Việt Nam, chữ viết,ngôn ngữ và xã hội 2.jpg)
.jpg)
Chương 2 - Nghiên cứu tiếng Việt trước Pháp thuộc
Tình hình nghiên cứu tiếng Việt, cụ thể là làm từ điển Việt
ngữ trước Pháp thuộc, tức là trước nửa sau thế kỷ 19, như thế nào khi chữ nôm
còn là chữ viết chính thức của tiếng Việt? Câu hỏi này đáng được
quan tâm và giải đáp.
Bắt đầu từ thế kỷ 15 với Quốc âm thi tập của Nguyễn
Trãi, kế đến thế kỷ 16 với Bạch Vân Am thi tập của Nguyễn Bỉnh Khiêm,
tiếng Việt đã chứng tỏ có nhiều khả năng diễn tả không những tình cảm mà còn tư
tưởng nữa. Nhưng tiếng Việt được ghi dưới dạng chữ nôm chưa từng bao giờ là một
đối tượng được nghiên cứu và tích trữ những tư liệu về chính nó.
Người ta thường nhắc tới tập An Nam dịch ngữ được
biên soạn vào thế kỷ 15-16. Đây là tập từ vựng Hán-Việt đối chiếu do người
Trung Quốc đời Minh soạn nhằm mục đích hổ trợ các sứ thần Trung Quốc trong việc
thông hiểu và phiên dịch ngôn ngữ tiếng nước khác khi giao tiếp. Như vậy An
Nam dịch ngữ chỉ là một tập trong bộ Hoa Di dịch ngữ gồm nhiều
cuốn khác như Hán-Triều Tiên, Hán-Nhật Bản, Hán-Chiêm Thành, v.v... Hiện
có sáu bản sao Hoa Di dịch ngữ khác nhau trong đó có quyển An
Nam dịch ngữ (ANDN).
ANDN có 716 mục từ được sắp theo 17 môn: Thiên
văn, Địa lý, Thời lệnh, Hoa mộc, Điểu thú, Cung thất, Khí dụng, Nhân vật,
Nhân sự, Thân thể, Y phục, Ẩm thực, Trân bảo, Văn sử, Thanh sắc, Số mục, Thông
dụng. Nên nhớ là phải chờ đến thế kỷ 17, bắt đầu với cuốn Dictionarium của
A. de Rhodes thì từ điển tiếng Việt mới sắp các mục từ theo thứ tự chữ cái A B
C La Tinh. Số từ trong An Nam dịch ngữ so với Dictionarium của
A. de Rhodes thì quả thật ít ỏi. Theo Vương Lộc (1995: 3-4), tiếng Việt trong
ANDN là phương ngữ Bắc Bộ. ANDN có một số hạn chế: (1) Lắm khi chọn không đúng
từ ngữ Việt để dịch từ Hán tương ứng; (2) Đưa vào những từ ghép không có trong
tiếng Việt do việc dịch từng thành phần những tổ hợp tiếng Hán, rồi ghép lại;
(3) Khiếm khuyết do dùng chữ Hán để phiên âm tiếng Việt nhưng hệ thống ngữ âm của
hai ngôn ngữ lại không giống nhau. Có nhiều công trình nghiên cứu về ANDN, đáng
lưu ý là của Vương Lộc, xuất bản 1995; và của Trần Kinh Hòa, năm 1953 và
1966-1968.
2. Từ điển của các nhà Truyền giáo
Khi nói đến tình hình nghiên cứu tiếng Việt buổi ban đầu tức
phải nói đến ba cuốn từ điển của Alexandre de Rhodes, của Pierre Pigneaux (còn
gọi là Pigneaux de Béhaine), Evêque d'Adran (Giám mục Bá Đa Lộc), và của Jean
Louis Taberd. Ba cuốn này đều ra đời trước khi nước Pháp đánh chiếm Việt Nam
vào giữa thế kỷ 19, nghĩa là trước khi tiếng Pháp trở thành một ngôn ngữ lấn mạnh
trong hành chánh, giáo dục ở Việt Nam.
Ba cuốn trên đều dùng tiếng La Tinh để giải thích tiếng Việt.
Mà ai ai cũng biết rằng tiếng La Tinh là ngôn ngữ dùng để truyền đạo Ki Tô. Phải
đợi đến năm 1861, ta mới có cuốn từ điển song ngữ Việt-Pháp đầu tiên do viên sĩ
quan hải quân Pháp Gabriel Aubaret soạn. Cuốn này mới thật là một công cụ nhắm
vào việc dạy và/hay học tiếng Việt cho các viên chức người Pháp trong guồng máy
cai trị những phần đất miền Nam Việt Nam vừa mới chiếm được.
Dù với mục đích chính là truyền giáo các cuốn từ điển Việt-La
Tinh kể trên đã đóng góp rất lớn vào lĩnh vực ngôn ngữ văn hóa của Việt Nam.
2.1. Từ điển Việt-Bồ-La của Alexandre de Rhodes
Từ điển của A. de Rhodes có thể được xem như công trình tiên
khởi trên nhiều mặt:
1. Đó là cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên.
2. Đó là công trình phát khởi cho công cuộc từ vựng học tiếng
Việt.
3. Đó là công trình phản ánh khá trung thực hệ thống ngữ âm
tiếng Việt ở thế kỷ 17. Vì đó cũng là công trình đã phân tích ngữ âm tiếng Việt
đến những yếu tố ngữ âm nhỏ nhất là âm vị. Lần đầu tiên người ta thấy mỗi thanh
điệu tiếng Việt được ghi bằng một dấu. Nên nhớ là chữ nôm không có dấu riêng
cho thanh điệu và đơn vị ngữ âm nhỏ nhất mà chữ nôm sử dụng để xây dựng chữ viết
là âm tiết chứ không phải âm vị. Trên mặt ngữ âm lịch sử, cuốn từ điển của de
Rhodes còn lưu chứng tích những nhóm phụ âm đầu ml (mlẽ: lẽ), mnh
(mnhẽ: nhẽ), tl (tlứng: trứng), bl (blai: trai) còn sinh
động trong tiếng Việt ở thế kỷ 17 nhưng vào thế kỷ 18 đã bắt đầu biến mất nếu
suy theo cuốn từ điển của Pierre Pigneaux.
Sách Dictionarium của de Rhodes còn có phần phụ lục
là Brevis Declaratio (Thông báo vắn tắt) gồm tám chương. Chương
1 Chữ và vần tiếng Việt; chương 2 Thanh và dấu đặt ở nguyên
âm; hai chương này miêu tả giá trị ngữ âm của từng chữ cái dùng để
ghi tiếng Việt và đề cập đến các dấu để ghi thanh điệu mà de Rhodes gọi là linh
hồn của tiếng này. Nguồn gốc những chữ cái và những dấu ghi thanh điệu đã được
de Rhodes đề cập đến, và được nhà bác học Haudricourt bình luận khá đầy đủ
trong bài viết tựa là Origine des particularités de l'alphabet
vietnamien đăng trong Tạp chí Dân Việt Nam, số 3, xuất bản tại Hà Nội
năm 1949. Theo tôi, người Việt chưa có công trình nghiên cứu nào khai thác chi
tiết phần này để phục nguyên hệ thống ngữ âm tiếng Việt ở thế kỷ 17. Một người
Mỹ là Gregerson đã làm việc này và bài viết, nguyên là tiểu luận cao học Master
of Arts, Đại học Hoa Thịnh Đốn, đã đăng trong Tạp Chí BESI, 1969, tựa
là A study of Middle Vietnamese phonology [Nghiên cứu ngữ âm tiếng Việt thời
trung đại].
Các chương khác là: chương 3 Danh từ; chương
4 Đại từ; chương 5 Những đại từ khác; chương 6 Động
từ; chương 7 Những tiểu từ không biến cách; chương cuối Mấy
quy tắc cú pháp. Các chương này chứng tỏ de Rhodes là người tiên khởi đã
phân biệt những phạm trù cú pháp-từ vựng cho tiếng Việt như đại từ, động từ,
v.v... Ông cũng là người đầu tiên đưa ra một số luật về cú pháp tiếng Việt. Như vậy
A. de Rhodes không những là người góp phần rất lớn vào công cuộc sáng tạo ra chữ
quốc ngữ, người tiên phong về từ vựng học Việt ngữ, mà cũng là người đặt nền tảng
cho việc nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt.
2.2. Từ điển Việt-Latinh của Pierre Pigneaux
Từ điển của Pierre Pigneaux - mà ta thường gọi là Pigneaux de
Béhaine (tên Việt là Bi Nhu) - theo bài nhập đề của sách là ấn bản in lại
nguyên xi (fac-similé) cuốn từ điển viết tay của Pierre Pingeaux, giám mục
d'Adran (Bá Đa Lộc), giám mục địa phận Đàng Trong (Cochinchine), đánh dấu kỷ niệm
thứ 260 năm sinh của giám mục. Ấn bản này do Hội Truyền giáo Nước ngoài Paris
xuất bản năm 2001, có tên trên gáy sách là Vocabularium Annamitico-Latinum (tạm
dịch là Từ vựng Việt-La) nhưng ở trang trong lại mang đề là Dictionarium
Annamiticum-Latinum(Từ điển Việt-La).
Sinh năm 1741 tại Origny en Thiérache, Aisne Pháp, Pierre
Pigneaux đã hoàn tất việc học của mình ở Paris và sau đó theo vào chủng viện Hội
Truyền giáo Nước ngoài (Société des Missions Etrangères), rue du Bac, Paris.
Nhà truyền giáo trẻ tuổi này rời Lorient Pháp năm 1765 và đến Hà Tiên năm 1767,
được bổ nhiệm vào chủng viện ở đây và trở thành cha cả năm 1769.
Nhưng những năm này vùng Hà Tiên Cambốt hay bị loạn lạc giặc
giã nên các học sinh chủng viện khoảng 40 người được di tản qua Pondichéry Ấn Độ
năm 1770 và lập thành chủng viện mới ở đó. Chính ở Pondichéry năm 1772, mới 31
tuổi, Pierre Pigneaux được phong làm Giám mục d'Adran, kế nghiệp giám mục phụ
trách giáo phận Đàng Trong. Pierre Pigneaux gặp Nguyễn Ánh khoảng 1775, phò
Nguyễn Ánh trong 24 năm trời và qua đời năm 1799, thọ 58 tuổi.
Cuốn từ điển Việt-LaTinh làm trong thời gian Pigneaux ở
Pondichéry, nghĩa là chỉ 5 năm sau khi Pigneaux tiếp xúc với Việt Nam. Như vậy
Pigneaux phải có một sức làm việc, một óc tổ chức và một khiếu về ngôn ngữ có tầm
cỡ. Pigneaux lại được một nhóm người phụ trợ đắc lực, như nhà nho Trần Văn Học (Việt
Nam), Mạn Hòe (người Pháp, tên Manuel), Nguyễn Văn Chấn (người Pháp, tên
Dayot), Nguyễn Văn Thắng (người Pháp, tên Vannier), Gia Đô Bi (gốc Tây Ban
Nha), Ma Nộ Y (người Tây Ban Nha)...
Cuốn sách được biên soạn trong tinh thần nào? Bài nhập đề cuốn
từ điển không phải của tác giả, mới thêm vào sau này, có nói đến chủ ý của
Pierre Pigneaux là "Phải truyền đạo bằng cách tấn công vào cái tim và
cái đầu của xã hội mà ta muốn xâm nhập. Muốn được như vậy phải gây ấn tượng với
giới có học, trên mặt khoa học cũng như trên mặt văn hóa. Muốn kéo vào đạo Ki
Tô những nhà nho hay những quan chức có thế quyền trong xã hội Đàng Trong, thì
phải nhữ họ và chinh phục họ ở lĩnh vực mà họ giỏi. Tôn giáo phải được trình
bày với họ trong một ngôn ngữ và phong cách toàn hảo.
Cuốn sách được làm ra như là một công cụ cần thiết cho những
nhà truyền giáo Âu Châu, cho các thầy giảng giáo lý Việt Nam, và nhắm vào việc
in ấn sách tôn giáo có chất lượng. Cuốn sách không phải là một thứ tiêu khiển
trí thức mà là một công cụ truyền đạo trong giới Hán-Việt".
Qua những hàng trên, dụng ý của cuốn từ điển thật quá rõ. Cuốn
sách này đã theo chân Pigneaux đi khắp Nam Kỳ, Cambốt, Thái Lan trong thời gian
Pigneaux phò Nguyễn Ánh bôn tẩu trước sức truy đuổi của Tây Sơn.
Từ điển của Pigneaux theo ấn bản fac-similé là cuốn từ điển
song ngữ Việt-La, khổ 25x35cm, dày 729 trang, nên khá nặng. Mỗi từ đơn hoặc kép
tiếng Việt hay cụm từ tiếng Việt được ghi bằng chữ nôm hay chữ Hán và chữ quốc
ngữ và được giải thích bằng tiếng La Tinh.
Về bố cục, ngoài phần Nhập đề không phải của tác giả, sách gồm
2 phần: phần tra cứu và phần giải thích:
- Phần tra cứu có 67 trang, gồm một bảng đối chiếu chữ nôm/ chữ
Hán và chữ quốc ngữ và một bảng hướng dẫn cách tra một số chữ nôm khó.
- Phần giải thích các từ hoặc cụm từ tiếng Việt chiếm 662
trang. Phần này là chính.
Các mục từ tiếng Việt được đưa vào từ điển sắp theo vần chữ
cái La Tinh. ở từng mục từ, chữ nôm/ chữ Hán viết bằng nét bút đậm và lớn đặt
trước, tiếp đến là chữ quốc ngữ tương ứng với nét gầy, khổ khi lớn (các từ với
chữ C đầu) khi nhỏ (các từ với chữ G đầu), kế đó là phần giải thích bằng tiếng
La Tinh. Cách sắp đặt theo thứ tự chữ nôm trước, chữ quốc ngữ sau, với nét chữ
và khổ chữ khác nhau cho ta cái cảm tưởng là tác giả trọng phần chữ nôm/ chữ Hán
hơn chữ quốc ngữ và ở mỗi mục từ, phần chính là chữ nôm chứ không phải chữ quốc
ngữ. Một điều khác đáng chú ý là Pigneaux không phân biệt chữ nôm và chữ Hán.
Phải đợi đến từ điển của Huình-Tịnh Paulus Của (1895) và kế đó của J. Bonet
(1898-1900) mới phân biệt chữ nôm và chữ Hán. Qua sự phân biệt này ta mới thấy
có sự đối lập rõ ràng giữa tiếng Việt và tiếng Hán. Xin lưu ý rằng năm 1867, G.
Aubaret trong phần Nhập đề cuốn Grammaire annamite (Văn phạm tiếng Việt) (tr.I)
vẫn nhận định là "Tiếng bình dân nói trong vương quốc An Nam là một
phương ngữ của tiếng Trung Quốc (La langue vulgaire parlée dans le royaume
d'Annam est un dialecte chinois)".
Ở mỗi một mục từ, ngoài từ chính còn có một số cụm từ. Ví dụ ở
mục từ dông, ngoài từ chính là dông còn có dông tố và mưa
dông. Hai cụm từ này được ghi cả bằng chữ khối vuông và bằng chữ quốc ngữ.
Có điều đáng chú ý là khi ghi bằng chữ nôm thì mưa dông chẳng hạn viết
theo trật tự chữ Hán, từ mặt qua trái, nghĩa là nếu viết theo trật tự chữ quốc
ngữ/ tiếng Việt là mưa dông nhưng theo chữ nôm thì dông mưa. Đó một
điểm mà chúng ta thường không chú ý: chữ nôm không những bắt chước chữ Hán theo
hình thức thứ chữ khối vuông mà còn bắt chước chữ Hán viết theo trật tự từ ngược
với trật tự từ của tiếng Việt. Chữ Hán/nôm đọc từ trên xuống dưới từ phải qua
trái. Như vậy chứng tỏ Pigneaux tôn trọng thói quen các nhà nho đương thời đọc
chữ Hán từ phải qua trái.
Về nội dung, từ điển của Pigneaux có gần 6000 mục từ. Nếu
tính cả từ kép và cụm từ thì vốn từ của sách có thể đến hơn bốn vạn, so với từ
điển của de Rhodes thì tăng khá rõ.
Giáo sư Trần Nghĩa, Viện Hán Nôm Hà Nội nhận xét là từ điển
Pigneaux bao gồm từ phổ thông, phương ngữ miền Nam... Tôi có hai ý kiến về lời
kiểm nghiệm này:
- Về từ phổ thông thì tôi không thấy sách của Pigneaux có kê
những tiếng tục như từ chỉ bộ phận sinh dục của đàn ông và đàn bà. Trái lại
trong từ điển của de Rhodes thì có. Những từ này tuy tục nhưng đáng quan tâm với
nhà từ vựng-dân tộc học vì chúng là thành phần vốn từ căn bản của một ngôn ngữ.
Phải chăng vì từ điển nhắm vào giới trí thức Hán học nên bỏ qua một số từ thông
tục?
- Về phương ngữ miền Nam thì tôi thấy nhận xét phía trên là
đúng. Tôi tra cứu và thấy rằng trong từ điển của Pigneaux có những điều sau đây:
a) Có từ lầm mà không có nhầm; có lanh mà
không có nhanh; có lời mà không có nhời; nhưng
có lem cũng có nhem. Có nhơn mà không có nhân;
có ơn mà không có ân; nhưng vừa có mần vừa
có làm.
b) Trên mặt ngữ âm thì từ điển Pierre Pigneaux không còn thấy
những nhóm phụ âm đầu mnhầm, mlầm. Nhóm bl như trong blái cũng
không còn. Nhóm tl chỉ còn có một từ tla. Vì thế chữ quốc ngữ
trong sách của Pigneaux gần với chữ quốc ngữ hiện đại ta đang dùng hơn.
c) Từ điển của Pigneaux là một nhân chứng quý giá của tiếng
Việt thế kỷ 18, là một nguồn tư liệu quý về tiếng Đàng Trong. Nhất là từ điển
cung cấp cho ta nhiều cứ liệu về chữ nôm thế kỷ 18.
d) Một số từ trong sách được ghi lại dưới nhiều chữ nôm khác
nhau. Ví như âm vô có hai cách viết; vua viết bằng hai chữ
khác nhau; trời có thể viết bằng ba chữ nôm; trốn cũng vậy; âm ong có bốn cách viết. Dựa vào đây có thể phân biệt chữ nôm đủ
nét với chữ nôm giảm nét, chữ nôm bác học với chữ nôm tục; chữ nôm chung cho cả
nước với chữ nôm riêng cho Đàng Trong. Chữ quốc ngữ dưới dạng hiện tại chúng ta
đang dùng có thể xem là xuất phát từ chữ quốc ngữ đã được hiệu chính trong từ
điển của Pigneaux.
e) Từ điển còn một số thiếu sót hoặc tồn nghi. Ví dụ như chữ
nôm ít (đáng lẽ viết với chữ thiểu) viết thành út (với
chữ tiểu). Ví dụ như đàn chim 'bầy chim' viết sai là đàng
chim. Ảnh hưởng của cách phát âm miền Nam nên đặt vào dưới mục từ đàng (đường)? Chỗ sai đàng chim này cho đến từ điển của Taberd, 1838, vẫn tồn tại.
Nhưng cái điểm không hoàn chỉnh nhất của từ điển vẫn là cách
sắp đặt những từ đồng âm khác nghĩa. Lấy từ ai làm ví dụ: từ ai gốc
Hán có ít nhất hai nghĩa: ai là bụi cát như trong trần
ai; ai là thương như trong ai oán. Vì vậy trong
từ điển có hai mục từ ai viết với hai chữ khối vuông khác nhau. Dưới ai (trần
ai), từ điển vào: ai nấy, mặc ai. Còn dưới ai (thương) thì
vào ai ôi, Ai Lao, ai cha. Cách sắp đặt như thế này chỉ hợp lý nếu dựa
theo chữ nôm/chữ Hán làm chuẩn. Nhưng nếu dựa theo tiếng Việt phân theo hạng
nghĩa của từ đồng âm thì là bất hợp lý. Cách sắp đặt từ theo chữ nôm lắm khi
cho ta bắt được một điều lý thú. Ví như cụm từ aiôi trên đây thì ít
nhất phải có hai nghĩa. Ai ôi nghĩa là người nào đó ôi như
trong: Ai ôi chớ vội khoe mình. Ai ôi nghĩa là thương ôi như
trong câu: Ai ôi! Hồng nhan bạc phận.
2.3. Cuốn Dictionarium Annamitico-Latinum của Taberd
Việc cho in lại bằng fac similé từ điển của Pierre Pigneaux
năm 2001 là việc làm bổ ích, nhất là cho giới nghiên cứu. Nhưng thực tế mà nói
thì cuốn từ điển này đã được xuất bản dưới dạng sách in. Đúng vậy, khoảng 90 phần
trăm sách này đã được J. L. Taberd sử dụng để hoàn thành công trình của mình lấy
tên là Dictionarium Annamitico-Latinum (Từ điển Việt-Latinh) in năm
1838 tại Serampore, Ấn Ðộ. Cuốn từ điển Việt-LaTinh do Taberd, một giám mục người
Pháp soạn thảo, trớ trêu thay lại được hổ trợ trong việc xuất bản bởi Asiatic
Society of Bengal [Hội Á Châu tỉnh Bengal], Ấn Độ thuộc Anh. Như vậy 70 năm sau
từ điển của Pierre Pigneaux, Taberd, giám mục Ðàng Trong kế nghiệp Pigneaux ở
chức vị này, đã bồi bổ và công bố di sản văn hoá của người đi trước mình. Công
trình của Taberd ngoài phần tra cứu từ vựng được trình bày giống như từ điển của
Pigneaux, lại còn có 46 trang đề cập đến chữ cái, âm vần, thanh điệu, và ngữ
pháp tiếng Việt. Lại có những trang lược bày niêm luật làm văn làm thơ viết bằng
tiếng Việt. Qua đây ta biết được phần nào văn quốc ngữ thời bấy giờ.
Trong mục Tractatus de variis particulis et pronominibus... "Khái luận về những tiểu từ và đại từ..." (tr. xii-xxviii)
và mục tiếp theo đề là Nomina numeralia "Cách đếm danh từ" (tr.
xxviii- xxxviii), Taberd đã cắt nghĩa và chỉ cách sử dụng không dưới 230 từ hư
(hoặc từ ngữ pháp theo cách gọi ngày nay). Hai mục này cộng với phụ lục Brevis
declaratio của A. de Rhodes là một kho tàng cho những nhà nghiên cứu ngữ
pháp lịch sử tiếng Việt khai thác. Tôi chỉ lấy một ví dụ về ngữ pháp-ngữ nghĩa
của hai từ cái và con mà trong Taberd gọi là đại từ
(pronomen) nhưng bây giờ chúng ta kêu là loại từ (classifier, classificateur).
Chỉ từ Taberd trở đi, mới có nhận xét về sự đối lập hữu sinh/ vô sinh áp
dụng cho con/ cái, một sự đối lập mà những tác giả văn phạm hoặc ngữ pháp
tiếng Việt sau Taberd, dù là người Việt Nam hay người ngoại quốc đều kế thừa
Taberd và cho nó có một giá trị văn phạm. Nhưng cách đọc của Taberd về đối lập con/ cái tương
đương với khu biệt hữu sinh/ vô sinh (hoặc động/ bất động) là dựa
vào những phạm trù thuộc thế giới thực tại ngoài ngôn ngữ nên đã để sót không
làm sáng tỏ được những đối lập như con cờ/ cái cờ trong đó cờ đều
thuộc vật vô sinh cả. Vì thế tôi đã đề nghị một cách đọc cặp loại từ con/ cái tương
đương với +động/ -động theo ngữ nghĩa, có sức giải thích bao quát vì
không bỏ qua một bên nhiều trường hợp được xem là ngoại lệ (xin đọc Nguyễn Phú
Phong, 1995, tr.77-88; 2002, tr.59-71; 2004, tr.43-53).
Ngoài ra còn có nhiều phần phụ lục như: bảng kê chữ Hán theo
bộ thủ có chua cách đọc bằng chữ quốc ngữ, 18 trang; bảng kê chữ nôm theo bộ
thủ có chua cách đọc bằng chữ quốc ngữ, 111 trang; bảng kê chữ Hán theo vần A
B C có chua cách đọc quốc ngữ và phần giải thích bằng tiếng La Tinh, 106 trang.
Việc đáng quan tâm nhất là từ điển Taberd có 39 trang kê tên thực vật Đàng
Trong Hortus Floridus Cocincinae.
3. Thay lời kết
Qua những hàng giới thiệu ba cuốn từ điển Việt-La ở trên, ta
có thể nói mục đích chính của các công trình này là nhắm vào việc truyền đạo
Thiên chúa, một tôn giáo đến từ Âu Châu. Nhưng có lẽ điểm khác giữa cuốn Dictionarium của
A. de Rhodes một bên và hai cuốn từ điển của Pierre Pigneaux và Taberd bên kia,
là đối tượng. Sách của A. de Rhodes nhắm vào ngôn ngữ Việt của đại chúng trong
lúc Pierre Pigneaux và Taberd hướng về ngôn ngữ của giới trí thức nhà nho Việt
Nam lúc bấy giờ. Vì thế trong sách của hai tác giả sau các mục từ đều có ghi chữ
Hán hoặc chữ nôm bên cạnh chữ quốc ngữ. Hơn nữa, Pierre Pigneaux và J.L. Taberd
đều là giám mục địa phận Đàng Trong nên dù muốn dù không đối tượng chính của
hai tác giả này là giáo dân và do đó ngôn ngữ của Đàng Trong. Vì lý do này qua
hai tác giả sau, nhất là qua cuốn từ điển của Pierre Pigneaux ta có thể nghiên
cứu đến sự hình thành một phương ngữ Việt Đàng Trong từ Sông Gianh trở
vào, trước khi phương ngữ lớn này chia ra thành những phương ngữ nhỏ khác như
phương ngữ Nam Bộ ngày nay, phương ngữ miền Trung hạ, hay đúng hơn là phương ngữ
vùng Bình Định cho đến ranh giới Nam Bộ ngày nay (xem L. Cadière, 1911, Le
dialecte du Bas-Annam).
Sau Taberd, công cuộc làm từ điển Việt-Latinh được J.S.
Theurel, giám mục địa phận Tây Đàng Ngoài (Tunquini Occidentalis) tiếp nối với
cuốn:
- J.S. Theurel, 1877, Dictionarum
Anamitico-Latinum, Ninh Phú, 566 tr. + Appendix 71 tr.
Cuốn sách trên phản ánh phương ngữ miền Bắc nên có thể kết hợp
khai thác với cuốn từ vị sau đây để tìm hiểu thêm về phương ngữ này :
- Ravier (Cố Khánh) et Dronet (Cố Ân), 1903, Lexique
Franco-Annamite. Tự vị Phalangsa-Annam, Ke-So, Imp. de la Mission.
Ngoài dòng từ điển làm để sử dụng cho sự truyền bá Phúc âm,
còn có từ điển in ra để phục vụ cho người Âu làm việc trong chính quyền Nam Kỳ,
hay giao thiệp thương mãi. Cuốn từ điển hai chiều Pháp-Việt và Việt-Pháp đầu
tiên phải kể ra là công trình của viên sĩ quan Hải quân Pháp, Gabriel Aubaret,
được in ra do lệnh của Phó Đề đốc Charner, Tổng Tư lệnh các Lực lượng Hải quân
Pháp ở Đông Dương:
- Aubaret, G., 1861, Vocabulaire Français-Annamite et
Annamite-Français, précédé d'un traité des particules annamites, Bangkok,
Imprimerie de la Mission Catholique, XCV +96p + 157p.
Thư mục:
De Rhodes, Alexandro, 1651, Dictionarivm Annamiticvm
Lvsitanvm, et Latinvm, Romae, Sacrae Congregationis.
Huình Tịnh Paulus Của, 1895-1896, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị, Saigon, Imp. Rey,
Curiol & Cie (Tome I, A-L, 1895; Tome II, M-X, 1896).
Nguyễn Phú Phong, 2002, Những vấn đề ngữ pháp tiếng Việt. Loại từ và chỉ
thị từ, Hà Nội, Nhà xb Đại Học Quốc Gia Hà Nội, 234 tr.
Nguyễn Phú Phong, 2004, Tôi và con, cái, Hợp Lưu 77, tháng 6&7, 2004,
34-53, California, Hoa Kỳ.
P.-G.V., 1897, Grammaire annamite à l'usage des Français de l'Annam et du
Tonkin, Hanoi, F.-H. Schneider.
Pigneaux (de Béhaine), Pierre, 1772?, Dictionarium Annamiticum-Latinum (manuscrit),
Paris, Société des Missions Etrangères (édition en fax-similé, 2001).
Taberd, Jean Louis, 1838, Dictionarium Annamitico-Latinum, Serampore.
Vương Lộc, 1995, An Nam dịch ngữ, Hà Nội-Đà Nẵng, Nhà xb Đà Nẵng,
203 tr.
Chương 3 -
Tranh luận về việc áp dụng chữ quốc ngữ
Rõ ràng là sáng chế một thứ chữ viết đòi hỏi đến một tư duy khoa
học. Nhưng khi đã có chữ viết rồi mà muốn đem ra áp dụng nó thì phải có một
quyết định chính trị. Riêng trường hợp chữ quốc ngữ tuy được ra đời công khai
từ giữa thế kỷ 17 - có thể lấy năm 1651 năm xuất bản cuốn Dictionarium annamiticum lusitanum, et latinum của A. de Rhodes làm khởi điểm dù rằng công cuộc sáng chế đã phải
bắt đầu nhiều năm trước đó - nhưng phải chờ đến khi Pháp chiếm Sài Gòn - Lục
Tỉnh thì mới có quyết định dùng chữ quốc ngữ một cách chính thức và rộng rãi.
1. Quan điểm của Luro
Eliacin Luro là thanh tra bản xứ vụ (inspecteur des affaires
indigènes) trong chính quyền Pháp mới đặt ở Nam Kỳ. Luro còn là tác giả một
giáo trình về hành chính Việt Nam dùng cho Trường các viên chức tập sự Pháp (Collège des stagiaires). Giáo trình này gồm 45 bài, dày 562 trang, đề cập đến
các vấn đề tổ chức chính quyền Việt Nam dưới nhà Nguyễn, vấn đề địa bộ, thuế
má, giáo dục, v.v... (Cours
d'administration annamite,
Saigon, 1905). Qua giáo trình này ta thấy Luro là người thông hiểu khá nhiều
về Việt Nam. Bởi vậy ý kiến của Luro về chữ viết và ngôn ngữ ở Việt Nam đáng
được lưu ý. Sau đây là những đoạn trích dịch từ bài 38 về giáo dục quốc dân (instruction publique) của Luro:
Chúng ta [chính quyền Pháp] đã phá bỏ những cái ấy [cách giáo
dục truyền thống của Việt Nam với ông đốc học ở cấp tỉnh, giáo thụ cấp phủ,
huấn đạo cấp huyện, với chữ Hán, với tứ thư, ngũ kinh,... NPP chú thích]. Xuất phát từ cái ý thoạt nhìn có vẻ
quyến rũ là không có gì giản đơn hơn việc thay thế hệ tín hiệu tượng hình bằng
hệ tín hiệu ngữ âm, chúng ta đã truất bỏ [...] các trường tiểu học tự do kiểu
cũ. Thay thế các vị giáo học của các trường theo kiểu truyền thống, chúng ta
đưa vào các đứa trẻ được huấn luyện trong những năm đầu của cuộc chiếm đóng,
chỉ mới biết đọc, biết viết tiếng thông thường (langue vulgaire), và biết bốn
phép toán.
Học đọc và viết theo ngữ âm là một trò chơi; khi người ta biết đọc
biết viết, người ta không biết gì cả vì cũng thể như người ta ở trong tình
trạng một con vẹt cầm bút.
Biết đọc biết viết chữ Hán có nghĩa là đã bỏ ra vài năm thời niên
thiếu vào những cuốn sách luân lý, lịch sử, học chúng và hiểu chúng. Như vậy
thật sự có thể nói rằng [học chữ Hán là] đã thu nhận được giáo dục bởi vì các
thầy giáo không xao lãng mặt này.
Với hệ thống [giáo dục] của chúng ta [...] học sinh ra trường mà
chẳng được dạy dỗ về luân lý, và không có một giáo dục nào cả.
Nếu kết quả các trường học của chúng ta thâu lượm được là con số
không thì phải dẹp hết chăng? Chắc chắn là không. Nhưng không nên tạo lập
thêm. Phải nâng cao đào tạo giáo viên, bắt họ phải biết tiếng quan thoại như họ
hiểu biết tiếng thông thường (vulgaire); bắt họ phải dạy hai thứ tiếng đó,
hai tiếng này còn cần thiết trong nhiều năm nữa...
Tôi không muốn sự dùng chữ tượng hình tiếp tục mãi. Nhưng tôi cho
rằng muốn phá bỏ (détruire) chúng... thì phải hiểu biết chúng để vận động một
cách cẩn thận. Tôi nhìn nhận rằng chúng không thể được thay thế hoàn toàn trước
khi một ngôn ngữ bình dân hoàn hảo hơn được tạo ra, tôi biết rằng phương tiện
duy nhất để chuyển từ tiếng Việt qua tiếng Pháp là việc sử dụng các con chữ
la-tinh [...] Sau cùng tôi cho rằng sự thay thế một hệ chữ viết này bằng một hệ
khác là không tùy thuộc vào một nghị định của chính phủ mà ý chí sẽ bị tan vỡ trước
sức ỳ của dân chúng và trước sức mạnh của sự sử dụng trong thương mãi...
Thưa các Ngài, nguồn gốc của những sai lầm đó là người ta cứ tưởng
là người ta có thể dạy trong vài năm cho một dân tộc quên đi được ngôn ngữ và
phong tục của mình...
Bài này viết cuối năm 1873 và đánh dấu tình trạng giáo dục thời
bấy giờ".
2. Ý kiến của Etienne Aymonier
Aymonier từng làm công sứ Pháp tại Bình Thuận, giám đốc trường
thuộc địa, thành viên của Hội đồng Quản trị Hội Pháp-văn Liên-hiệp (Alliance
Francaise), biết tiếng Việt, tiếng Chàm và tiến Khmer. Lập trường của Aymonier
là lấy tiếng Pháp thay thế tiếng Hán trên toàn cõi Việt Nam. Dưới đây là những
điểm quan trọng trong hai bài viết của Aymonier đã phát hành trong những năm
1886 và 1890.
Trong bài viết năm 1886, có những đoạn như sau:
"Cuộc thống trị của Pháp không thể nào thực hiện được nếu
không có một hình thức biểu hiện tiếng An-nam bằng những con chữ Âu Tây... Đứng
một bên cái công cụ cần yếu mà không hoàn toàn đó, có cách sử dụng đơn giản
nhưng giới hạn đó (tức là tiếng Việt, NPP ghi chú), chúng ta cần phải gieo rắc vào người dân An Nam rằng cái
nhu cầu hiểu biết một ngôn ngữ bác học, một ngôn ngữ cấp cao; việc không thể
chối cãi được là sự học hỏi tiếng Pháp phải chính thức thay thế sự học hỏi
tiếng Trung Quốc".
"Các nhà truyền giáo, những kẻ phát minh ra chữ quốc ngữ, đã
sử dụng thứ chữ viết này để truyền đạo của mình. Chuyện này rất đúng nhưng phải
nói thêm rằng công cụ này rất đơn giản, thật tiện lợi cho những ai chỉ nhắm vào
một sự dạy dỗ có giới hạn những tư tưởng bình dân, luân lý, hay đạo giáo. Công
cụ này không cho tiếp cận những chủ đề cao xa, văn chương hay khoa học.
Vào cái thế mà cuộc đọ sức đáng lẽ phải xảy ra giữa tiếng Pháp và
tiếng Trung Quốc, một bên là biểu hiện cho ảnh hưởng đạo đức trong quá khứ, bên
kia đại diện cho sự thống trị ở tương lai; ở cái thế ấy người ta lại đi tìm một
kẻ thứ ba, tiến An Nam, mà người ta đem sức ra phát hiện, làm cho thành tựu
bằng nhiều hy sinh to lớn.
Có ai nêu ra chuyện phải truất bỏ tiếng An Nam một cách đột ngột
hay là từ từ? Mà việc này có ở trong tầm sức của chúng ta không? [...] Thực
ra, vấn đề được đặt ra là thay thế trong chương trình dạy chính thức, tiếng
Trung Quốc, hiện nay được dạy đến tận các thôn quê, bằng tiếng Pháp, ngôn ngữ
của những kẻ đi chinh phục với hậu quả được lường trước là sự sử dụng ngôn ngữ
này sẽ tỏa lan càng ngày càng lớn. Như thế tiếng An Nam sẽ tồn tại trong tình
trạng hiện nay, tình trạng hiện có là do sự học hỏi và sử dụng tiếng Trung Quốc
trong hàng thế kỷ, tình trạng của một thổ ngữ. Chúng ta hé thấy là tiếng An-Nam
sẽ hao mòn nhanh. Các thanh điệu đã mất đi cái sắc sảo của chúng ở Nam Kỳ thuộc
Pháp. Về lâu dài trong một tương lai xa, ngôn ngữ này chắc sẽ tắt đi và để lại
một số chữ trong tiếng Pháp tương lai của xứ này [...]
... Tôi xin đưa ra lời nguyện ước sau đây:
1. Chương trình dạy chính thức ở Nam Kỳ thuộc Pháp sẽ được đặt cơ
sở trong một chừng mực tối đa có thể được, trên sự học hỏi tiếng Pháp.
2. Trên toàn cõi Đông Dương thuộc Pháp, chính quyền sẽ cho nghiên
cứu các phương tiện để thúc đẩy tiếng Pháp (...)
Chớ nên dạy tiếng Pháp cho hàng thân hào, cho giới lãnh đạo, mà
phải nhắm vào những đứa trẻ của dân thường, con gái lẫn con trai. Tốt hơn là
nhắm vào từng nhóm làng xã, chỗ này chỗ kia, trước tiên là ở những vùng phụ cận
những trung tâm Âu Tây, hay trong những làng thiên chúa giáo, ở tất cả những
nơi mà thiện chí được bộc lộ Đó là cách mà tôi gọi là cắm ngôn ngữ vào đất bằng cách cho nó
bắt rễ."
E. Roucoules từng là hiệu trưởng Trung học (Collège)
Chasseloup-Laubat ở sài Gòn, phó chủ tịch của Hội nghiên cứu Đông Dương
(Société des Etudes Indo-Chinoises ) và của Ủy ban địa phương Hội Pháp-văn
Liên-hiệp. Trong một bài viết năm 1890, tựa là Le Francais, le quốc-ngữ et
l'enseignement public en Indo - Chine.Réponse à M. Aymonier (Tiếng Pháp, chữ quốc ngữ
và giáo dục quần chúng ở Đông Dương. Trả lời ông Aymonier), có những suy nghĩ và nhận xét như sau:
Phải chăng là đã đạt đến một điểm lớn nếu có thể cho cả một dân
tộc có khả năng trong vòng vài tuần lễ học viết được một ngôn ngữ nói thật
thông thường... cũng như một ngôn ngữ hằng ngày, [... ]
Người An Nam viết và viết rất nhiều. Số lượng thư từ mà họ gởi cho
nhau nhiều vô số và số tiền bưu điện thu vào gia tăng rất đều là một chứng cớ
về cái nhu cầu trao đổi giữa họ với nhau.
[...] Ta không thể cho rằng tiếng An Nam thông tục có khả năng dùng
vào các lập luận trừu tượng hay khoa học. Nhưng việc dạy ở cấp [cao] đó chỉ
có thể dành cho những phần tử tinh hoa trong dân chúng, và thực hiện bằng tiếng
Pháp, bằng tiếng Pháp đúng đắn và chân chính [...]
Sự dùng chữ quốc ngữ như chúng tôi đề ra đem đến một cái lợi tức
khắc là không làm gián đoạn với quá khứ và những thói quen.
Chúng tôi đã thu tóm vai trò chữ quốc ngữ đúng vào cái giá trị của
nó, vai trò của một khí cụ tiện lợi và cần thiết. Và đó là vai trò duy nhất mà
nó có thể cáng đáng được.
... Chúng ta đừng quên rằng vào năm 1874, đề đốc Dupré đã muốn thử
truyền bá tiếng Pháp và làm tỏa rộng sự phổ biến chữ quốc ngữ, chữ viết này đã
được chính các nhà truyền giáo tạo ra và bày dạy; nhưng lúc bấy giờ thì chính
họ chống đối việc dạy này và gây ra nhiều xung đột và vì thế chính quyền cao
cấp của Đề đốc - Toàn quyền phải can thiệp.
... Không thể trông cậy vào một sự giúp đỡ hữu hiệu từ những người
[...] mà tinh thần đoàn thể chống lại việc truyền bá thứ chữ viết mà chính họ
tạo nên, khi họ nhận thấy rằng nếu vào tay kẻ khác, thứ chữ viết này có thể làm
nảy sinh ra một sự cạnh tranh đối với ảnh hưởng của họ"
4. Nhận xét về ý kiến của các viên chức Pháp
Trước hết ta nhận thấy ngay rằng các viên chức Pháp thời ấy xem
thường tiếng Việt, cho ngôn ngữ này là vulgaire (có thể tạm dịch là thông tục, tầm thường, NPP), không đủ sức để diễn tả những tư tưởng trừu tượng, ý hẳn
là muốn so sánh với tiếng Hán và tiếng Pháp, là những ngôn ngữ lớn, đầy đủ. Cái
nhìn này đúng là cái nhìn của những kẻ đi chinh phục, nhưng cũng có cơ sở vì
cho tới thời điểm này dưới thời các triều đại vua chúa Việt Nam, tiếng Trung
Quốc vẫn được xem trọng, được dùng trong công việc hành chính,sao viết sử sách,
nói tóm lại như một ngôn ngữ chính thức, một ngôn ngữ ngoại giao, một ngôn ngữ
của hạng trí thức học giả. Người ta vẫn cho chữ Hán là chữ (của đạo) nho, chữ
của thánh hiền.
Mục đích chính trong chính sách ngôn ngữ của chính quyền Pháp khi
mới chinh phục Nam Kỳ không phải là xúc tiến phát triển tiếng của người bản xứ,
tức là tiếng Việt, mà là nhắm truyền bá giảng dạy tiếng Pháp cho người dân mới
bị chinh phục với ý đồ là tiếng Pháp sẽ dần dần thay thế tiếng Hán trong lãnh
vực văn thư hành chánh, ngoại giao, sử liệu, ở cấp trung đại học..., nghĩa là
tiếng Pháp phải trở thành ngôn ngữ của giới hành chánh và trí thức Việt Nam. Để
lấp bằng sự thiếu thốn về phương tiện (cần ngân sách to lớn để tăng thêm số
giáo viên Pháp ) E. Aymonier ( 1890 : 34) không ngần ngại đề nghị dạy một thứ
tiếng Pháp giảm gọn, đơn giản hoá đến mức quái gở."Tôi
[Aymonier] đề nghị tạm bỏ đi trong tiếng Pháp những điều không theo quy tắc
chính tả, những khó khăn văn phạm, số lớn những từ đồng nghĩa và những từ trừu
tượng, hầu hết các phép chia động từ (ngoại trừ ở một số ngôi thứ ba số ít, và
các động từ không ngôi), như vậy sẽ còn lại một tiếng nói giảm gọn, "mọi
(nègre)" chúng ta có thể hiểu thế, có dáng điệu nói của tỉnh lẻ, nhịp
nhàng, nhưng cũng đủ
để diễn tả những tư tưởng cụ thể. Ví dụ như từ amour sẽ loại
bỏ đi vì có thể dùng aimer thay thế; parler dùng thay
cho parole"Nhưng dù muốn dù không, chính quyền thuộc địa Pháp vẫn có nhu cầu
cho các viên chức của mình học tiếng Việt để tiếp xúc với dân bản xứ, và thi
hành công cuộc cai trị những lãnh thổ vừa mới chiếm. Đối với người Pháp, lẽ dĩ
nhiên, việc học tiếng Việt sẽ dễ dàng qua chữ quốc ngữ hơn là chữ nôm. Xin nhắc
là trong thời gian đầu chinh phục Việt Nam, chính quyền Pháp ở Nam Kỳ đều nằm
trong tay các đô đốc hải quân. Trong tình hình này, ta không lấy làm lạ là cuốn
từ điển song ngữ Pháp - Việt đầu tiên được xuất bản là do một quân nhân, đại úy
hải quân Gabriel Aubaret làm tác giả. Đó là cuốn Vocabulaire Francais - Annamite et Annamite - Francais, Bangkok, 1861, dày 157 trang.5. Sự đề kháng của chữ nômTrước tình thế nhà cầm quyền Pháp tỏ vẻ ủng hộ chữ quốc ngữ, tức
là chữ viết theo con chữ La Tinh của tiếng Việt, thì giới nhà nho, tức tầng lớp
trí thức Việt Nam lúc bấy giờ nghĩ sao? Tất nhiên là họ chống đối vì nhiều lẽ.Thứ nhất vì chữ quốc ngữ là sản phẩm của ngoại bang và cũng là
công cụ truyền đạo thiên chúa. Ví dụ như Nguyễn Đình Chiểu không chịu chấp nhận
một thứ chữ viết được đồng hóa với những kẻ xâm lược.Nét độc đáo của thời Nguyễn Đình chiểu là tuyệt đại đa số các tác
giả yêu nước và chống Pháp đều sáng tác bằng chữ nôm (xem Nguyễn Đình Chiểu, 1973, tr.9) Chữ quốc ngữ còn có khi được
gọi là "tây
quốc ngữ tức là
tiếng nói được viết ra bằng các con chữ Âu Châu" (P.G.V., 1897, VI). Mà
tên gọi này thì quá lộ liễu, nói lên rõ ràng nguồn gốc của thứ chữ viết này,
khiến các nhà thức giả Việt Nam thời ấy khó có thể dùng nó để viết bài kêu gọi
dân chúng chống ngoại xâm. Dùng chữ viết trở thành biểu tượng của một thái độ
chính trị.Phần II Chữ nôm và chữ
quốc ngữ : thời cộng cưKhi nói
đến chữ nôm và chữ quốc ngữ là ta nói
đến chữ viết và hai thứ chữ viết này cũng là để ghi tiếng
Việt. Nhưng sự việc này đôi lúc và đối với một số người không được rõ ràng như
thế. Lý do vì sao? Thử lấy hai câu đầu của Chinh phụ ngâm làm
ví dụ:Thuở trời đất nổi cơn gió bụiKhách má hồng nhiều nỗi truân chuyênNếu viết bằng chữ quốc ngữ thì không có vấn đề gì đặt ra: đấy là
hai câu thơ tiếng Việt. Nhưng nếu ghi bằng chữ khối vuông thì thử hỏi các chữ
in đậm, khách, hồng, truân chuyên còn có thể cho là chữ
nôm/ tiếng Việt được không? Hay là phải xem chúng là chữ Hán/ tiếng Trung Quốc?
Nếu xét thêm phương diện ngữ âm thì các từ này phát theo âm Việt, nhưng là một
thứ âm Việt đặc biệt, nghĩa là âm Việt xuất phát từ âm tiếng Hán đời Đường đã
được Việt hóa theo một số quy tắc chuyển đổi ngữ âm nhất định (xem Nguyễn Tài
Cẩn, 1979).Phần trình bày trên cho thấy rõ một điều quan trọng: cùng một văn
bản tiếng Việt mà nếu viết bằng chữ nôm thì ảnh hưởng của chữ Hán/tiếng Trung
Quốc và theo đó là văn hoá Trung Quốc thật rõ đậm nét. Chữ quốc ngữ một phần
nào che lấp ảnh hưởng này. Bởi vậy khi chính quyền Pháp ở Nam Kỳ quyết định lấy
chữ quốc ngữ thay thế chữ nôm để viết tiếng Việt, ngoài việc chữ viết kiểu La
Tinh dễ học dễ nhớ hơn chữ viết kiểu tượng hình, họ còn có dụng ý là đẩy lùi
ảnh hưởng của Trung Hoa ra khỏi Việt Nam.Như vậy việc thay thế chữ viết vào giữa thế kỷ 19 ở Việt Nam là
một hành động chính trị có tác động đến văn học, đến giáo dục, đến xã hội.
Chúng ta sẽ lần lượt xét qua những lĩnh vực chịu sự tác động mạnh qua sự thay
đổi chữ viết bằng cách triển khai những điểm sau đây:Chương 4 - Ảnh hưởng của văn
học Pháp vào văn học Việt NamQua chữ viết tiếng Việt theo mẫu tự La Tinh, văn học Pháp thâm nhập
vào văn học Việt Nam trên hai mặt:- Ðem lại những thể loại mới vào văn học Việt Nam như thơ ngụ
ngôn, tiểu thuyết văn xuôi.- Cách tân hình thức, thay đổi diễn xuất, phong cách, tạo ra nguồn
cảm hứng mới, thoả mãn những thị hiếu mới, đề xuất những tư tưởng mới.1. Dịch thơ PhápSự thâm nhập sớm nhất của văn học Pháp qua đường dịch thuật được
thực hiện từ năm 1884 qua cuốn sách của Trương Minh Ký, Chuyện Phang-sa
diễn ra quốc ngữ (16 chuyện ngụ ngôn của La Fontaine), Sài-gòn, 1884
(xem Trần Văn Giáp và đtg, 1972, 82).Còn có một cuốn khác cùng đề Chuyện Phang-sa diễn ra quốc
ngữ gồm 150 chuyện ngụ ngôn của La Fontaine dịch ra dưới thể văn xuôi
và thơ lục bát (18 bài) . Sách này được xuất bản năm 1886 và được tài trợ của
Hội đồng Thuộc địa Nam Kỳ thuộc Pháp (Conseil Colonial de la Cochinchine
Française). Xem qua cơ quan tài trợ này đủ biết việc áp dụng chữ quốc ngữ có đi
đôi với chủ trương phổ biến văn học Pháp ở những vùng Pháp mới chiếm đóng.Nhưng cũng phải nhìn nhận rằng bộ ba Trương Vĩnh Ký, Huình Tịnh
Của, Trương Minh Ký, những nhà nho miền Nam tiên phong trong việc dùng chữ quốc
ngữ và có hấp thụ được văn hóa Âu Tây không phải là những tác nhân tích cực cho
việc truyền bá văn chương Pháp. Vai trò này về sau dành cho Nguyễn Văn Vĩnh và
Phạm Quỳnh và nhất là nhóm Nam Phong từ nhị thập niên thế kỷ 20 trở đi. Trái
lại một người như Huình Tịnh Paulus Của quả xứng đáng là một nhà Việt Nam học
có công trong sự nghiệp giữ gìn, làm giàu, tăng niềm tin tưởng vào tiếng Việt
và chữ quốc ngữ qua cuốn Ðại Nam Quấc Âm tự vị, Saigon,
Imprimerie Rey, Curiol & Cie, 1895, 596 trang. Thật ra ý ban đầu của tác
giả là muốn làm một cuốn từ điển song ngữ Việt-Pháp nhưng vì gặp nhiều trở ngại
đành bỏ phần tiếng Pháp nên Huình Tịnh Của trở nên tác giả của cuốn từ điển
Việt-Việt đầu tiên. Tác giả đã có lời phân bày (Ðại Nam Quấc Âm tự vị,
tr. IV): "Làm tự vị này, sơ tâm ta muốn cho có tiếng Langsa. Hồi
mới khởi công, có nhiều quan Tây giùm giúp, sau các ông ấy có việc phải thuyên
đi Bắc-kỳ, bỏ có một mình ta, lúng túng, phải bỏ phần dịch tiếng Langsa. Nhưng
vậy nhơn khi rỗi rảnh, ta cứ làm theo tiếng ta, chữ ta, viết đi chép lại, ngày
đêm khó nhọc, hơn bốn năm trời mới thành công việc..."Trong một bài nghiên cứu đăng trong Cahiers d'Etudes
Vietnamiennes (Tập San Việt Học), 10, 1989-90, Phạm Ðán Bình đã lập
một bản kê rất công phu theo niên đại xuất hiện những bản dịch ra Việt ngữ các
bài thơ Pháp. Bản kê bắt đầu với bài dịch thơ ngụ ngôn của La Fontaine của
Trương Minh Ký năm 1884 như đã lược bày ở trên và kết thúc với bài dịch của
Tường Vân đăng trong Tao Ðàn số 13, 16.10.1939, có đề là Từ
giã tổ quốc (Tiếng hát của kẻ vượt bể khơi đi) mà nguyên bản tiếng
Pháp là của Victor Hugo, Le chant de ceux qui s'en vont sur mer (Les
Châtiments).Cũng trong bài này, Phạm Ðán Bình đã đưa ra một số nhận xét đáng
lưu ý khi nói về ảnh hưởng của văn học Pháp đối với văn học Việt Nam ở nửa đầu
thế kỷ 20.Nếu không kể nhà thơ ngụ ngôn La Fontaine, các thi sĩ Pháp khác có
thơ dịch ra tiếng Việt thì Victor Hugo dẫn đầu với 27 bài; Lamartine 16 bài;
Musset 11; Verlaine 10; Ronsard và Sully Prudhomme, mỗi người 6 bài.Năm thi sĩ Pháp, Lamartine, Hugo, Musset, Ronsard và Verlaine hầu
hết thuộc trường phái lãng mạn, đã chiếm gần phân nửa tổng số các bài thơ dịch
(tức là 139/300); số còn lại dành cho khoảng 60 tác giả khác.Các người dịch dường như nghiêng về các đề tài buồn như sự trôi đi
của thời gian, tính mỏng manh của đời người, cái lạnh lùng của số mệnh.Nếu tính theo ngày xuất hiện bản dịch thì La Fontaine được dịch
sớm nhất, lần đầu tiên năm 1884 do Trương Minh Ký; Beaudelaire năm 1917 do
Phạm Quỳnh dịch ra văn xuôi ba bài thơ trong tập Fleurs du Mal là Spleen
(U uất), La Rançon (Chuộc mình) và Recueillement (Bình tĩnh), đăng
trong Nam Phong số 5, 1917. Chateaubriand, một nhà thơ lãng mạng nổi tiếng được
dịch năm 1921 qua bài Nuit chez les sauvages de l'Amérique (Ðêm vắng ở
khoảng giã bên Tân Thế Giới) do một học sinh năm thứ 3 Quốc Tử Giám,
đăng ở Nam Phong số 47. Cùng năm 1921, Lamartine đuợc dịch ra 5 lần, bốn lần
với bài Le lac (Cái hồ), một lần với bài L'Automne (Mùa
thu), tất cả đều xuất hiện trên Nam Phong số 48, 49
và 51. Ronsard, một tác giả ở thế kỷ 16, phải chờ đến 1923 với bài Sonnet
(sur la mort de Marie) (Một người con gái từ trần); Sully Prudhomme
năm 1923 với bài Le vase brisé (Cái bình vỡ); Musset năm 1924
với bài L'étoile du soir (Hỏi sao hôm), bài Lorsque le
laboureur... (Nhà sét đánh cháy) đều đăng trong Nam Phong
số 88 và sau cùng là Victor Hugo, năm 1925, với bài Hymne [Mort pour la
patrie] (Vị quốc vong thân), Nam Phong số 91, và bài Oceano
Nox (Những kẻ đắm tàu), Nam Phong số 93.2. Dịch truyện và tiểu thuyết PhápVề truyện và tiểu thuyết Pháp dịch ra tiếng Việt thì dịch giả đầu
tiên cũng là Trương Minh Ký với cuốn Tê-lê-mạc phiêu lưu ký, Sài-gòn,
1887; nguyên bản Pháp văn là của Fenelon, Les aventures de Télémaque
(1699). Sách này được Trương Minh Ký diễn ra bằng tiếng Việt theo thể
thơ lục bát và khởi đăng ở Gia Ðịnh báo, kể từ 20.6.1885.Thứ đến phải kể đến Trần Chánh Chiếu (1867-1919) còn gọi là
Gilbert Chiếu, người gốc quận Châu Thành, Rạch Giá. Ông theo học ở Collège
d'Adran Sài Gòn, sau được bổ dụng làm giáo học rồi làm thông ngôn cho Tham biện
Chủ tỉnh Rạch Giá. Theo Bùi Ðức Tịnh (1972: 46-47) thì trong hai năm 1906,
1907, Trần Chánh Chiếu làm chủ bút tờ Nông Cổ Mín Ðàm (số 1,
1901, Saigon) và nổi tiếng trong cuộc vận động Duy Tân nên được
mệnh danh là ông Phủ Minh Tân. Ðồng thời Gilbert Chiếu cũng kiêm luôn chủ bút
tờ Lục Tỉnh Tân Văn (số 1, 1907, Saigon) dưới tên Trần Nhựt
Thăng, hiệu là Ðông Sơ. Trần Chánh Chiếu có cho in cuốn Tiền căn báo
hậu, bản dịch cuốn tiểu thuyết của Alexandre Dumas, Le Comte
de Monte-Cristo (1846) do nhà Imprimerie de l'Union, Saigon, ấn hành
năm 1914. Sau bản dịch Tê-lê-mạc phiêu lưu ký, Sài-gòn, 1887,
của Trương Minh Ký, đây là bản dịch tiểu thuyết Pháp thứ hai, cách nhau 27 năm.Về việc dịch tiểu thuyết Pháp, một người thứ ba đáng nói đến là
Nguyễn Văn Vĩnh. Nguyễn Văn Vĩnh sinh năm 1896, mới 14 tuổi đã tốt nghiệp
trường Thông ngôn. Có thể nói Nguyễn Văn Vĩnh là người đã dịch tiểu thuyết Pháp
ra tiếng Việt nhiều nhất. Một số tác phẩm Pháp do Nguyễn Văn Vĩnh dịch được
liệt kê như sau (Trần Văn Giáp và đtg, 1972, II, 103):- 1927 A. Dumas, Les trois mousquetaires (1844) (Truyện ba
chàng ngự lâm pháo thủ)- 1927 Fenelon, Les aventures de Télémaque (1699) (Tê-lê-mặc phiêu lưu
ký)- 1932 Abbé Prévost, Histoire du chevalier des Grieux et de Manon Lescault
(1731) (Mai-nương Lệ-cốt)- 1928 V. Hugo, Les misérables (1862) (Những kẻ khốn nạn)- 1928 Ch. Perrault, Les contes (1697) (Truyện trẻ con)- 1928 H. De Balzac, La peau de chagrin (1831) (Truyện miếng da lừa)Ngoài ra nội trong năm 1928, Nguyễn Văn Vĩnh còn dịch ra bốn bản
kịch nổi tiếng của soạn giả Pháp Molière ở thế kỷ 17. Ðó là Người bệnh
tưởng (Le malade imaginaire), Người biển lận (L'avare), Giả đạo đức (Le
misanthrope) và Trưởng giả học làm sang (Le bourgeois
gentilhomme).3. Ảnh hưởng thơ Pháp vào thơ mới Việt NamQua phần trình bày trên, ta nhận thấy rằng ở mặt chữ viết, chữ
quốc ngữ được chính thức dùng để viết tiếng Việt là vào giữa thế kỷ 19 do nhà
cầm quyền Pháp quyết định và chỉ áp dụng cho phần đất Pháp mới chiếm ở Sài
Gòn-Lục Tỉnh. Dần dần với cuộc chinh phục quân sự Việt Nam của Pháp càng ngày
càng mở rộng ra phía bắc và miền trung Việt Nam thì việc dùng chữ quốc ngữ cũng
được lan ra theo với lực lượng chiếm đóng của Pháp.Có thể nói việc áp dụng chữ quốc ngữ xuất phát từ trong Nam đã làm
một cuộc Bắc tiến, lần hồi lấn át chữ nôm và chữ Hán, và đã thắng lợi hoàn toàn
với quyết định năm 1918 của Triều đình Huế bãi bỏ các cuộc thi kiểu xưa của các
triều vua chúa Việt Nam mà trong đó chữ viết chính là chữ khối vuông (Hán và
nôm).Chúng tôi xin nhấn mạnh rằng danh từ chữ quốc ngữ ở
đây là để chỉ chữ viết, thứ chữ viết tiếng Việt dùng mẫu tự La
Tinh; chữ quốc ngữ đối lập với chữ nôm thuộc loại chữ khối
vuông dùng "hình tượng" tuy cả hai cùng sử dụng để viết tiếng Việt.
Không thể và không nên hiểu chữ quốc ngữ như là tiếng quốc ngữ được La Mã hóa như qua từ ngữ "langue
nationale romanisée" (xem Bùi-Xuân Bào, 1985, tr. 4). Hiểu như
thế này sẽ dẫn độc giả, nhất là độc giả ngoại quốc, đến sự lẫn lộn tai hại
là tiếng Việt đã bị La Mã hoá.Ðồng thời với hướng tiến từ Nam ra Bắc của chữ quốc ngữ thì việc
du nhập văn chương Pháp qua những bản dịch các bài thơ hoặc truyện và tiểu
thuyết cũng phát triển theo hướng Sài Gòn-Hà Nội.Như vậy trong lĩnh vực thi thơ, sự gặp gỡ với các thi sĩ Pháp đã
đem tới cho tác gia Việt Nam nguồn cảm hứng mới và những hình thức biểu đạt
mới. Sự chuyển tiếp bắt đầu từ cuối thập niên thứ hai của thế kỷ 20 được thể
hiện qua sự phê bình, hoặc sự lảng quên luật thơ Ðường mà tiền nhân xem như một
kiểu mẫu hoàn chỉnh của thi thơ. Trong lúc xã hội khám phá ra cá nhân, cái tôi,
thì văn thơ hồ hởi thoát ra khỏi những niêm luật khắc khe đã định ra ở Trung
Quốc từ mười thế kỷ trước về việc gieo vần, thuận thanh, đối ngẫu. Với sự lui
dần vào hậu trường của Hán tự, các bài thơ làm theo Ðường luật càng ngày càng
hiếm. Cảnh mờ dần của thơ Ðường kéo theo sự mai một của một nhãn quan nào đó về
vũ trụ, của một thứ nhuệ cảm nào đó, của một quan niệm về nghệ thuật nào đó.Trong khi ấy, các môn đồ và những người khởi xướng thơ
mới khai trương từ năm 1932 - với bài Tình già của
Phan Khôi đăng trong Phụ Nữ tân văn, số 122, ngày
10.3.32 - hầu hết còn đang ở độ thanh xuân; một số trong bọn họ đã nổi tiếng
lúc mới 16 tuổi, ngay ở bài thơ đầu và giành được cảm tình của thế hệ trẻ ít
nhiều chịu ảnh hưởng của văn hoá Âu Tây. Rất đông các tác giả thơ mới đã hút
nhụy từ thơ Pháp và không đọc được chữ Hán. Ðối với họ, sự thay thế chữ Hán hay
chữ nôm bằng chữ quốc ngữ không phải chỉ là một sự thay đổi chữ viết, mà còn là
một cuộc giã từ đối với một di sản trĩu nặng những ràng buộc nó bóp nghẹt cá
nhân và làm cản trở cảm hứng của thi sĩ. Theo Xuân Diệu *, con người ở Việt Nam
tính theo diện một cá nhân "trong những năm 30 (của thế kỷ 20) chối bỏ
những tấm tã lót của xã hội phong kiến, đã ra đời lần đầu tiên. Có một lòng cảm
thán, một sự phát minh say sưa; đó là một thứ tình đầu... Chúng tôi muốn giải
phóng cả nội dung lẫn hình thức của thơ"Giải phóng nội dung? Tức là làm ra những bài thơ cá biệt. "Không còn là cái vui, cái buồn, cái tuyệt vọng phi cá thể, đã lắng xuống, có
thể nói là đã cô đọng lại, được tìm thấy trong thi thơ truyền thống, nhưng mà
là một sự rung cảm thầm kín của một con người bằng xương bằng thịt, sự phơi bày
ra những góc chốn u tối của một cá thể đau buồn hoặc sung sướng, thấy và cảm
thấy sự vật và hoàn cảnh đã sống qua với một cảm giác rung động, dâng cao gần
đến mức bệnh tật" (Nguyễn Khắc Viện và ctv, 1975: 47).Ðể thực hiện công việc này thì người mẫu có đó, ở trong văn học
Pháp sẵn sàng cho ta mô phỏng. Trên mặt từ ngữ, đôi khi là một sự vay mượn,
thường là một sự cải tác, nhưng hay gặp hơn là một sự pha trộn thành công của
cảm hứng và công sức, một thứ luyện đan có kết quả của sáng tạo và vay mượn.Như Xuân Diệu đã lấy một câu thơ của Edmond Haraucourt: Partir,
c'est mourir un peu (Ði là chết đi một ít), và thay đổi khúc đầu: Yêu là chết ở trong lòng một ít.Một hôm, Alfred de Musset nói với George Sand: Dépêche-toi,
George, notre amour est vieux (Nhanh lên em, George, mối tình chúng ta đã già
rồi). Câu này làm nguồn cảm hứng cho bài Giục giã của
Xuân Diệu:Mau với chứ, vội vàng
lên với chứEm, em ơi, tình non đã già rồi...Tình
non đã già rồi thời đó
là một kết hợp từ ngữ khá bạo. Theo lời thú nhận của Xuân Diệu, "Một số
đông độc giả quen thuộc với thơ cổ điển, đã bất bình trước lời văn quá Âu hoá
của Xuân Diệu, không còn đặc tính dân tộc, thi vị kín đáo của phương Ðông; một
số người xấu miệng còn cho rằng một số câu thơ của Xuân Diệu làm người ta phải
đỏ mặt vì tính suồng sã của nó"Những câu dịch sát chữ từ câu thơ Pháp:Hơn một loài hoa đã rụng
cànhPlus d'une espèce de fleurs a quitté les branches(X.D. "Ðây mùa thu tới", Thơ thơ, 1938)Nhưng
ta cũng có thể tìm ra những cái đổi mới, hay cả những phát minh nằm ở mép giới
hạn chấp thuận của ngữ nghĩa, tư duy Việt Nam thời bấy giờ:Cái bay không đợi cái
trôiTừ tôi phút trước sang tôi phút này(X.D. "Ði thuyền", Thơ thơ, 1938)(Cái)
bay, (cái) trôi, những
động từ được biến thành danh từ; đó chứng tỏ cách dùng từ rất bạo dạn của Xuân
Diệu trong câu văn tiếng Việt kể từ những năm 30 của thế kỷ 20. Hơn nữa ta còn
có (cái) tôi dùng để chỉ bản ngã, một khái niệm thời thượng
lúc bấy giờ, trong trào lưu muốn nâng cao cá nhân, tách cá nhân ra khỏi cộng
đồng.Nói về cú pháp của câu thơ thì các nhà thơ mới không ngại ngùng từ
bỏ luật đối ngẫu của thơ truyền thống mà áp dụng phương thức bắc cầu kiểu
thơ Pháp:Thức dậy nắng vàng ngang
mái nhạtBuồn gieo theo bóng lá đong đưa ->Bên thềm. Ố Ai nấn lòng tôi rộngCho trải mênh mông buồn xế trưa.
Bắc
cầu không
những chỉ là phương tiện nối liền một yếu tố của một câu thơ với một câu kế
tiếp, câu trước trên mặt ý nghĩa chưa được trọn vẹn, còn treo lơ lửng, mà đối
với Xuân Diệu còn là một cách thức để "chuyển tải cái tràn đầy của vế thơ
trước qua vế thơ sau theo tinh thần tự do lồng lộng trong thơ Pháp":
Ố Một tối bầu trời đắm
sắc mây,
Cây tìm nghiêng xuống đám hoa gầy,
Hoa nghiêng xuống cỏ, trong khi cỏ ->
Nghiêng xuống làn rêu một tối đầy ->
Những lời huyền bí tỏa lên trăng,
Những ý bao la rủ xuống trần...
(X.D. "Với bàn tay ấy", Thơ thơ, 1938)
Trên đây là những nét phác họa về ảnh hưởng thơ Pháp vào thơ Việt, nhất là qua Xuân Diệu, một nhà thơ có tú
tài tây. Hoài Thanh và Hoài Chân (1985: 115) đã có nhận xét: "Ngày một
ngày hai cơ hồ ta không còn để ý đến những lối dùng chữ đặt câu quá tây của
Xuân Diệu, ta quên cả những ý tứ người đã mượn trong thơ Pháp. Cái dáng dấp yêu
kiều, cái cốt cách phong nhã của điệu thơ, một cái gì rất Việt Nam đã quyến rũ
ta".
Chương 5 - Chữ quốc ngữ bành
trướng từ Nam ra Bắc
1. Chữ quốc ngữ buổi đầu ở Nam Kỳ thuộc Pháp
Từ quốc ngữ dùng ở chương này dùng để chỉ tiếng
Việt và chữ viết theo mẫu tự La Tinh. Tình hình dạy quốc ngữ ở Nam Kỳ từ buổi
đầu Pháp mới chiếm đóng có những điểm đáng nêu ra sau đây.
Năm 1861, một trường dạy tiếng Việt được thiết lập ở Sài Gòn để
đào tạo những viên thông ngôn người Pháp, các người này về sau trở thành những
giáo sư đầu tiên về bộ môn tiếng Việt. Học viên người Âu của trường này đều
xuất thân từ bộ binh hoặc hải quân Pháp. Ðiều đáng ghi nhận là trường này vốn
là cơ sở hành chánh chứ không phải giáo dục.
Ngày 31.3.1863, đô đốc Bonard ra quyết định tái lập các hạt giáo
dục cũ (do nhà Nguyễn thiết lập) với các chức đốc học, giáo thọ, huấn đạo; tạo
chỗ cho học sinh các loại: học sanh, tú tài, cử nhân; tái lập các cuộc thi
hương (mà kỳ đầu tiên phải được thực hiện năm 1864). Kiến thức về chữ quốc ngữ
không bắt buộc trong các kỳ thi nhưng thí sinh biết thứ chữ viết này được ưu
đãi hơn.
Bắt đầu năm 1866, việc dạy tiếng Pháp cho người Việt Nam được khởi
sự nhưng vẫn còn nằm trong tay các giáo sĩ; giáo hội lần hồi mở trường ở Mỹ
Tho, Vĩnh Long và Chợ Lớn. Các trường học nhà dòng được chính quyền thuộc địa
trợ cấp, đã phát triển đáng kể trong 5 năm trời.
Dưới thời đô đốc Ohier, năm 1869, một số trường được lần lượt mở
ra ở Cần Thơ, Sóc Trăng, Gò Công, Tân An, Rạch Giá, Cần Giộc, Ích Thanh (?), để
dạy cho bọn tráng niên chữ quốc ngữ và những bài vỡ lòng tiếng Pháp.
Ngày 17.11.1874, đô đốc Dupré ra quyết định tổ chức lại hoàn toàn
nền giáo dục quốc dân. Nền giáo dục này được tuyên bố là miễn phí và tự do,
tuân theo quy định chung của giáo dục quốc dân ở Pháp. Việc giáo dục (ở Nam Kỳ
lúc đó) chịu mệnh lệnh trực tiếp của giám đốc nội vụ và đặt dưới sự giám sát
của các trường quận mà trách nhiệm thuộc về các viên chức hành chánh.
Các trường làng dạy chữ Hán bị bãi bỏ hoặc sáp nhập vào trường ở
quận lỵ, biến thành một trường duy nhất dạy chữ quốc ngữ. Có sáu trung tâm
thanh tra: Sài gòn, Chợ Lớn, Mỹ Tho, Vĩnh Long, Bến Tre, Sóc Trăng, mỗi nơi đều
có một trường Pháp.
Có thể nói rằng buổi đầu thời Nam Kỳ thuộc địa Pháp, tổ chức giáo
dục ở đây còn đang trong thời kỳ mò mẫm, việc đem chữ quốc ngữ thay thế hẳn chữ
nôm và chữ Hán có khi phải khựng lại, bằng chứng là việc tái lập các chức đốc
học, giáo thọ, huấn đạo, và tổ chức lại các cuộc thi hương.
Việc thứ hai đáng ghi nhận là giáo dục được đặt dưới quyền của một
viên chức nội vụ, tức là phụ trách an ninh.
Nhận xét thứ ba là vì nhu cầu hành chánh mà người Pháp lúc bấy giờ
học tiếng Việt và những người này đều xuất thân từ quân đội.
Có một sự khác biệt lớn giữa người Việt và người Pháp hay người
ngoại quốc trong việc học quốc ngữ. Người Việt học quốc ngữ là học đọc và học
viết tiếng mẹ; ngữ nghĩa và cú pháp tiếng Việt họ đã nắm. Còn người ngoại quốc
học quốc ngữ thì phải rèn luyện cú pháp, ngữ nghĩa, đọc và viết. Người Việt học
chữ Hán không phải học viết mà thôi mà còn học đọc, học nghĩa, học cách dùng,
tóm lại là học một ngoại ngữ.
Nói chung bước đầu của chữ quốc ngữ ở miền Nam gặp nhiều khó khăn
vì nhiều lý do. Tại những người chủ xướng là ngoại nhân đi chinh phục. Tại họ
là những quân nhân chỉ lấy những biện pháp cấp thời để giải quyết những vấn đề
giai đoạn nên không có một cái nhìn lâu dài. Tại việc giáo dục mới mà chữ quốc
ngữ là công cụ chuyển tải chính mặc dù có những kiện tướng như Trương Vĩnh Ký,
Trương Minh Ký, Huỳnh Tịnh Của, phải đương đầu với một hàng ngũ còn hùng mạnh
thuộc trường học Hán-nôm truyền thống mà đại diện là các nhà nho yêu nước như
Nguyễn Ðình Chiểu, Phan Văn Trị, Bùi Hữu Nghĩa, v.v... Cuộc đối địch không thuần
xảy ra giữa hai chữ viết của một ngôn ngữ mà còn giữa hai thái độ chính trị,
hợp tác và chống đối; giữa các tôn giáo, đạo Ky Tô một bên, và Nho, Ðạo và
Phật, bên kia.
2. Chữ quốc ngữ lan rộng ra phía Bắc
Sau khi được sử dụng làm chữ viết "chính thức" của tiếng
Việt ở Nam Kỳ thuộc Pháp, chữ quốc ngữ bành trướng ra phía Bắc. Những biến cố
lịch sử có tác động vào, hoặc đánh dấu lên, sự bành trướng này là:
- Ngày 15.3.1874, Triều đình Huế ký hiệp ước thừa nhận chủ quyền
Pháp trên lãnh thổ Nam Kỳ, từ địa giới phía nam tỉnh Bình Thuận trở vào Nam.
- Ngày 25.4.1882, Pháp đánh chiếm Hà Nội lần thứ hai. Hà Nội thất
thủ, Tổng đốc Hoàng Diệu tử tiết.
- 25.8.1883, Triều đình Huế ký với Pháp hiệp ước Harmand thừa
nhận Nam Kỳ là thuộc địa Pháp, thừa nhận nền bảo hộ của Pháp ở Trung Kỳ và Bắc
Kỳ.
- 6.6.1884, Triều đình Huế và Pháp ký hiệp ước Patenôtre theo đó
nước Pháp sẽ thay mặt nước An Nam trong mọi quan hệ đối ngoại. Như vậy từ đây
chữ/ tiếng Hán nhường bước cho chữ/ tiếng Pháp trên mặt ngoại giao. Một cách lặng
lẽ trong các cuộc giao thiệp quốc tế, tiếng Việt/ chữ quốc ngữ hoàn toàn vắng
bóng, chịu sự "bảo hộ" của tiếng Pháp.
- 27.1.1886, Tổng thống Pháp bổ nhiệm Paul Bert sang cai trị
Trung-Bắc Kỳ, mở đầu chế độ văn quan thay chế độ võ quan trước đó. Cũng năm này
Paul Bert thiết lập Bắc Kỳ Hàn lâm viện (Académie Tonkinoise).
- 1895, Phan Ðình Phùng mất, phong trào Cần Vương mà Phan là chủ
tướng cũng tắt theo. Bài thơ tuyệt bút của Phan Ngự sử nói lên tâm sự của một
người bầy tôi phò vua cứu nước theo quan niệm của một nhà nho yêu nước truyền
thống được viết bằng Hán văn.
- 1896, Toàn quyền Ðông Dương ra nghị định cho thành lập một
trường Pháp-Việt ở Huế, gọi là Trường Quốc học Huế.
- 6.6.1898, Toàn quyền Ðông Dương đặt thêm một kỳ thi phụ cho khoa
thi Hương trường thi Nam Ðịnh. Môn thi gồm năm bài tiếng Pháp: viết tập, chính
tả, dịch Pháp ra Việt, hội thoại, đọc và dịch miệng (hệ số 5); chính tả tiếng
Việt (hệ số 3); bài dịch từ Hán văn ra tiếng Việt (hệ số 4). Ai đã đỗ tú tài,
cử nhân kỳ thi Hương chính mà còn đỗ cả kỳ phụ sẽ được ưu tiên chọn ra làm
quan.
Việc đưa tiếng Pháp làm môn thi ở Trường Nam Ðịnh là một biến cố
quan trọng vì tính cách biểu tượng của trường thi này trong chế độ khoa cử theo
nho học của Việt Nam. Trần Văn Giáp (1941: 2) có nói qua lịch sử tỉnh Nam từ
đời Hùng Vương để kết luận: "Trong khoảng một trăm năm trước đây, tỉnh
Nam-định sở dĩ có tiếng, toàn quốc thiếu-niên nào bậc anh-tuấn, nào người ngu-độn,
ai ai cũng chú-trọng đến tỉnh Nam, là vì có trường-thi hương ở đó."
- 15.12.1898, Toàn quyền Ðông Dương Paul Doumer ra nghị định thành
lập Phái đoàn Khảo cổ học Thường trực tại Ðông Dương (Mission
Archéologique Permanente en Indochine), đến 20.10.1900 đổi gọi là Trường
Viễn Ðông Bác Cổ (Ecole Française d'Extrême-Orient).
- 30.12.1898, Tổng thống Pháp ra sắc lệnh về chế độ báo chí ở Ðông
Dương.
- 20.6.1903, Thống sứ Bắc Kỳ ra nghị định thành lập Trường
Hậu bổ Hà Nội (Ecole d'apprentis mandarins) theo chỉ thị ngày 9.2.1897
của Tổng thư ký Phủ Toàn quyền Ðông Dương. Ngày 18.4.1912 Trường Hậu bổ Hà Nội
đổi thành Trường Sĩ hoạn (Ecole des Mandarins). Ngày 15.10.1917,
Toàn quyền Ðông Dương ra nghị định lập Trường Pháp chính Ðông Dương
(Ecole de Droit et d"Administration) thay cho hai trường Sĩ hoạn
Hà Nội và Hậu bổ Huế (thiết lập ngày 5.5.1911).
- 27.4.1904, Pháp cho thiết lập chương trình giáo dục hệ Pháp-Việt
ở Bắc kỳ.
- 5.1904, Thành lập Hội Duy Tân ở Quảng Nam. Hội
này do Kỳ Ngoại Hầu Cường Ðể làm hội trưởng mà mục đích là Khôi phục
nước Việt Nam, lập thành nước quân chủ lập hiến. (Xin đừng lẫn lộn Hội Duy
Tân với Phong trào Duy Tân do Trần Quý Cáp, Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng
chủ xướng.)
- 7.1905, Mở đầu Phong trào Ðông du của Duy Tân
hội. Phan Bội Châu viết Khuyến quốc dân du học văn.
- 8.3.1906, Toàn quyền Ðông Dương cho thiết lập Hội đồng
Hoàn thiện nền giáo dục bản xứ (Conseil de Perfectionnement de l'enseignement
indigène).
Như vậy từ đầu thế kỷ 20 trở đi, sau khi cuộc đấu tranh vũ trang
của Phong trào Cần Vương tan rã, nước Việt Nam dưới mắt người Pháp, xem như đã
dược bình định, nhà cầm quyền Pháp bắt đầu đặt để những cơ chế về hành chánh,
giáo dục để cai trị các xứ thuộc địa và bảo hộ. Các cơ chế chính quyền của
Triều đình nhà Nguyễn dần dần hoặc bị thay thế hoặc bị làm suy yếu đi không còn
thực quyền. Hán học, nền tảng của công cuộc đào tạo sĩ phu, quan chức nhà
Nguyễn, theo đó cũng tàn tạ nhường chỗ cho lớp quan chức mới xuất thân từ các
trường Pháp-Việt. Chữ quốc ngữ từ trong Nam lan ra đất Bắc, xen vào các kỳ thi;
biết quốc ngữ trở thành một yêu cầu để bước vào quan trường. Tuy vậy vào cuối
thế kỷ 19, những bước đầu của quốc ngữ ở miền Bắc còn rất e dè, như lời tự
thuật của nhà nho Nguyễn Bá Học: "Tôi lúc mới học quốc-ngữ thường không
dám học to tiếng, chợt có khách đến phải giấu ngay sách vào trong túi áo, hình
như có hai mươi bốn mẫu-tự quốc ngữ, là một cái sách bí-mật cấm thư". (xem Cụ
Nguyễn-Bá-Học, Nam Phong, số 50, aoủt 1921, tr. 167).
3. Bước ngoặt quyết định của chữ quốc ngữ
Nhưng bước ngoặt quyết định dẫn đến sự thành công của chữ quốc ngữ
là do chính các nhà nho trong hàng ngũ Phong trào Duy Tân và Ðông Kinh Nghĩa
Thục.
Phong trào Duy Tân phát động từ năm 1905 ở Quảng Nam với ba lãnh
tụ: Trần Quý Cáp (1871-1908), quê huyện Ðiện Bàn, Quảng Nam, đậu tiến sĩ năm
1904; Phan Châu Trinh (1872-1926), quê huyện Tiên Phước, Quảng Nam, đậu phó
bảng năm 1901; Huỳnh Thúc Kháng (1876-1947), quê huyện Tiên Phước, Quảng Nam,
đậu tiến sĩ khoa hội thi năm 1904. Bộ ba này năm 1905 nhân chuyến vào Nam, đến
Bình Ðịnh, mượn tên ứng thí trong một kỳ thi đã làm hai bài thơ Chí
thành thông thánh và Danh sơn lương ngọc đả kích
những người còn bát cổ văn chương thụy mộng trung (ngủ mê trong giấc
mộng văn chương bát cổ). Hai bài thơ này rõ ràng tấn công vào nền cựu
học, bài xích cái học cử nghiệp, mở đầu cho chủ trương tân học sau này của
Phong trào.
Ðông Kinh Nghĩa Thục khai giảng tháng 3, 1907 tại phố Hàng Ðào, Hà
Nội, chương trình noi theo đường lối tân học của Trung Quốc và
Nhật Bản. Trong các sĩ phu sáng lập có cụ cử Lương Văn Can, thục trưởng của
Trường; cụ huấn Nguyễn Quyền, giám học; cụ án Nghiêm Xuân Quảng, v.v..., và một
số nhà tân học như Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học, v.v... Trọng tâm
các trước tác của Ðông Kinh Nghĩa Thục nhắm vào hai mặt, đánh đổ và xây dựng.
Ðánh đổ các hủ tục, lối nhắm mắt học từ chương theo kiểu khoa bảng cũ, các tư
tưởng thoái hoá của tầng lớp sĩ phu thủ cựu. Xây dựng bằng cách hướng sự học
vào các khoa học kỹ thuật mới, xem nặng thực nghiệp, chấn hưng công thương nghiệp.
Và nhất là kêu gọi học chữ quốc ngữ.
Từ buổi đầu cuộc chiếm đóng Nam Kỳ của Pháp đến khi Phong trào Duy
Tân và Ðông Kinh Nghĩa Thục ra đời, nửa thế kỷ trôi qua, chữ quốc ngữ đã lột
xác dưới mắt các sĩ phu Việt Nam. Chữ quốc ngữ trước kia bị xem như một toan
tính của chính quyền thuộc địa hòng La Mã hoá nền quốc học Việt Nam, như một vũ
khí đi chinh phục của ngoại nhân, bây giờ được đón tiếp như một công cụ chuyển
tải hữu hiệu những tư tưởng yêu nước, những tri thức mới. Như vậy là từ một
công cuộc La Mã chữ viết bị ép buộc, việc áp dụng chữ quốc ngữ đã chuyển thành
một cuộc La Mã hoá đồng thuận và tự nguyện. Và chuyện lột xác này phần lớn lại
do tác động của các nhà nho, của các ông tiến sĩ, phó bảng, thám hoa, cử nhân
triều Nguyễn, những người xuất thân từ cửa Khổng sân Trình, tinh thông chữ Hán.
Lập trường của ba vị Trần, Phan và Huỳnh, của Phong trào Duy Tân,
đối với chữ quốc ngữ thực quá rõ ràng qua Bài hát khuyên học chữ quốc
ngữ mà tác giả chắc là Trần Quý Cáp, có đoạn:
... Chữ quốc ngữ là hồn
trong nước
Phải đem ra tính trước dân ta
Sách các nước, sách Chi Na
Chữ nào nghĩa ấy dịch ra tỏ tường...
Bài thơ
này cũng được xếp vào thơ văn của Ðông Kinh Nghĩa Thục (xem Vũ Văn Sạch và đtg,
1997: 110) chứng tỏ rằng hai phong trào đều có những chủ trương giống nhau về
ngôn ngữ và chữ viết. Hơn nữa một người như Phan Tây Hồ chẳng hạng lại cùng
hoạt động ở cả hai bên.
Khuyên học chữ quốc ngữ không phải là một trào lưu cách biệt mà là
một bộ phận trong một phong trào qui mô hơn có thể gọi là sách lược học văn minh
theo đường lối mới. * Như vậy ta sẽ không lấy làm lạ khi thấy xuất hiện một hiện
tượng khác của phong trào, việc cổ động hớt tóc:
Cúp hè! cúp hè!
Tay mặt cầm kéo
Tay trái cầm lược
Cúp hè! cúp hè!
Ðủng đỉnh cho khéo.
Bỏ cái ngu mày,
Bỏ cái dại mày,
Học theo người Tây.
Hãy còn ăn mặn,
Hãy còn nói láo,
Phen này ta cúp,
Phen sau ta cạo. (Vè cúp tóc)
Phản
ứng lại phong trào hớt tóc, nổi lên vụ án thế phát về phía chính quyền: những
người có mái tóc hớt ngắn bị các quan bắt bớ. Các nhà nệ cổ cũng làm thơ chống
đối:
Mồ cha, mả mẹ anh đâu?
Còn vua còn chúa, hỏi anh cúp cái đầu thờ ai?
Chữ rằng phục quốc Tây lai,
Xem trong Nam Việt ai ai cũng buồn tình.
Nước Nam mình còn miếu, còn đình,
Còn khoa, còn mục, còn mình, còn ta,
Làm chi khác thể ông thầy chùa,
Khỏi xâu, khỏi thuế cũng nên đua cúp đầu.
Xem
thế, cái phạm vi của nền văn minh mới mà phong trào Duy Tân và Ðông Kinh Nghĩa
Thục cổ vũ thật là đa dạng, rộng rãi và bao quát. Việc dạy và học quốc ngữ
trong ý đồ Pháp hoá (francisation) dân thuộc địa của chính quyền Pháp ở Ðông
Dương trở thành một chủ trương nhằm giáo hóa dân chúng của các nhà nho thức
thời mà mục đích cuối cùng vẫn là giải phóng dân tộc, giành lại độc lập cho
nước nhà.
4. Thắng lợi vĩnh viễn của chữ quốc ngữ
Như vậy chữ quốc ngữ loại hẳn chữ nôm để
dùng viết tiếng Việt trên toàn cõi Việt Nam từ đầu thế kỷ 20 và từ đó danh
từ chữ quốc ngữ thường được dùng để chỉ tiếng Việt nhiều
hơn để chỉ chữ viết. Cứ đọc kỹ Bài hát khuyến học ở
trên thì ta thấy ngay. Khi nói Chữ quốc ngữ là hồn trong nước thì
các cụ nhà nho muốn nói Tiếng Việt là hồn trong nước chứ chẳng
lẽ trước khi chữ quốc ngữ được các nhà truyền giáo Âu Châu phát minh nước ta
không có hồn hay sao? Sau này có kẻ hậu bối dựa heo câu hát này mà nói lên
lời Tiếng ta còn thì nước ta còn. Còn trong hai câu: Sách
các nước, sách Chi Na. Chữ nào nghĩa ấy dịch ra tỏ tường... thì quả
là chữ nghĩa ở đây là thuộc về từ chứ
không thuộc về tự , và dịch ra thì dịch ra
tiếng Việt chứ không thể dịch ra chữ quốc ngữ hiểu như chữ viết.
Tình hình thắng lợi của chữ quốc ngữ trong cuộc cạnh tranh với chữ
nôm và sự lẫn lộn giữa chữ viết (chữ quốc ngữ) và ngôn ngữ (tiếng Việt) được
thể hiện rõ trong bài diễn văn của đại úy Jules Roux* đọc ở Toà Ðốc lý quận 6
Paris, ngày 6.7.1912 nhan đề là: Le triomphe définitif en Indochine du
mode de transcription de la langue annamite à l"aide des caractères
romains ou " Quốc ngữ" [Cuộc thắng lợi vĩnh viễn của phương
thức ghi tiếng Annam bằng con chữ La Mã hay "Quốc ngữ"]. Dưới đây xin
trích ra một số đoạn của bài diễn văn nói lên sức mạnh và sự thành công của
quốc ngữ theo quan điểm của một người Pháp có thiện cảm và tin tưởng vào tiếng
Việt.
Trước hết Roux xác nhận quốc ngữ - Roux
dùng quốc ngữ thay vì chữ quốc ngữ - là:
"đồ nghề dùng để phổ biến một cách thần diệu tư tưởng phương
Tây... là yếu tố xâm nhập mãnh liệt vào một dân tộc... nhờ vào sự ổn định ngữ
nghĩa đem lại cho các từ của tiếng An Nam, quốc ngữ sẽ có sứ mạng làm công cụ
chuyển tải những tư tưởng của chúng ta [tức người Pháp] có mòi góp phần vào sự
phát triển xứ thuộc địa Ðông Duơng to lớn của chúng ta...
"Phần tôi [tức là Roux], tôi không thù ghét gì chữ Hán nhưng
thứ chữ này đối với quốc ngữ trong 30, 40 năm tới đây sẽ giống như tiếng La
Tinh đã trở thành đối với tiếng Pháp như ngày nay...
"Việc giảng dạy quốc ngữ đã toả lan với một tốc độ chóng mặt ...
"Tư tưởng và sự vật được họ [những người Việt du học ở
Paris] diễn tả bằng những chữ Hán thích hợp. Những chữ Hán này, thường là chữ
đôi, phát âm theo một cách nào đó trong tiếng Việt, và cách phát âm này được
ghi lại rất chính xác bằng quốc ngữ. Các từ mới này dưới dạng quốc ngữ... càng
ngày càng làm giàu cho tiếng An Nam...
"... Hậu quả khác: ngôn ngữ này [tức tiếng Việt], được viết
bằng con chữ La Mã như thế, có chiều hướng trở thành đa âm tiết... Như vậy
những từ như tự-do, đồng-bào, tự-lập, bảo-hộ, được ghép bằng
hai từ đơn âm hiện nay lập thành, đồng thời cùng với số động từ
khác, những từ hai âm tiết chân chính mà sự biến chuyển tự nhiên của quốc ngữ
rốt cuộc sẽ bỏ bớt cái gạch nối để trở thành những từ nối liền (tự do,
đồng bào... ghi chú thêm của NPP) giống như các từ Pháp portemonnaie hay portefeuille (thay
vì porte-monnaie hay porte-feuille, ghi chú thêm
của NPP).
"Như vậy, quốc ngữ... xâm nhập mọi thứ. Nó được dạy mọi nơi...
"Chính là thông qua quốc ngữ mà dân An Nam gắn bó với nền văn
minh Pháp và chính cũng qua quốc ngữ mà chúng ta xáp lại gần với dân tộc này...
"Tướng Pennequin hiện đang chỉ huy quân đội ở Ðông Dương, có
viết năm 1909 : 'Quốc ngữ là công cụ chân chính để đưa tư tưởng chúng
ta xâm nhập vào dân An Nam...
"... Thật đáng buồn thay trong một thời gian dài quốc ngữ
không những không được quan tâm mà còn bị chống đối.'
"Ông Farjenel, người học chữ Hán từ 20 năm nay... đã nói như
sau:
'Ở Bắc Kỳ, thế hệ mới đã dốc lòng học quốc ngữ
mà họ nhận ra cái thế hơn trội đối với chữ tượng hình nhất là trên phương diện
dễ học. Chỉ những thầy đồ già mới nuối tiếc cái kiểu viết cổ lỗ sĩ (archaique)
của chữ tượng hình.'
"Năm 1909, ở Hanoi có thành lập một Hội thân hữu Pháp Việt để
phổ biến và quảng bá chữ quốc ngữ. Hội này còn có tên là Bác Văn Hội nhắm đến
những mục đích sau đây:
1. Ðưa ra mắt những tác phẩm văn học An Nam viết bằng chữ khối
vuông - chữ nho hay chữ nôm - bằng cách dịch ra quốc ngữ hay tiếng Pháp;
2. Dịch ra quốc ngữ những sản phẩm của tri thức Pháp về những môn
khoa học, nghệ thuật, luật, kinh tế chính trị, văn học, với dụng ý là ổn
định... ngữ nghĩa các từ trong tiếng nói của xứ An Nam...
"Khâm sứ Bắc Kỳ tuyên bố là không đặt vấn đề gạt bỏ văn tự
Trung Quốc để thay thế bằng quốc ngữ.
'Mọi cuộc phiên viết theo ngữ âm dành cho tiếng An Nam hay
Hán-Việt đều thiếu sót và đưa đến nhiều chỗ không rõ ràng. Ông Simoni [Khâm sứ
Bắc Kỳ] viện lý do là số lượng âm tiếng An Nam hay Hán-Việt rất giới hạn nên
rất khó khăn để phân biệt chúng nếu không dùng chữ tượng ý. [Vấn đề từ đồng âm,
chú thích NPP]'
"Nhưng đó chính là điểm mà tôi (Roux) phản bác bằng cách
nêu lên sự sử dụng càng ngày càng tăng trong quốc ngữ những từ đôi, những từ
này đem lại cho tiếng An Nam tính chính xác ...
"... Không, ông Khâmsứ ơi! Các cuộc phiên viết theo ngữ âm
dành cho tiếng An Nam, nhất là Hán-Việt, sẽ đáp ứng và sự phiên viết
này sẽ không gây ra nhầm lẫn khi các ông đồ An Nam dùng quốc ngữ để thông qua
những chữ đôi..."
Tóm lại để chứng minh cái thế thượng phong của chữ quốc ngữ, Roux
đã triển khai hai điểm chính sau đây:
1. Dưới mắt một sĩ quan thuộc địa, quốc ngữ là một phương tiện
tốt, có hiệu năng để truyền bá văn minh phương Tây, để xâm nhập tư tưởng dân
bảo hộ, và nhất là công cụ tiện lợi để soạn thảo công văn hành chánh, điều hành
chính quyền.
2. Theo quan điểm của nhà nghiên cứu thì Roux tuy thường lẫn lộn
giữa chữ viết và ngôn ngữ nhưng vẫn có cái nhìn sáng suốt về sức mạnh và sự
phong phú của tiếng Việt. Khác với một số người kể cả người Việt, xem trọng chữ
Hán, tức tiếng Trung Quốc, cho là chữ của thánh hiền, chữ của bác học (langue
savante), dè bĩu chữ nôm, tức tiếng Việt, cho nôm na là cha mách qué,
thì Roux tin tưởng là quốc ngữ, hiểu theo nghĩa vừa chữ viết vừa ngôn ngữ, có
thể diễn tả những ý niệm trừu tượng trong nghệ thuật, khoa học, chính trị, văn
học, v.v..., có thể giúp "ổn định ngữ nghĩa các từ." Ðối với chữ quốc
ngữ mà một số người cho là kém hơn chữ nôm vì có quá nhiều từ đồng dạng đồng âm
thì Roux phản bác lại, nói rằng các từ này sẽ được hiểu nghĩa rõ ràng qua các
từ đôi (hay từ ghép). Thông qua các từ đôi này với số lượng càng ngày càng
nhiều, tiếng Việt có chiều hướng trở nên đa âm tiết. Ðó là một nhận định khá
đúng đắn của Roux.
Qua chương trình hành động của Phong trào Duy Tân và Ðông Kinh Nghĩa Thục, qua
tình hình và nhận xét của viên quan ba pháo binh Jules Roux, thì quốc ngữ thắng
lợi hoàn toàn. Chữ viết La Tinh hoá trở thành quốc tự và quốc ngữ/ tiếng Việt
chứng tỏ có đủ sức để trở thành một ngôn ngữ khoa học, nghệ thuật, chính trị.
Còn cái điều cho tiếng Việt đã đạt đến độ một ngôn ngữ văn chương trác tuyệt
chưa thì đã được chứng minh qua các tác phẩm nôm như Cung oán ngâm
khúc, Chinh phụ ngâm ở thế kỷ 18, và nhất là Truyện Kiều ở
đầu thế kỷ 19.
Chú thích:
(*) Roux, đại úy pháo
binh thuộc địa, tiến sĩ luật, là bạn của cụ Phan Châu Trinh.
Nguyễn Phú PhongTheo http://chimviet.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét