là gì : để thưởng thức riêng mình hay cho người khác cùng thưởng
thức. Nếu có một vài người khác tự họ hiểu được bài thơ, thì cũng coi như bài
thơ có thể hiểu được. Còn không ai có thể hiểu được
thì nhà thơ nên đặt lại vấn đề: có thể diễn tả một cách dễ hiểu hơn
mà vẫn giữ được bản sắc kỹ thuật của mình hay chăng ? Nếu không thì tác gỉa
sẽ muôn đời cô độc.
Nguyễn Vũ Văn
 |
|||
Trả lờiXóahãng eva
khuyến mãi vé máy bay đi mỹ
korean air ho chi minh
vé máy bay đi mỹ
giá vé máy bay từ tphcm đi canada
Cuoc Doi La Nhung Chuyen Di
Du Lich Tu Tuc
Kien Thuc Du Lich