Hồ Xuân Hương từ cái nhìn hậu hiện đại
Như một viên đá kỳ hình
đa sắc, thơ Hồ Xuân Hương từ mỗi một góc nhìn lại thấy một kiểu dáng mới, một
màu sắc mới. Có người từng nhìn thơ Hồ Xuân Hương bằng cái nhìn của văn chương
bác học, có người lại nhìn từ văn hóa dân gian, có người nhìn từ chủ nghĩa nhân
văn thời Phục Hưng, có người nhìn từ phân tâm học, gần đây có người lại nhìn từ
phê bình nữ quyền luận, v.v… Hồ Xuân Hương làhiện tượng văn học kỳ lạ, người ta
không ngừng tìm hiểu, không ngừng khám phá, mà Hồ Xuân Hương – một hiện tượng
thơ tồn tại hàng 200 năm nay mà vẫn không hề cũ bao giờ.
Thơ Hồ Xuân Hương đầy ắp
tiếng cười trào tiếu, giễu nhại trước những chuyện trang nghiêm, những “đại tự
sự” làm trung tâm của cấu trúc xã hội và văn hóa đương thời. Đọc thơ nàng,
người ta nghe âm vang của những lễ hội carnaval rộn ràng ngày xưa, hay pop,
rock, thậm chí cả hiphop tưng bừng thời nay… Có thể
nói thơ Hồ Xuân Hương rất gần với tính chất Hậu hiện đại(1).
1. GIẢI TRUNG TÂM, GIẢI
CÁC ĐẠI TỰ SỰ
Xã hội phong kiến xây
dựng một trật tự xung quanh một quyền lực trung tâm là vua chúa và hai nhân vật
trụ cột trong đời sống tinh thần đương thời là tăng sĩ và nho sĩ. Văn chương
nhà nho ca tụng và duy trì cái trật tự quyền lực ấy. Nhưng Hồ Xuân chống lại
trật tự ấy, giải trung tâm, giải các “đại tự sự” ấy bằng sự giễu nhại, cười
cợt.
Trong thơ nàng, hoàng
đế không được nhìn như một đấng thiêng liêng “con trời” với chân mạng
đế vương, với sự mệnh lớn lao nhận mệnh trời để cai quản quốc gia và chăn
nuôi dân chúng nữa, nàng đặt hoàng đế trong đời thường với mưa nắng, nóng
lạnh, với yêu đêm yêu ngày… và như thế hoàng đế không còn là trung tâm tối cao
của cấu trúc mà ông ta làm chủ thể nữa, ông cũng như mọi người phàm trần khác: Hồng
hồng má phấn duyên vì cậy/ Chúa dấu vua yêu một cái này (Vịnh cái
quạt –bài 2)(2).
Nhà sư với những phẩm chất cao quý, với sứ mệnh lớn
lao, v.v… đến thời Hồ Xuân Hương chỉ còn là một “đại tự sự” không có thật. Thơ
Xuân Hương viết khá nhiều về họ: Chùa Quán Sứ, Sư hổ mang, Sư bị ong
châm, Kiếp tu hành… mà tuyệt nhiên không thấy một bài nào ngợi ca.
Nhân vật quan trọng hơn
cả trong cấu trúc xã hội phong kiến là người quân tử - biểu
tượng trung tâm của nền học vấn và đạo đức của xã hội bấy giờ, bị Hồ Xuân Hương
giải ảo – giải bằng cái tục. Hồ Xuân Hương ghét cay ghét đắng cái đạo mạo đạo
đức giả của người quân tử:
- Hiền
nhân quân tử ai mà chẳng/ Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.
- Mát
mặt anh hùng khi tắt gió/ Che đầu quân tử lúc sa mưa.
- Quân
tử dùng dằng đi chẳng dứt/ Đi thì cũng dở ở không xong…
Lưu ý, Xuân Hương ghét
người quân tử(3) nhưng lại rất yêu thích người tài tử: Tài
tử văn nhân ai đó tá?/ Thân này đâu đã chịu già tom (Tự tình).
Phải chăng vì người quân tử là nhân vật trung tâm của xã hội cũ, còn người tài
tử có tính chất đô thị và phi chính thống, lại là nhân vật của xã hội mới?
Bài Khóc ông phủ
Vĩnh Tường là bài thơ điếu kỳ lạ. Trong bài thơ này người ta thấy một
Xuân Hương với một tâm thế đầy phức cảm: vừa quý trọng ông phủ Vĩnh Tường – một
nhà nho trong sạch và có lý tưởng, nhưng đồng thời lại vừa chỉ ra cái vô nghĩa
của những lý tưởng ấy – nói theo ngôn ngữ Hậu hiện đại thì cái sự nghiệp “văn
chương” lớn lao, cái chí “tang bồng hồ thỉ” cao cả kia chỉ là một “đại
tự sự”. Tất cả là vô nghĩa khi con người ấy đã từ giã cõi đời này, từ giã
“miệng túi càn khôn” cùng với “cán cân tạo hóa” của mình. Bài
thơ vừa xót xa, lại vừa có tính chất trào tiếu – trào tiếu bằng cái tục:
Trăm năm ông phủ Vĩnh
Tường ôi,
Cái nợ ba sinh có thế thôi.
Chôn chặt văn chương ba thước đất,
Tung hê hồ thỉ bốn phương trời.
Cán cân tạo hóa rơi đâu mất,
Miệng túi càn khôn khép lại rồi.
Hăm bảy tháng trời đà mấy chốc,
2. ĐƯA NHỮNG CON NGƯỜI TỪ
NGOẠI VI TRỞ THÀNH TRUNG TÂM
Khi tiến hành giải trung
tâm, Hậu hiện đại đưa cái ngoại vi vào trung tâm, xóa nhòa ranh giới giữa cái
bình thường và cái cao cả, cái quan trọng và không quan trọng, cái mang tính
bản chất và cái rời rạc, lẻ tẻ, ngẫu nhiên, cái thanh và cái tục.
Trong thơ Hồ Xuân Hương
cái ngoại vi, cái bình phàm, cái nhỏ bé thời ấy là người phụ nữ, cái tục.
Nhân vật nữ trong thơ Xuân Hương là loại nhân vật rất lạ
trong văn chương cổ điển. Tất nhiên họ không phải là liệt nữ, không phải là
những bà chính thất đường đường chính chính giữ gìn gia phong, mà cũng không
phải là người con gái nết na “công dung ngôn hạnh”, mà đó là những cô gái bình
dân, tất nhiên rồi, không những thế còn rất vô ý vô tứ (Thiếu nữ ngủ ngày), nghèo
mà ham hố “cố đấm ăn xôi” (Làm lẽ, Dỗ người đàn bà khóc chồng chết),
“xướng ca vô loài” (Tranh Tố nữ),thậm chí chửa hoang, chẳng biết
giữ gìn lễ nghĩa gì (Không chồng mà chửa). Có thể gọi đó là thế giới của
những cô gái “trắc nết”. Những người con gái trắc nết lại trở thành nhân
vật chính trong thơ Xuân Hương. Họ ùn ùn đứng dậy, đòi quyền lợi
của mình. Thế nhưng “trắc nết” là nhìn từ cặp kính tiết hạnh phong kiến, còn
nhìn từ góc nhìn nhân văn chủ nghĩa thì họ lại là những thân phận thấp hèn
nhất, những nạn nhân đáng thương nhất của chế độ nam quyền.
Cái tục cũng là cái ngoại vi, cái tầm thường không đáng
để ý bị cấm cửa trong tòa lâu đài văn chương cao nhã phong kiến. Thế nhưng
chính chúng lại xô cửa, ào ạt chen vai thích cánhùa vào thơ Xuân Hương: Đèo
Ba Dội, Đá ông chồng bà chồng, Động Hương Tích, Hang Cắc Cớ, Hang Thánh Hóa
chùa Thầy…Dưới cái nhìn của Xuân Hương, dường như thế giới này chủ yếu là
thế giới của cái tục.
Rộng hơn nữa, cái thông
tục trong ngôn ngữ cũng được đưa vào thơ: những từ ngữ bình dân, những tiếng
tục, và cả tiếng chửi… và gây được hiệu quả nghệ thuật đặc biệt:
- Này này chị bảo cho mà biết/ Chốn ấy hang hầm chớ
mó tay (Trách Chiêu Hổ)
- Ai về nhắn bảo phường
lòi tói/ Muốn sống đem vôi quét trả đền (Mắng
học trò dốt)
3. THỦ PHÁP GIỄU
NHẠI, TRÀO TIẾU
Nếu quan sát chi tiết
thì thấy trong thơ Nôm Hồ Xuân Hương có khá nhiều thể loại: bên cạnh Đường luật
còn có Thất ngôn xen lục ngôn (Khóc Tổng Cóc, Đùa Chiêu Hổ…), trong hai
thể đó lại có cả thơ vịnh người, thơ vịnh cảnh và thơ vịnh vật. Tại sao vậy? Có
thể trả lời: ấy là thủ pháp giễu nhại. Người đọc muốn cảm được những bài ấy
phải có một kiến thức từ chương học cổ điển nhất định – nói như Kriteva –
kiến thức “liên văn bản”.
-
Thơ thất ngôn xen lục ngôn với những thành tựu đạt được trong Quốc âm
thi tập của Nguyễn Trãi, Hồng Đức quốc
âm thi tập của Lê Thánh Tông, Bạch Vân am quốc
ngữ thi của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã định hình một phong cách thể loại
thiên về cái đẹp Giản, Mộc, Chuyết… Đó là thể thơ của người quân tử. Xuân Hương
làm rỗng ý nghĩa mỹ học của nó để đưa vào đó cái thông tục có tính chất
đối lập. Ít ai nghĩ bài thơ dưới đây cũng là một bài thơ thất ngôn xen lục
ngôn:
Anh đồ tỉnh, anh đồ say,
Sao anh ghẹo nguyệt giữa
ban ngày?
Này này chị bảo cho mà
biết,
Chốn ấy hang hầm chớ mó
tay.
(Trách Chiêu Hổ)
-
Trong văn chương cổ điển thì thơ vịnh người thường thể hiện cái thần, cái chí,
sự nghiệp của nhân vật; thơ vịnh cảnh thường thể hiện triết lý và mỹ học Thiền
– Lão; thơ vịnh vật thường có tính chất khẩu khí – khẩu khí đế vương hay khẩu
khí quân tử. Xuân Hương cũng làm thơ vịnh người (Thiếu nữ ngủ ngày, Không
chồng mà chửa, Sư hổ mang…), nhưng lại thể hiện con người bản năng, con
người của chữ Tình, hay con người với mặt trái của nó. Xuân Hương cũng làm thơ
vịnh cảnh (Đèo Ba Dội, Đá Ông Chồng Bà Chồng, Động Hương Tích, Hang Cắc Cớ,
Hang Thánh Hóa chùa Thầy…), nhưng vịnh cảnh để thể hiện tính “phồn thực”
của thế giới. Xuân Hương cũng làm thơ vịnh vật (Quả mít, Trống thủng…),
nhưng để thể hiện nhu cầu sống của cái bản năng. Rõ ràng ở đây đã diễn ra một trò
chơi đối thoại với thi pháp của văn chương trung đại.
Trong những bài thơ vịnh
cảnh, vịnh vật, có những bài dường như Xuân Hương có ý thức một cách
rõ ràng về việc dùng thủ pháp giễu nhại.
Bài Đánh đu có
nhiều nhà nghiên cứu đã chỉ ra nó chỉ là phiên bản của bài thơ cùng tên trong Hồng
Đức quốc âm thi tập, thậm chí có người còn căn cứ vào đó để phủ nhận
tác quyền của Hồ Xuân Hương với bài thơ đó. Nhưng nếu nhìn nó bằng cái nhìn Hậu
hiện đại thì ở đây Xuân Hương đã sử dụng thủ pháp giễu nhại, trào tiếu, theo
kiểu liên văn bản.
Đây là bài thơ Cây
đánh đu của Hồng Đức:
Bốn cột lang nha cắm để
chồng,
Ả thì đánh cái ả còn
ngong.
Tế hậu thổ khom khom
cật,
Vái hoàng thiên ngửa
ngửa lòng.
Tám bức quần hồng
bay phới phới,
Hai hàng chân ngọc
đứng song song.
Chơi xuân hết tấc xuân
dường ấy,
Nhổ cọc đem về để lỗ
không(4).
Đây là bài thơ Đánh
đu của Xuân Hương:
Bốn cột khen ai khéo
khéo trồng,
Người thì lên đánh kẻ
ngồi trông.
Trai du gối hạc khom
khom cật,
Gái uốn lưng ong ngửa
ngửa lòng.
Bốn mảnh hồng quần bay
phấp phới,
Hai hàng chân ngọc duỗi
song song.
Chơi xuân đã biết xuân
chăng tá,
Quan sát hai bài thơ
người ta thấy: bài thơ trong tập Hồng Đức thể hiện một cảm
quan cổ xưa, già cả: tìm cái đẹp trong những hình ảnh nghi lễ (tế hậu thổ,
vái hoàng thiên). Còn bài thơ của Xuân Hương thì thể hiện một cảm quan mới
mẻ, trẻ trung: tìm thấy cái đẹp trong dáng vẻ khỏe mạnh, đa tình của tuổi trẻ (trai
du gối hạc, gái uốn lưng ong). Bài thơ trong tập Hồng Đức nghiêm
túc, đúng là tả cảnh đánh đu thật, còn thơ Xuân Hương thì tinh quái, đâu phải
chỉ mỗi nghĩa đánh đu. Bài thơ của Xuân Hương làm ra chính là để giễu nhại cái
cao nhã mà khô khan của thơ Hồng Đức!
Bài Cái quạt của
Hồ Xuân Hương cũng là sự giễu nhại bài Cái quạt (團扇Đoàn phiến) của Ban Tiếp Dư. Đây là bài thơ của nàng Ban:
新製齊紈素、皎潔如霜雪 。裁成合歡扇、團團似明月。
出入君懷袖、
動搖微風發。
常恐秋節至、
涼飆奪炎熱。
棄捐篋笥中、
恩情中道絕。(5)
|
Tân chế Tề hoàn tố, Hạo khiết
như sương tuyết.Tài thành Hợp hoan phiến, Đoàn đoàn tự minh nguyệt.
Xuất nhập
quân hoài tụ,
Động dao
vi phong phát.
Thường
khủng thu tiết chí,
Lương tiêu
đoạt viêm nhiệt.
Khí quyên
giáp tư trung,
Ân tình
trung đạo tuyệt.
|
(Mới chế lụa Tề trắng,
Trong sạch như sương
tuyết.
Đem làm quạt Hợp hoan,
Tròn trịa giống mặt
nguyệt.
Ra vào trong tay vua,
Lay động sinh gió mát.
Thường sợ tiết thu đến,
Gió mát cướp nồng nhiệt.
Ném cất vào xó rương,
Nửa đường ân ái tuyệt)
(Vân Bình dịch)(6)
Ban Tiếp Dư là cung nhân
vua Hán Thành Đế. Nhà vua sợ Triệu Phi Yến ghen nên đã cho nàng đến hầu Thái
hậu. Bị nhà vua lạnh nhạt, nàng Ban buồn khổ làm bài thơ này, chép trên cái
quạt để trách nhà vua.
Nói theo ngôn ngữ nữ
quyền luận thì bài thơ Cái quạt của Ban Tiếp Dư mang đậm màu
sắc giới tính, thể hiện một cách nghĩ bất bình đẳng nghiêm trọng: người phụ nữ
là vật sở hữu của người đàn ông, sống phụ thuộc vào thái độ của người đàn ông,
vì thế lúc nào cũng nơm nớp sợ bị bỏ rơi, bạc đãi.
Xuân Hương cũng làm bài
thơ Cái quạt. Bằng cái nhìn liên văn bản, người ta thấy dường
như Xuân Hương đang đối thoại với Tiếp Dư:
Mười bảy hay là mười tám
đây,
Cho ta yêu dấu chẳng rời
tay.
Mỏng dày chừng ấy chành
ba cạnh,
Rộng hẹp dường nào cắm
một cây.
Càng nóng bao nhiêu thời
càng mát,
Yêu đêm chưa phỉ lại yêu
ngày.
Hồng hồng má phấn duyên
vì cậy,
Bài thơ vẫn đậm hơi thở
của giới, nhưng không còn tình trạng bất bình đẳng như bài thơ của nàng Ban.
Người nữ được biểu trưng bằng cái giống của họ, một cái giống tự tin về tuổi
trẻ, về hấp lực giới tính của mình, một cái giống có tư thế chủ động và có một
tầm cao ngang bằng, thậm chí còn hơn hẳn đối phương: Mát mặt anh hùng
khi tắt gió/ Che đầu quân tử lúc sa mưa (Cái quạt 1). Hai bài
thơ được viết ra như một cuộc đối thoại liên văn bản, mà bài sau làm ra như một
sự giễu nhại về cái yếu ớt và cũ kỹ của bài thơ trước.
4.HỒ XUÂN HƯƠNG VÀ HẬU
HIỆN ĐẠI – TẠI SAO?
Như trên đã thấy, với
cách nhìn đời sống, với những thủ pháp, cách thức thể hiện, Hồ Xuân Hương đã
sáng tác như một nhà thơ Hậu hiện đại. Nói như thế, tất nhiên là thơ Hồ Xuân
Hương không có liên quan gì đến chủ nghĩa Hậu hiện đại của những R.Barthes,
J.Derrida, M.Foucault, J.Baudrillard, F.Lyotard… sống sau nàng hơn hàng thế kỷ.
Sự hiện diện những yếu tố giống với văn chương hậu
hiện đạitrong thơ Xuân Hương chính là do có sự tương đồng về
thời đại giữa thời của Hồ Xuân Hương và thời của triết học và văn chương Hậu hiện
đại.
Cả hai thời đều là thời
đại khủng hoảng lớn lao và sâu sắc.
Đó là sự khủng hoảng của
hệ thống cũ, một hệ thống tồn tại lâu dài, vững chắc, nó đã trở thành một cấu
trúc bền vững tưởng không gì phá nổi, nhưng đồng thời nó cũng đang xơ cứng, cản
trở cho sự phát triển. Đó là thời khủng hoảng của xã hội Nho giáo trọng lý,
trọng đức, trọng nam từ thế kỷ XIX trở về trước, tương tự như thời khủng hoảng
của nền văn minh cơ khí phương Tây với truyền thống trọng tư duy lý tính, trọng
khoa học, đề cao bản ngã cá nhân.
Hậu hiện đại thiên về sự
phủ định, sự đập phá, yêu cầu thoát xác, chứ bản thân nó chưa phải là một học
thuyết có tính chỉ đường để đến một thời đại mới.
Hậu hiện đại đưa cái
ngoại vi, cái yếu thế bình đẳng với cái trung tâm. Thơ Xuân Hương cũng làm như
thế với các yếu tố văn hóa truyền
thống Việt.
Hậu hiện đại không phải
chỉ có một “hậu hiện đại”, Hậu hiện đại có thể là một cảm quan, một thái độ, và
như thế thì cũng có nhiều Hậu hiện đại hay nói như Umberto Eco thời nào cũng có
Hậu hiện đại của nó:
“Thực ra, tôi tin rằng
chủ nghĩa Hậu hiện đại không phải là một khuynh hướng cần định rõ niên đại mà
đúng hơn, là một phạm trù tư tưởng – hoặc, hơn nữa, một Kunstwollen, một đường
lối vận hành. Có thể nói, mỗi thời đại đều có chủ nghĩa Hậu hiện đại của riêng
mình…”(7).
(1)Một số tài liệu tham
khảo chính về Hậu hiện đại:
- Nhiều tác giả: Văn
học hậu hiện đại thế giới – những vấn đề lý thuyết. Nxb. Hội Nhà văn,
H, 2003.
- Jean-Francois Lyotard: Hoàn cảnh Hậu
hiện đại (Ngân Xuyên dịch, Bùi Văn Nam Sơn hiệu đính và giới thiệu). Nxb. Tri thức, H, 2008.
- Lã Nguyên: Câu
chuyện về một kiểu cắt nghĩa xã hội, theo website: vanhocquenha.com
(2) Thơ Hồ Xuân
Hương (Nguyễn Lộc tuyển chọn và giới thiệu). Nxb.Văn học, H, 1982. Các
trích dẫn thơ Hồ Xuân Hương dưới đây đều từ sách này.
(3)Trong thơ Hồ Xuân
Hương còn có mấy từ “quân tử” nữa: Quân tử có yêu thì đóng cọc (Quả
mít), Trách người quân tử hẹn sai ra (Trách Chiêu Hổ),
nhưng từ “quân tử” ở đây được dùng như đại từ ngôi thứ hai chứ không phải là
danh từ chỉ loại người.
(4) Hồng Đức
quốc âm thi tập(Phan Trọng Điềm, Bùi Văn Nguyên biên soạn).Nxb. Văn học, H,
1982, tr.209.
(5) Cổ thi
nguyên (Thẩm Đức Tiềm tuyển chú).Thượng Hải ấn thư quán ấn hành,
Hongkong, 1962, tr.49. Bài thơ này còn có tên Oán ca hành, Oán thi. Câu
thứ hai có bản viết: “Tiên khiết như sương tuyết”.
(6) Ôn Như Hầu: Cung
oán ngâm khúc (Vân Bình Tôn Thất Lương dẫn giải và chú thích). Tân
Việt xuất bản, Sài Gòn, 1950, tr.25.
(7) Dẫn theo Nhật Chiêu: Thiền
và Hậu hiện đại, website Văn học và Ngôn ngữ:
http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=2031:thin-va-hu-hin-i-&catid=94:ly-lun-va-phe-binh-vn-hc&Itemid=135
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét