Truyện cực ngắn cần một vị thế xứng đáng

Truyện cực ngắn cần một
vị thế xứng đáng

Truyện cực ngắn, truyện siêu ngắn, truyện ngắn mini, truyện ngắn bỏ túi… là những tên gọi khác nhau để gọi tên một thể loại văn học đang định hình. Trong bài viết này tạm gọi là truyện cực ngắn.
Thể loại này vốn đã xuất hiện và khá phát triển từ cuối thế kỷ XIX. Các nhà văn lớn như Lỗ Tấn, Quách Mạt Nhược, Giả Bình Ao (Trung Quốc), Anton Chekhov (Nga) đã có những truyện cực ngắn rất nổi tiếng. Ở Việt Nam có nhà văn Nguyễn Công Hoan, Bùi Hiển cũng là những bậc thầy của thể loại truyện cực ngắn. Xét về lưu lượng, nghệ thuật thắt mở, kết thúc truyện thì truyện cười và truyện ngụ ngôn cũng là truyện cực ngắn. Điều đó có nghĩa là truyện cực ngắn hoàn toàn đủ tư cách và giá trị của một thể loại văn học để có chỗ đứng xứng đáng bên cạnh truyện ngắn, truyện vừa và tiểu thuyết nói chung.
Nhà thơ Trần Đăng Khoa từng có ý kiến về truyện cực ngắn: “Truyện mini là một loại hình văn xuôi đặc biệt. Đặc biệt bởi nó ngắn. Rất ngắn. Có truyện vài trăm từ, thậm chí chỉ hơn chục từ mà vẫn phải là một truyện ngắn. Nghĩa là nó vẫn phải có đầy đủ cốt truyện, nhân vật, đối thoại và những vấn đề “gửi gắm” của tác giả ở đằng sau con chữ, mà người đọc vẫn thấy thoải mái, khoái cảm, không có cái cảm giác bức bối, chật chội và ngột ngạt, như mình bị vo nén lại, rồi nhét vào trong một cái… ống xe điếu. Nhiều truyện mini, nếu đạt tới chuẩn của truyện mini, người đọc vẫn thấy nó vạm vỡ, rộng lớn hơn một cuốn tiểu thuyết dày bịch mà lại lễnh loãng và nhạt phèo”.
Tương đồng với ý kiến trên, nhà phê bình văn học Chu Văn Sơn cũng cho rằng truyện chỉ có một tình huống mới là những truyện mang tính đặc trưng cho thể loại truyện cực ngắn. Đối với những truyện ngắn có từ hai, ba tình huống trở lên đều có thể trở thành truyện vừa, truyện dài. Vì vậy khi đọc truyện cực ngắn, người đọc dễ nhận thấy đa số chỉ có một tình huống. Hầu như những truyện cực ngắn được cho là hay nhất cũng thường chỉ có một tình huống.
Trong truyện ngắn thông thường và truyện dài thì các ý tưởng, triết lí mà tác giả muốn gửi gắm đều có xu hướng  vừa tích trữ vừa phô diễn trên từng trang sách. Có lẽ vì thế mà trong cụm từ “tác phẩm đồ sộ” đã bao hàm cả số trang số chữ. Ngược lại, truyện cực ngắn là phải ngắn hơn truyện ngắn. Càng ngắn càng hay. Càng ngắn thì người đọc càng rộng đường suy ngẫm. Tài năng của nhà văn thể hiện ở sự chắt lọc, sắp xếp và nén lại sao cho không thừa không thiếu một chữ nào. Bởi vậy mà những truyện cực ngắn xuất sắc thì khi tóm tắt hay kể lại đều có thể dài dòng hơn nguyên tác.
Suy cho cùng mọi tác phẩm dù ngắn hay dài cũng phải chứa đựng và truyền tải cho được những thông điệp nào đó của cuộc sống. Truyện cực ngắn có lợi thế là khi truyện kết thúc bất ngờ trên con chữ thì cũng chính là lúc bật mở ra nguồn cảm hứng không giới hạn để độc giả được chủ động tiếp nhận thông điệp ý nghĩa từ bên ngoài tác phẩm.
Bất kể độc giả thuộc đối tượng nào cũng đều có thể dễ dàng tiếp cận đọc hiểu thể loại truyện cực ngắn. Điều hấp dẫn cuốn hút nhất ở truyện cực ngắn là luôn tạo ra sự bất ngờ và bất thường. Cái bất thường xuất hiện hợp lí như một cái bình thường và cái bình thường lại khác biệt như một cái bất thường. Nếu nói truyện ngắn là một “lắt cắt” thì truyện cực ngắn là “lát cắt của lát cắt” đặc biệt, là sự cô đọng tinh tuý nhất.
Một sự khác biệt nữa là truyện cực ngắn còn mang được tính thời sự nóng bỏng. Có thể coi truyện cực ngắn là sự phản ứng tức thời nhạy bén, là thể loại xung kích trước mọi vấn đề của xã hội. Đối với những truyện cực ngắn có tính phổ quát, chứa đựng thông điệp giàu ý nghĩa thì sự lan toả và sức sống của truyện sẽ thật sự mãnh liệt lâu bền.
Truyện cực ngắn tưởng như dễ viết nhưng để viết cho hay thì cực khó. Nếu độc giả không tìm thấy mình, không được giật mình, không được ngơ ngác, không được lặng người… trước các khoảng trống nghệ thuật do tác giả cài đặt thì chưa phải là truyện cực ngắn hay. Cảm hứng khi đọc truyện cực ngắn tạo ra sự giao thoa cảm xúc và người đọc có cơ hội cùng suy ngẫm, cùng sáng tạo sau khoảng trống bỏ ngỏ của tác phẩm.
Thời đại ngày nay con người như bị bủa vây giữa xã hội “số và mạng”, thông tin tràn ngập mà thời gian lại có hạn. Vì vậy độc giả rất khó dành trọn thời gian cho những tác phẩm dày cộp. Thể loại truyện cực ngắn không chỉ là giải pháp tình thế mà nó vẫn đủ sức truyền tải thông điệp cũng như các chức năng của văn học. Có nhà văn từng ví von, mỗi truyện cực ngắn như một miếng ngon. Có khi người ta lại nhớ và mê một miếng ngon khoái khẩu hơn cả mâm bàn thừa mứa. Độc giả ngày nay đã thay đổi thói quen truyền khẩu, chuyền tay tác phẩm văn chương sang chia sẻ trên các trang mạng. Truyện cực ngắn là thể loại “vừa miếng” phù hợp nhất để lan toả trên không gian mạng cũng như sách giấy truyền thống.
Hy vọng đã đến lúc thể loại truyện cực ngắn được xã hội quan tâm và xuất hiện đều đặn trên văn đàn cả nước, đáp ứng nhu cầu thưởng thức đa dạng của số đông độc giả.
1/1/2025
Trần Vinh
Theo https://vanvn.vn/