Người thầy độc đáo: Giáo sư Vũ Như Canh

Người thầy độc đáo:
Giáo sư Vũ Như Canh

GS-TSKH-NGND Vũ Như Canh sinh năm 1920 tại Hà Nội. Tốt nghiệp cử nhân toán - lý năm 1940 và tiến sĩ toán - lý năm 1949 tại Pháp. Là vị giáo sư trẻ nhất của Nhà nước ta trong đợt phong học hàm lần đầu tiên năm 1956. Năm 2008, ông được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân.
Có những tài năng mà cuộc đời độc đáo và hấp dẫn nhưng vốn tính khiêm nhường nên nhiều khi chúng ta vô tình không biết họ. Khuất lấp vậy nhưng danh thơm vẫn lan tỏa. Một trong số những người như thế là GS-TSKH-NGND Vũ Như Canh.
Người Việt đầu tiên làm phó giám đốc đại học của Pháp
Tôi hẹn làm việc với ông vào một chiều cuối năm. TP đã lên đèn, dòng người ùn lại khiến tôi đến trễ. Vừa dừng xe trước cửa đã thấy kỹ sư Đỗ Quang Giám, con rể của ông đứng đợi và nói: “Ông cụ đang ngóng anh”.
Vốn sống hiền lành, lặng lẽ, giờ đây ông càng lặng lẽ hơn. Tôi chăm chú nhìn vào gương mặt của một bậc trưởng lão trong ngành khoa học tự nhiên Việt Nam để cố tìm xem dấu vết của những gánh nặng cuộc đời phần nào chất lên vai ông mà không thấy. Chỉ thấy gương mặt ông vẫn bình thản, tự tại an nhiên. Có chăng là gánh nặng của thời gian với tuổi 95 làm mái tóc ông bạc trắng, cùng với đó là lần ốm mới đây khiến trí nhớ của ông suy giảm phần nào. Với giọng nói ấm, vang, ông chậm rãi kể cho tôi nghe những ký ức cuộc đời.
GS Vũ Như Canh quê gốc ở tỉnh Hà Đông (nay thuộc Hà Nội). Bố mẹ ông sớm nhận thấy nếu chỉ quanh năm bám lấy quê nhà cày sâu cuốc bẫm sẽ chẳng thể mở mày mở mặt được với thiên hạ nên sớm tìm đường ra Hà Nội buôn bán. Với nghề thêu truyền thống cùng sự đảm đang, tảo tần, chắt chiu, hai cụ đã nhanh chóng xây dựng được cơ ngơi trên phố Hàng Nón rồi thêm một vi la nhìn ra hồ Hoàn Kiếm. Có tài sản lớn, cha mẹ ông không cho con cái theo nghề kinh doanh mà đều hướng theo con đường học hành.
Hồi nhỏ, Vũ Như Canh rất ham chơi. Có năm phải lưu ban không lên được lớp vì mải chơi. Bà mẹ thấy vậy liền giao Vũ Như Canh cho anh trai cả kèm cặp. Từ đó, Vũ Như Canh có hứng thú học hành. Nhờ tinh thần tự học miệt mài, để rồi trở thành hiện tượng “lạ lùng”, một năm học nhảy 4 lớp, khiến nhiều người phải bất ngờ.
Năm 18 tuổi (1938), tốt nghiệp tú tài toán trường Bưởi (nay là Trường Chu Văn An – Hà Nội), gia đình cho Vũ Như Canh sang Pháp du học. Tàu đến trễ, Vũ Như Canh nhập học muộn ĐH Montpellier. Với chế độ giáo dục của người Pháp thời đó, nhập học sớm hay muộn không thành vấn đề, cốt yếu là phải lấy đủ tín chỉ mới có bằng cử nhân. Có người sang Pháp học 10 năm về nước vẫn chỉ là cậu tú.
Chiến tranh thế giới 2 xảy ra, gia đình không gửi tiền qua kịp. Sáng ông xếp hàng ăn cơm từ thiện. Cơm chỉ ăn một bữa, ông lại học suốt ngày đêm. Chỉ sau hai năm, ông lấy được đầy đủ các tín chỉ của ĐH Montpellier. Năm 1940, là sinh viên đỗ tốt nghiệp thủ khoa ở Pháp, Vũ Như Canh bắt đầu đi làm trợ giảng cho ĐH Montpellier, một trường danh giá trong nền giáo dục nước Pháp. Năm 1949, bảo vệ thành công xuất sắc luận án tiến sĩ vật lý quốc gia (docteur d’état) tại Trường ĐH Montpellier, năm sau Vũ Như Canh về nước, được phong hàm giáo sư thực thụ (professeur titulaire) tại Trường ĐH Khoa học cơ bản (Faculte des Sciences) Đông Dương ở Hà Nội. Từ đây, Vũ Như Canh là người Việt Nam đầu tiên dạy ĐH bằng tiếng Pháp ở Việt Nam. Hai năm sau, ông được cử làm Phó giám đốc Trường ĐH Khoa học cơ bản mà hiệu trưởng là người Pháp.
Nguồn nước mát cho cánh đồng tri thức
Năm 1954, hòa bình được lập lại ở miền Bắc nhưng đất nước tạm chia hai miền. GS Vũ Như Canh là một trí thức có địa vị cao sang lại chưa có điều kiện tiếp xúc, hiểu biết cách mạng, nhưng ông đã ở lại Hà Nội làm việc.
GS Đàm Trung Đồn, giảng viên ĐH Quốc gia Hà Nội kể với người viết: “Thời kỳ sắp tiếp quản Hà Nội tôi cùng với một số anh em trong Đoàn thanh niên Cứu quốc Hà Nội, tổ chức đi vận động các thầy cô giáo không di cư vào Nam. Cùng với một anh nữa, tôi đến nhà thầy Vũ Như Canh, định bụng nói: Thầy ở lại đây để dạy cho chúng em. Đến nơi, chưa kịp nói gì thì thầy Canh đã nói: Tôi ở lại Hà Nội chứ tôi không đi vào Sài Gòn. Và thầy còn nói thêm: Chúng tôi phải ở lại. Sinh viên các anh ở lại thì chúng tôi cũng phải ở lại chứ”.
GS Vũ Như Canh đã ở lại với miền Bắc, là vị GS chính thức trên bục giảng ĐH Sư phạm khoa học, giữ chức Phó giám đốc nhà trường bên cạnh Giám đốc là GS-TS Lê Văn Thiêm. Cùng với GS Ngụy Như Kontum, GS Dương Trọng Bái…, GS Vũ Như Canh cũng là một trong những người đầu tiên xây dựng Khoa Vật lý chung cho cả hai trường ĐH Sư phạm Hà Nội và ĐH Tổng hợp Hà Nội (nay là ĐH Khoa học tự nhiên – ĐH Quốc gia Hà Nội).
Trong ký ức của những sinh viên ngày ấy, họ luôn nhớ đến người thầy đẹp như một tài tử có cặp mắt sâu và sang, lúc nào cũng như vừa chăm chú vừa lơ đãng. “Nước da hồng hào và miệng tươi như hoa làm cho thầy vừa rất trí thức vừa giống như một tài tử điện ảnh. Mà thầy cũng hay nhắc tới Robert Taylor, Eroll Flynn, luôn thích nói đến sức khỏe siêu hạng của anh chàng tài tử điện ảnh Mỹ này”, một cựu sinh viên kể.
Hơn 30 năm giảng dạy trên giảng đường ĐH, ông ăn nói rất thoải mái theo lối Tây, luôn gọi sinh viên theo cách tu (anh), te (anh), toi (anh). Mỗi giờ lên lớp, không bao giờ ông dùng tài liệu hay giáo trình. Mọi kiến thức dùng cho bài giảng luôn sẵn trong đầu như một nguồn nước tưới mát cho cánh đồng tri thức. “Cho đến ngày hôm nay, hầu hết các anh chị đã được thầy giảng dạy đều khâm phục thầy về tri thức uyên bác cũng như về phương pháp truyền thụ kiến thức. Thầy không nói thừa một lời, không lặp lại một ý. Mọi lời giảng đều mạch lạc, khúc triết. Thầy còn vạch hướng để sinh viên tự nghiên cứu. Thầy đích thực là một nhà khoa học, một nhà sư phạm, một tâm hồn phong phú, giản dị và rộng mở” – nhà giáo Doãn Trang, một học trò của GS Vũ Như Canh nhớ lại.
GS Vũ Như Canh đã đào tạo nhiều thế hệ học trò trưởng thành từ chuyên ngành vật lý. Những nhà khoa học vật lý sáng giá hiện nay đều được thụ giáo ông như PGS-TS Vũ Thanh Khiết (nguyên Phó hiệu trưởng ĐH Sư phạm Hà Nội), GS-TS Đàm Trung Đồn (nguyên Trưởng khoa Vật lý chất rắn – ĐH Quốc gia Hà Nội), GS-VS Nguyễn Văn Hiệu (nguyên Viện trưởng Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Hiệu trưởng ĐH Công nghệ – ĐH Quốc gia Hà Nội), GS-TS Phạm Quý Tư (nguyên Hiệu trưởng ĐH Sư phạm Hà Nội), GS-VS Đào Vọng Đức (nguyên Viện trưởng Viện Vật lý Việt Nam), GS Phạm Duy Hiển (chuyên gia hàng đầu về điện hạt nhân Việt Nam, nguyên Phó viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Quốc gia, Viện trưởng Viện Nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt), cố GS-TSKH Vũ Đình Cự (nguyên Phó chủ tịch Quốc hội, Phó viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam), cố GS Nguyễn Đình Tứ (Ủy viên Bộ Chính trị, Bộ trưởng Bộ ĐH và Trung học chuyên nghiệp – nay là Bộ GD-ĐT)…
Người anh cả của GS Vũ Như Canh du học ở Pháp và tốt nghiệp ĐH Luật khoa Paris, lấy bằng thạc sĩ (agrégé de droit) rồi trở về hành nghề luật tại Hà Nội. Ông trở thành một học giả lớn về luật pháp của Việt Nam. Ông còn được biết đến với cương vị của một chính trị gia nổi tiếng: Thẩm phán Tòa Thượng thẩm Sài Gòn, GS ĐH Luật khoa Sài Gòn, Thượng nghị sĩ Quốc hội, Bộ trưởng Ngoại giao rồi Thủ tướng của VNCH. Đó là GS-LS Vũ Văn Mẫu (1914-1998).
11/10/2021
Kiều Mai Sơn
Theo https://vanhocsaigon.com/