Tác phẩm văn chương
như một
sinh thể tinh thần
I.1 Từ khi loài người xuất
hiện cho đến nay, dường như, không một sản phẩm tinh thần nào lại được xã hội
quan tâm rộng rãi như văn chương. Có người từ bản chất nhân văn phổ biến của
văn chương để tìm lời giải. Có người lại đi từ bản chất ngôn từ sâu rộng của
văn chương để tìm câu trả lời. Ưu thế của văn chương so với các họat động tinh
thần khác của con người là ở đó. Mà sự phức tạp của văn chương so với các họat
động tinh thần ấy cũng từ đó mà ra. Cần nhấn mạnh tới mặt sau của vấn đề. Ai
cũng quan tâm, nên ai cũng có thể bàn luận về văn chương, thậm chí ai cũng có
thể đưa ra quan niệm văn chương của riêng mình. Mọi rầy rà khởi nguồn từ đây.
Cùng với sự phát triển của tri thức, sự rầy rà xem ra ngày một tăng. Để rồi,
cho tới giờ, từ hữu hạn, quan niệm về văn chương vốn mang tính ý thức rất cao
đang có nguy cơ bị đẩy dần tới ranh giới của vô hạn. Nghĩa là vô cùng. Nghĩa là
càng ngày càng rời xa, hơn thế, đi tới xóa nhòa mọi tiêu chí. Giờ thì không một
ai còn đủ can đảm liệt kê những quan niệm văn chương đã từng được công bố mà lại
không e sợ rơi vào thiếu hụt. Dầu chỉ là những quan niệm cơ bản nhất. Dẫu chỉ
là những ý kiến do những tên tuổi có thẩm quyền nhất cho mọi thời đại đã từng
phát ngôn.
I.2 Từ đó đã thật sự xuất hiện
những hiểm họa văn học mới. Trước đây, văn hào Lỗ Tấn bảo rằng, trên đời vốn
không có đường, người đi mãi thành đường. Giờ lại khác, trên lãnh địa văn học,
người đi lại nhiều quá, đến mức chẳng còn đường nữa. Bởi thế đã xuất hiện sự
hoài nghi nhận thức mới khi nhân lọai bước vào thời kỳ mà các học giả phương
Tây gọi là hậu hiện đại. Nhiều người đã đặt trong ngoặc đơn các lọai hình
tri thức mà họ gọi là truyện và tự sự, nhất là các siêu
truyện và siêu tự sự. Bất tín nhận thức đã trở thành cảm quan
chung chi phối, quán xuyến chủ nghĩa hậu hiện đại. Trong tình hình đó, không lấy
làm ngạc nhiên nếu như vài thập kỷ trở lại đây trên thế giới xuất hiện ngày một
lan rộng xu hướng phủ nhận mọi ý định đưa ra định nghĩa về văn chương. Nhiều
người, như các học giả Hoa Kỳ, tiêu biểu là Morris Weitz, William Kennick,
Morgart Macdonald … đều nhất loạt lên tiếng chỉ trích những ai cố công đi tìm
khái niệm văn chương. Đơn giản vì, với họ, là không thể. Họ tỏ ý rất tâm đắc với
câu nói của Augustin: “Xét cho cùng thời gian là gì? Không ai hỏi, tôi còn
cảm thấy rõ ràng, nhưng nếu có người bảo thử giải thích, thì tôi liền cảm thấy
mông lung, mơ hồ”(1, tr. 337). Sự hòai nghi lý luận của họ dựa hẳn vào triết học
phân tích ngôn ngữ của nhà nghiên cứu người Anh L. Wittgenstein (1889 - 1851).
Ông đã đưa ra lý thuyết nổi tiếng cho rằng, mọi diễn ngôn (discourse),
về bản chất, đều chỉ là những trò chơi ngôn ngữ. Như mọi trò chơi
khác, theo ông, diễn ngôn nào cũng tùy thuộc vào cách chơi. Mà cách chơi lại do
luật chơi được quy ước trong từng trường hợp cụ thể chi phối. Không có luật
chơi chung cho mọi trò chơi, cho mọi diễn ngôn. Rõ ràng, ông hướng trọng tâm
chú ý vào hiệu quả thực tế, hiệu quả cụ thể của từng diễn ngôn. Đã thế thì mọi
hình thái phát ngôn trừu tượng sẽ không còn cơ sở tồn tại. Mọi khái niệm, do vậy,
cũng mất hết ý nghĩa.
II.1 Cho dầu như vậy, nhân
loại từ ngàn năm nay, và có lẽ ngàn năm sau nữa, vẫn không thôi khắc khoải trước
một câu hỏi: rốt cục văn chương là gì? Trên Báo Văn nghệ số
31 / 2006 mới đây, một nhà văn phải nói là khá thành đạt, hai lần trong một bài
báo ngắn, thảng thốt một cách thành thật bởi chính câu hỏi ấy, để rồi phải tự
thú nhận là “không thể tự trả lời”. Cũng nên xem đó là cách trả lời của
một nhà văn. Riêng những người chuyên nghiên cứu văn chương thì không thể
không tự trả lời. Bằng một hệ thống chứng lý rõ ràng. Bởi lẽ, làm sao có
thể tìm hiểu, phân tích, đánh giá văn chương mà lại không có một quan niệm cho
thật rành rọt và xác định về đối tượng hành động của mình? Sẽ hòan tòan lạc lối,
mất phương hướng – ai cũng đều biết như vậy! Chỉ còn mỗi một việc là phải
bằng mọi cách xác lập quan niệm văn chương cho bản thân. Trước quá nhiều
quan niệm văn chương hiện tồn, tính chủ động của nhà nghiên cứu phải rất cao.
Vì ai cũng muốn có một quan niệm đáng tin cậy nhất, theo nghĩa là đúng đắn và
phù hợp hơn cả với bản chất đích thực của văn chương chân chính xưa nay. Buộc
phải có cách ứng xử khoa học và hữu hiệu đối với những quan niệm văn chương đã
có. Xem ra quan niệm nào cũng có những cơ sở tồn tại riêng, có sức cuốn hút
riêng đến mức gần như không thể không cần trau dồi và vận dụng. Kinh nghiệm cho
hay, không nên quá đề cao đến mức độc tôn một quan niệm, một phương pháp nào cả.
Cần soi tỏ văn chương từ nhiều góc nhìn, bằng nhiều cách xem xét. Chúng bổ sung
cho nhau, giúp ta dần dà có một hình dung tương đối đầy đủ về văn chương vốn là
một đối tượng sống động, xa lạ với mọi sự áp đặt và mọi định kiến khác nhau
trên đời.
Riêng những người
chuyên tâm làm lý luận thì lại có một chức phận khác, cần xem là đòi hỏi mang
tính đặc thù. Đó là phải có một hệ thống quan niệm văn chương riêng cho
mình. Không nhất thiết phải hòan tòan khác lạ - thật khó có sự khác lạ như vậy,
nhưng phải riêng – riêng trong hệ thống, riêng trong cách
tiếp cận, để đi tới cái riêng trong niềm tin khoa học. Trên cơ sở
cái riêng của cá nhân, nhà lý luận có điều kiện tiếp nhận, thâu thái
cái đa dạng, khác biệt và độc đáo của người khác. Có thể coi đây chính là lẽ tồn
tại của nhà lý luận với tư cách là một nhân cách khoa học. Chưa tạo lập
được cái riêng này chưa thể được gọi là nhà lý luận theo đúng nghĩa của
nó. Trong bài viết này, tôi xin tập trung trình bầy quan niệm tác phẩm văn
chương như một sinh thể tinh thần, rất mong nhận được sự chia sẻ của bạn đọc xa
gần. Đây là vấn đề rộng, lớn. Và khó, tất nhiên. Do vậy, tôi chỉ xin được trình
bầy suy nghĩ bước đầu trên những nét đại lược nhất.
II.2 Trước nay, quan niệm
văn chương thật đa dạng, nhưng nếu nhìn từ các yếu tố tạo nên đời sống văn
chương thì có thể quy vào 5 hướng quan niệm chính sau: 1. Xu hướng xã
hội (như quan niệm của R. Stone: “Văn chương là sự thật được hiển lộ
và được nhận diện ” ); 2. Xu hướng tâm lý (như quan niệm của G.
Santayana: “Văn chương là bản năng sáng tạo khi ý thức được mục đích của bản
thân”); 3. Xu hướng ý thức (như quan niệm của Nguyễn Đăng Mạnh: “Văn
chương là một hình thái tư tưởng nghệ thuật bằng ngôn ngữ của con người”; 4.
Xu hướng tiếp nhận (như quan niệm: “Tác phẩm văn chương là một
quá trình”); 5. Xu hướng bản thể (như quan niệm S. Langer: “Văn
chương là sự sáng tạo hình thức ký hiệu tình cảm nhân lọai”). Bốn hướng đầu
có thể xem là cách nhìn ngọai quan. Duy hướng sau cùng xuất phát từ
cái nhìn nội quan. Nhiều trào lưu, trường phái lý luận, phê bình văn
chương chủ chốt xuất hiện và ảnh hưởng sâu rộng trong thế kỷ XX như Hình
thức luận Nga, Phê bình Mới Anh – Mỹ, Ký hiệu học nghệ thuật, Cấu trúc luận …
thuộc xu hướng này. Trong việc xác định bản thể văn chương, rõ ràng, cách
nhìn nội quan tỏ ra có ưu thế hơn hẳn. Tất nhiên, ở đây, mỗi trào
lưu, mỗi trường phái có những sắc thái khác nhau mặc dầu cùng coi tác phẩm (đúng
hơn là văn bản) văn chương là chủ âm (xin mượn từ dùng của R.
Jacobson).
Cũng có thể dựa
vào mối quan hệ giữa văn chương với các hình thái ý thức xã hội khác trong
định hướng nghiên cứu của nhà lý luận để phân chia các quan niệm trước nay. Đại
để có 3 hướng cơ bản sau: 1. Xu hướng khoa học nghiêng về
nhận thức luận, coi lý luận là khoa học về văn chương ; 3. Xu
hướng triết học nghiêng về ý thức luận, coi lý luận là triết học
về văn chương; 3. Xu hướng nghệ thuật nghiêng về bản thể luận,
coi lý luận là cốt tủy của văn chương. Theo tôi, hai xu hướng sau, nhất
là xu hướng nghệ thuật có nhiều triển vọng hơn cả trong việc đi sâu
vào đặc trưng của văn chương, bởi hai lẽ sau:
- Một là, hướng tiếp
cận này tỏ ra thích hợp với đối tượng của lý luận là văn chương hơn.
Như nhiều người đã nói, tác phẩm văn chương là một loại sản phẩm rất đặc thù,
không chỉ hòan tòan khác biệt với các lọai sản phẩm vật chất, mà còn khác biệt
với mọi sản phẩm tinh thần của con người và xã hội. Rất thú vị là ngay từ đầu
thế kỷ XIX, điều này đã được học giả Phan Huy Chú phát hiện ra trong khi phân
biệt hai khả năng trước thuật và ca vịnh tập trung trong con
người bách khoa Lê Quý Đôn. Trong bài Đề tựa Quế Đường thi tập, ông
nhận xét tinh tế : “Việc trước thuật của Lê công như sông dài bể rộng, đầy
tràn, tít tắp, không nơi nào không đến, thế mà sự kỳ diệu của những lời ngâm vịnh
của ông lại cũng như chim (ríu rít) mùa xuân, hoa (tươi nở)đúng kỳ”(2, tr.
101). Không gì thỏa đáng hơn từ kỳ diệu để nói về văn chương, Cũng
không gì thích hợp hơn khi so sánh văn chương với tiếng chim, với sắc hoa, nghĩa
là với những sinh thể sống động nhất. Hẳn nhiên, lý luận văn chương muốn thật sự
là“cái danh để gọi cái thực”(Công Tôn Long tử) thì buộc phải mang những nét đặc
thù. Chẳng phải vô cớ mà ngay từ năm 1894, trong Lời nói đầu cuốn Lịch sử
văn học Pháp, nhà nghiên cứu nổi tiếng G. Lanson đã nhất mực khẳng định: “Cả
đối tượng, cả phương tiện nhận thức, văn học đều không phải là khoa học hiểu
theo đúng nghĩa của từ này”(4, tr. 72).
- Hai là, nếu ta
thừa nhận có tiến bộ trong văn chương, thì hướng tiếp cận nghệ thuật giúp
ta có thể dễ dàng nhận ra sự vận động, tiến triển của bản thân văn chương hơn
các cách tiếp cận khác. Vì chỉ với cách xem xét này, quan niệm mới đích thực được
xem là ý thức của văn chương. Quan niệm tựa như cái tôi của một
chủ thể. Chỉ một khi văn chương ý thức được chính mình trong quan hệ với những
lĩnh vực khác nhau của xã hội mới nảy sinh cái tôi, nghĩa là mới hình
thành được quan niệm tồn tại dưới dạng thông thường hoặc dạng lý
luận. Dưới hình thái lý luận, cố nhiên, tự giác và triệt để hơn nhiều. Để
rõ hơn, ta có thể so sánh hai khái niệm thân xác và tính dục. Không
nên đồng nhất chúng với nhau. Tính dục không phải là một nhân tố tự
nhiên mà mang tính lịch sử rõ rệt. Điều này đã được M. Foucaulk biện giải đầy sức
thuyết phục trong cuốn Lịch sử tính dục (1976). Ông dựa vào thực tế
xưng tội – thú tội của những người theo đạo mà bản thân hiểu biết khá kỹ, và
cho rằng, trong thời Trung đại, người ta chỉ kể về lỗi lầm của hành vi gắn với
thân xác của con người, Tuy nhiên, bắt đầu từ thời Cải cách và Phản cải cách
thì “diễn ngôn xưng tội” mới có hình thức mới: trước linh mục, các
con chiên không chỉ kể về hành vi đã phạm, mà còn thú nhận cả ý
nghĩ nảy sinh trước, trong và sau hành vi đó nữa. Và ý thức về tính dục từ
đó mới dần dà được hình thành, góp phần nâng cao tính chủ thể toàn diện của cá
nhân con người (3, tr. 60 - 61).
II.3 Nhiều nhà lý luận đã
đưa ra những quan niệm văn chương theo hướng bản thể - nghệ thuật,
đóng góp những cái nhìn sát đúng, mang hơi thở hiện đại, làm phong phú thêm tư tưởng
văn chương, mở rộng thêm cách thức tiếp cận văn chương, tăng hiệu quả của mọi họat
động, nhất là sáng tác và phê bình văn chương. Đóng góp của họ là lớn, rõ, và
quý. Càng đáng trân trọng đối với công cuộc Đổi mới văn chương và văn học ở nước
ta diễn ra từ 20 năm nay, khi mà tinh thần hội nhập, đa dạng hóa, đa phương
hóa, trên nền tảng thực tiễn, lý luận dân tộc đang đặt ra nhiều vấn đề vừa cấp
thiết vừa lâu dài, buộc chúng ta phải nhanh chóng có lời giải thỏa đáng và phù
hợp nhất. Tuy nhiên, cần thấy giới hạn của mọi lối nhìn và cách tiếp cận. Thái
độ tôn sùng một lọai quan niệm văn chương nào đó không chỉ tỏ ra lỗi thời, mà
còn trở nên nực cười trong con mắt của những người am hiểu. Chẳng phải ở ngay
trên quê hương của những quan niệm đó đã từng xuất hiện không ít lời phàn nàn,
chê trách lắm khi gay gắt đó sao! Chẳng phải nhiều khi các chủ nhân của chúng
cũng đã thẳng thừng tuyên bố rời bỏ hoặc thực chất đã vượt qua quan niệm một thời
của chính họ đó sao! Xin nêu một trường hợp điển hình: R. Barthes. Ông là
nhà cấu trúc luận, rồi hậu cấu trúc luận người Pháp danh tiếng. Đóng góp của
ông cho tư duy văn học của nhân lọai trong thế kỷ XX vừa khép lại là không thể
phủ nhận được. Thế nhưng, nhiều đồng hương giàu tâm huyết và có hiểu biết của
ông lại không ngớt lên tiếng phê phán ông. Óai oăm thay, thái độ khoa học của họ
về cơ bản lại hòan tòan có cơ sở. J. Brenner cho rằng: “Barthes (và một
vài tên tuổi khác) lôi cuốn vào các buổi giảng và diễn thuyết của họ rất
nhiều sinh viên để làm cho họ lạc đường”. Còn Le Clézio, một nhà văn hiện
đang rất được hâm mộ tại Pháp thì lại viết về những năm tháng thống trị của chủ
nghĩa cấu trúc thế này: “Người ta đã tưởng văn học sắp chết. Đó là thời kỳ
sấy khô”. Còn thái độ của R. Barthes thì ra sao? Vào những năm cuối đời, khi
viết hồi ký, chính ông cũng cảm thấy mình có thời đã lầm lạc, rồi lên tiếng
phàn nàn là các học trò của ông khiến ngay bản thân ông cũng không thể nào đọc
cho nổi (Xem Văn học Nước ngòai, Số 4 / 1997).
II.4 Từ đó, chúng ta buộc
lòng phải suy nghĩ thật kỹ càng trước khi có ý định cổ xúy hoặc đưa ra một lọai
quan niệm văn chương nào đó là vì thế. Tuy nhiên, cũng khó mà hòan tòan tuân
theo cách thức của Giáo sư Phan Ngọc. Bằng thao tác luận quen thuộc của mình, một
lần Giáo sư đòi hỏi một định nghĩa thơ phải: “1. Có giá trị phổ quát …;2.
Mang tính hình thức, giúp người ta nhận diện được ngay thơ để làm thơ, đọc thơ,
giảng thơ có kết quả” (Xem Tạp chí Văn học, số 1 / 1991). Yêu cầu
đầu thì phải nhẽ. Vì, nói gì thì nói, đó là một đòi hỏi mang tính bắt buộc đối
với mọi khái niệm, phạm trù khoa học. Yêu cầu sau thì không thể. Bởi, không một
định nghĩa nào làm được như thế cả. Mà cũng không nên theo. Bởi, một định nghĩa
thơ, hay văn chương nói chung, mang tính hình thức tương tự sẽ khó
tránh khỏi sơ giản, máy móc. Có lẽ ý kiến của Giáo sư Lê Chí Dũng đáng để nhiều
người tham khảo hơn. Một lần, ông bảo, chẳng quan niệm văn chương nào
tránh khỏi phiến diện cả. Muốn hạn chế sự phiến diện chỉ có cách nương theo quy
luật của sinh học (ý ông muốn nói đến tính tự nhiên của vạn vật).Ta có thể
chia sẻ với Giáo sư. Đâu như nhà thơ yểu mệnh Lãng Thanh có một bài thơ
mang cái tên đầy ý nghĩa - “Thiên nhiên là người thầy vĩ đại của
tôi”. Vậy nên, cái cần tránh nhất là sự khô cứng của lý luận. Tôi nghĩ tới
những ý thơ thật thấm thía của Nguyễn Duy. Không mấy người có nhiều vần thơ chế
nhạo những cái nhợt nhạt, thô thiển, chết chóc, thiếu sức sống sâu sắc như
anh. “Người đâu tơ lụa xênh xang / Chạm tay da thịt mọc tòan cỏ may”(Lụa) - Không
nên trở thành một nhà lý luận như thế! “Lụa chi mà nõn mà nà / Thò tay
lành lạnh yêu ma quỷ thần” (Bạch) – Cũng không nên viết một công trình lý
luận như vậy!
III.Từ những điều vừa phân
tích, tôi muốn tin theo quan niệm:“Tác phẩm văn chương là một sinh thể tinh thần
của con người và xã hội”.
III.1 Người ta có thể từ nhiều
điểm xuất phát khác nhau để tạo lập hệ thống lý thuyết. Phổ biến ở ta là từ triết
học và mỹ học. Ưu thế của điểm tựa này rất dễ thấy: lý luận tìm ngay được tính
phổ quát – một yêu cầu cơ bản trước tiên của bất cứ một hệ thống lý thuyết khoa
học nào. Mặt hạn chế cũng dễ bộc lộ: lý luận dễ rơi vào xám ngắt – cái
điều mà bất cứ nhà lý luận nào cũng muốn tránh. Nên theo khuynh hướng chiết
trung: vừa coi trọng nền tảng triết – mỹ, vừa chú ý thích đáng tới thực tiễn
văn chương, đặc biệt là các ý kiến phát biểu về nghề của các nhà văn. Chẳng
hạn, nhận xét của nhà văn Nguyễn Khải về“những trang viết đẹp”còn lại mãi với
cuộc đời, khi chúng khiến ta “luôn luôn chan chứa lòng thương yêu, sự đồng
cảm”, khi ở chúng “sự sống hiện lên rực rỡ, tươi tắn, chói lòa nhiều
màu sắc”(Tạp chí Văn học, Số 11 / 2002). Rồi ý nghĩ của nhà văn Cuba A.
Carpentier về quá trình sáng tạo: “Tất cả những điều tôi viết là sự dựng
lại những sự kiện từng xảy ra, từng được quan sát, được nhớ lại và tập hợp
lại, sau đó biến chúng thành một cơ thể hòan chỉnh, một cơ thể sống”(Tạp chí
Văn học, Số 2 / 1977). Tôi đặc biệt quan tâm tới cụm từ một cơ thể sống, diễn
tả rất chuẩn xác kết quả lao động sáng tạo linh diệu của nhà văn. Nếu vậy thì cần
lưu tâm tới sự thừa nhận của nhà văn M. Proust về vai trò to lớn của vô
thức trong quá trình sáng tạo: “Càng ngày tôi càng ít coi trọng trí tuệ …
Chỉ khi không dùng tới trí tuệ, nhà văn mới có thể nắm bắt phần nào cảm xúc của
mình, có nghĩa là một phần của cái tôi và chất liệu duy nhất của nghệ thuật”. (4,
tr.77). Xem trọng ý kiến phát biểu trong những tình huống khác nhau của các nhà
văn, nhất là những tác gia cổ điển, không có nghĩa là một mực tin theo họ. Cái
chính là giúp các nhà lý luận thêm hiểu họ, tăng sự cảm thông với tư chất do
nghề văn tự nhiên tạo ra trong họ. Nếu thiếu những điều này sẽ không hy vọng tạo
lập nên một thứ lý luận dồi dào sự sống và sức sống văn chương như mong mỏi da
diết bấy lâu của chúng ta.
Cố nhiên, chúng ta cũng
không được rời bỏ hệ thống triết - mỹ khi xây dựng lý thuyết văn chương. Chỉ có
điều, bấy lâu nay, nhiều người có khuynh hướng đề cao triết – mỹ phương
Tây, giờ thì nên bổ sung thêm triết – mỹ phương Đông, gồm ít nhất là Trung Hoa
và Ấn Độ. Nên nhớ, người phương Tây càng ngày càng bị cuốn hút bởi minh triết ảo
nghĩa Á Đông. Không có cớ gì mà ta lại xem thường. Đặc biệt lưu tâm là những
trào lưu mà trước đây, do nhiều nguyên do lịch sử đặc biệt, không ít người xem
nhẹ, thậm chí bỏ qua. Tư tưởng Lão gia, Phật giáo là những ví dụ điển hình. Chủ
trương “thần vận” của Tư Không Đồ, “diệu ngộ”của Nghiêm Vũ đã
đành là có xu hướng huyền bí, nhưng chẳng lẽ lại không giúp ta tránh bị sa vào
giản đơn tới mức thô thiển khi tiếp nhận thực thể văn chương? Từ đó, chúng ta
cũng sẽ đỡ khe khắt hơn trong nhìn nhận, đánh giá để đi tới tiếp thu nhiều điểm
khả thủ trong quan niệm nghệ thuật của Nhóm Xuân Thu nhã tập trước Cách mạng. Rồi Bản
tuyên ngôn tượng trưng của Nhóm Dạ Đài ngay sau Cách mạng nữa. Ví như, yêu
cầu cảm thụ thơ sau của họ:“Chúng ta không được dùng lý trí, không được dùng cảm
tính, có nghĩa là không được chỉ dùng một quan năng tách bạch của chúng ta – dù
là quan năng nào đi nữa. Hãy đem tất cả linh hồn, hãy mở tất cả cửa ngách của
tâm tư mà lý hội”.
Ta cũng cần nhấn mạnh
tới cơ sở tạo dựng lý luận văn chương từ những thành tựu mới mẻ của khoa học hiện
đại, nhất là tóan học, vật lý học, tâm - sinh lý học … Ở đây, có thể chia sẻ với
nhà thơ Lê Đạt. Khi đi tìm mối liên hệ giữa “thơ và vật lý hiện đại”, ông
cả quyết rằng: “Những nguyên lý bất định, nguyên lý bổ sung của vật lý lượng
tử đã giải phóng nhân lọai khỏi lý thuyết nhân quả tất định cứng nhắc…góp phần
thiết kế cho nhân lọai một phạm trù mở, cái khác …mở ra kỷ nguyên đối thọai” (Xem Văn
nghệ, Số 30 / 2006). Tôi chỉ xin đề cập tới lĩnh vực tóan học, cụ thể
là quan niệm fractal. Đó là một dạng hình học mới do nhà tóan học Mỹ gốc
Do Thái B. Mandelbrot sáng tạo ra vào năm 1975. Fractal là gì? Có
thể hình dung cấu trúc này qua một ví dụ tiêu biểu. Lấy một tam giác đều có cạnh
là đơn vị độ dài. Chu vi của nó sẽ là 3. Nếu giữa các cạnh, ta dựng tiếp 3 tam
giác đều nhỏ, có cạnh là 1/3. Chu vi vi hình thu được sẽ là: 3 x 4/3. Tiếp tục
quá trình đó mãi, ta sẽ thu một hình giống bông tuyết với chu vi 3 x 4/3 x 4/3
… Điều kỳ diệu là diện tích bông tuyết có chu vi vô hạn đó lại rất hữu hạn, vì
nó không thể vượt quá tam giác ban đầu. Sở dĩ có dạng hình học mới này vì các
loại hình học phẳng Euclide, hay hình học cong Riemann không thể mô tả chính
xác được các cấu trúc xù xì, gồ ghề, phức tạp, không đều. Mà trong thực tế thì
đầy rẫy những cấu trúc loại này. Hình học fractal biểu lộ một dạng cấu trúc có
tổ chức ẩn chìm trong những loại hình phi tổ chức. Đó là thứ trật tự trong hỗn
lọan, rất tương thích với cấu trúc của sự sống, trong đó có văn chương. Nhưng tại
sao fractal lại là hình học của tự nhiên? Nhà nghiên cứu Đỗ Kiên Cường giải
thích: “Tôi cho rằng căn nguyên có lẽ khá đơn giản. Tự nhiên luôn họat động
một cách giản dị, tiết kiệm và hiệu quả. Cách thức càng giản dị càng tốt. Chi
phí thì tối thiểu mà kết quả phải tối đa. Fractal chính là một cách để đạt được
các mục tiêu dường như mâu thuẫn đó một cách đồng thời”. Bằng cách nào?
Ông luận giải tiếp: “Hình học fractal dựa trên một quy cách không thể đơn
giả hơn, đó là tự đồng dạng Nó tiết kiệm và hiệu quả, khi có thể thu
được cái vô hạn từ cái hữu hạn, như bông tuyết …”(Xem Văn nghệ, Số 17
– 18 / 2003). Tôi cho rằng cấu trúc fractal khá tương hợp với cấu trúc của một
tác phẩm văn chương vốn là một thực thể tinh thần đồng dạng với
chính sự sống muôn màu muôn vẻ của tự nhiên.
III.2 Từ những cơ sở nêu
trên, thấu triệt cách nhìn bản thể - nghệ thuật, , ta nên xem văn học là một
ngành khoa học nhân văn thuần túy . Vì đối tượng của văn học là
văn chương. Mà văn chương thì như bất cứ hình thái nghệ thuật nào khác“khi tính
người đã mất thì nghệ thuật cũng không còn nữa” (B. Brecht – 5 - tr. 107).
Đã vậy thì có thể từ đặc tính cơ bản của con người để xác định tính
chất chủ yếu của tác phẩm văn chương, như: tính hữu cơ, tính độc đáo, tính
cụ thể, tính vận động, tính gợi cảm, tính giới hạn …Nói khác đi, ở đây, ta
xem tác phẩm như một thực thể sống, có điều, đây là một dạng sinh thể tinh
thần linh diệu vào bậc nhất của con người và xã hội . Giáo sư Hồ Ngọc Đại
tại cuộc Hội thảo về dạy văn tổ chức ở thị xã Hòa Bình vào ngày 23 / 11 / 1987
đã gọi văn chương là “cái - con - văn”. Ông còn ví văn chương với “một
người con gái xinh đẹp”(Xem Tạp chí Cửa Việt, Số 1 /1990). Ta không nghĩ
là ông chỉ nói chơi chơi cho vui. Rất nhiều sự thật ẩn trong câu nói ấy. Chẳng
phải Nhóm Xuân Thu nhã tập trước ông đã từng so sánh thơ với giai
nhân là gì! Sự thật này được nhiều nhà văn thuộc các chân trời và các thời
đại khác nhau thừa nhận. Nhà thơ Pháp S. Mallarme coi thơ là sự sống của
ngôn từ (6, tr. 211). Nhà văn Nga V. Oveskin yêu cầu người sáng tác phải “đem
được vào tác phẩm của mình hơi thở của cuộc sống thực sự (4, tr. 230). Nhà
văn Đan mạch P. Tafdrup lại đòi hỏi: “Mỗi từ (trong thi ca) dang
cánh chim bay” (Tạp chí Thơ, Số 2 / 2006, tr. 75). Nhà thơ Hy Lạp
Y. Ritsos chê trách một số nhà văn đã “không biết sử dụng hơi thở của ngôn
ngữ”( Văn học Nước ngòai, Số 2 / 1997, tr.137) ... Nhiều
nhà mỹ học nổi danh trên thế giới cũng lớn tiếng chia tay với thứ lý thuyết
khô cứng bằng những đòi hỏi tương tự. Nhà ký hiệu học văn hóa E. Cassirer cho rằng,
mặc dù nhà thơ không thể sáng tạo ra thứ ngôn ngữ hoàn toàn mới mẻ, “nhưng
nhà thơ đã thêm vào tất cả cái vốn có không những chỉ một sắc thái mới, mà còn
thêm vào một sức sống mới” (Bàn về con người -1, tr.439). Đặc biệt, nhà ký
hiệu học nghệ thuật S. Langer còn nói đến tính đồng cấu và tính đối ứng của
ký hiệu nghệ thuật với hình thức của sự sống. Bà viết: “Nếu muốn làm cho một
ký hiệu được sáng tạo ra có thể khơi gợi được mỹ cảm mọi người, thì nó phải được
triển khai dưới hình thức của tình cảm, tức là nó phải xuất hiện với tư cách một
ký hiệu hoặc hình ảnh thu gọn của họat động sự sống, phải tự trở thành một loại
hình thức logic tương tự với hình thức cơ bản của sự sống” (1, tr.460). Bà
còn chỉ ra sự gặp gỡ giữa tác phẩm nghệ thuật và sự sống ở các tính chất hữu
cơ, vận động, nhịp điệu, và sinh trưởng. Tác phẩm nghệ thuật như vậy được sáng
tạo ra, chứ không phải do chế tạo mà thành (1, tr.461).
III.3 Quan niệm bản chất của
tác phẩm như một thực thể tinh thần sẽ chi phối tới cách nhìn nhận lao động
sáng tạo của nhà văn. Liên quan tới vấn đề này, thiết tưởng cần lưu ý tới bài
thơ được nhà văn gốc Czech M. Kundera rất ưa thích: “Các nhà thơ không
sáng chế ra các bài thơ / Bài thơ nằm đâu đó phía sau kia / Lâu lắm rồi nó vẫn ở
đó / Nhà thơ chỉ có việc khám phá ra nó” (Văn học Nước ngòai, Số 4 /
2006, tr.171). Chắc ông không có ý định phủ nhận tinh thần sáng tạo đích thực của
người nghệ sỹ. Có lẽ, ông chỉ muốn đề cao tính độc lập tương đối của
tác phẩm – con đẻ tinh thần của nhà văn với chính người đã cho nó sự
sống. Dễ liên tưởng đến bài Cho một ngày sinh của Đòan Thị Tảo. Bài
thơ sinh ra như đứa trẻ ra đời là hiện tượng giao hòa kỳ diệu của Đất và Trời,
đâu có giản đơn, thường tình như nhiều người nghĩ.“Ngày chị sinh trời cho
làm thơ/ Cho nết buồn vui bốn mùa trăn trở/ Cho làm một câu hát cổ/ Để người
lý lơi”. Thì ra, cụm từ quen thuộc thai nghén tác phẩm nhằm để
chỉ quá trình ấp ủ dự đồ sáng tạo của nhà văn tồn tại từ bao đời nay lại hàm chứa
một sự thật sâu xa mà cũng rất hiển nhiên.
Nhà văn viết ra một tác phẩm
thực ra là sinh hạ một sinh thể. Mà đã là sinh thể thì thật linh diệu - phức tạp
khôn cùng mà biến hóa cũng khôn lường. Muốn vậy, nhà văn phải chiếm lĩnh, rồi
đi tới đồng hóa đời sống. Trong nghệ thuật, hiểu thôi là
chưa đủ, hiểu phải đi cùng với cảm. Hơn thế cảm, hiểu phải
đi cùng với tin. Cao hơn, hiểu, cảm, tin phải chuyển
thành hành động. Đúng như chúng ta thường đòi hỏi, nhà văn không chỉ
quan sát mà còn phải chiêm nghiệm, không chỉ nhìn ngắm, lắng nghe mà còn
phải tham gia, hơn thế, phải chủ động can thiệp vào đời sống. H. Miller
trong Thời của những kẻ giết người có những nhận xét rất xác thực
về Rimbaud: “ Đây là một người cắt đứt với bằng hữu và thân quyến vào lúc
tuổi còn xanh để cảm nghiệm cuộc đời trong sự tròn đầy của nó …”. Rồi: “Chàng bị
xâu xé từ đầu tới chân trong tất cả mọi lãnh vực của con người chàng”(7, tr. 54
- 55). Chỉ khi ấy, nhà văn mới có được chất liệu sáng tạo, từ đó mới
mong truyền linh hồn làm nên sức sống cho tác phẩm.
Vậy nên, trong lĩnh vực sáng
tác văn chương, không nên chỉ dừng lại ở yêu cầu nắm bắt chân lý.
Ngay cả cầu tìm chân lý, với nhà văn, xem ra cũng chưa đủ. Đúng hơn,
có lẽ là cầu tìm sự thật ở đời. Khi đó, nói như người Ấn Độ xưa,
nhà văn mới mong thâu nhận được chân tri, để có được sự giải thóat
trong tự do vô cùng tận của sáng tạo. Đúng như Kinh Thánh dạy: “Chân lý sẽ
giải thóat cho ngươi”. Theo ý nghĩa này, nhà văn đích thực, ở một mức độ nào
đó, cần có phẩm chất của người hiền, nếu không muốn nói là của bậc
thánh. Tài và tâm ở họ không bao giờ tách rời. Họ không thể nghĩ một đằng
mà nói và làm một nẻo. Nhất quán đến cùng. Chân thật đến cùng. Không còn tồn tại
ranh giới giữa người sáng tạo và thành phẩm sáng tạo. Dẫu là mong manh nhất. Sức
sống và sức mạnh thật sự của sáng tạo nghệ thuật đích thực có lẽ là nằm ở chỗ
đó. 1. Phương Lựu -
Lý luận phê bình văn học phương Tây thế kỷ XX, Nxb Văn học, Hà Nội, 2001.
2. Viện Văn học - Tạp chí
Văn học, Số 2/ 1977.
3. Nhiều tác giả - Văn
học hậu hiện đại thế giới – Những vấn đề lý thuyết, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội,
2003.
4. Viện Văn học
- Phê bình văn học phương Tây thế kỷ XX, Nxb Văn học, Hà Nội, 1995.
5. Nhiều tác giả
- Nhà văn bàn về nghề văn, Hội VHNT Quảng Nam - Đà Nẵng, 1983.
6. Đỗ Đức Hiểu - Đổi mới
phê bình văn học, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1993.
7. H. Miller - Thời của
kẻ giết người, Hồng Hà xuất bản, 1971.
Vươn tới sự định hình trong
đa dạng
Khái quát hiện
trạng thi ca năm 1995, anh Phạm Tiến Duật có ví với mặt hồ, sóng thì có, nhưng
“gương mặt tác giả chẳng khi nào hiện lên nổi” (Văn nghệ, số 3, 96). Nói khác
đi, tác phẩm thì nhiều mà tác giả thì ít. Đó cũng là tình trạng chung của văn
xuôi. Mới đây, trong lần gặp gỡ tại Đà Lạt, anh Tô Nhuận Vĩ cũng phàn nàn với
tôi: Vài năm gần đây rất ít cây bút văn xuôi có thể đứng được. Rất khác với chục
năm về trước, các cây bút trẻ khẳng định mình từ rất sớm.
Đại thể, tôi tán thành nhận xét của các anh. Vậy nên giải thích sao đây? Dễ thấy
cùng với sự “bung” ra về kinh tế, nghệ thuật cũng “bung” ra. Cái hay thật rõ.
Tiềm năng sáng tạo được khai thác đến cùng. Mọi thế hệ nghệ sĩ được bộc lộ hết
mình. Thỏa sức mà vùng vẫy, mà khám phá, không còn tiếng thở vắn than dài là chẳng
có đất dụng... văn. Đó là cái hay thật đáng mừng, nhưng cái dở cũng nhiều, cũng
rõ lắm. Tệ nhất là nhiều người coi việc viết văn làm thơ để cho “vui”, cho “sang”
không ngoại trừ cả mục đích làm tiền. Ở thị xã nọ, người ta đua nhau “sản xuất”
truyện diễm tình vì mục đích “kinh doanh”. Và, nghe đâu họ sống được lắm. Vậy
nên có phong trào viết thơ, viết văn cấp tập. Nếu không bán được thì biếu tặng.
Vài triệu là in được tập thơ kha khá, nào có đáng là bao so với túi tiền xủng
xiểng của họ. Nói gọn lại, quan niệm về văn chương còn sai lệch hoặc đơn giản,
đầu tư cho sáng tác, cả tâm trí và thời gian, còn ít ỏi. Ít tác phẩm xuất sắc
có thể làm nền tảng cho cả một đời văn là vì thế.
Đó
là bức tranh chung. Đáng nói là không ít người, nhất là các cây bút trẻ, có ý
thức nghề nghiệp, quyết ăn đời ở kiếp thề sống chết với nghề, mà sao vẫn chưa
khẳng định được mình ? Không giống với các lĩnh vực khác, trong nghệ thuật, muốn
thành danh, phải tạo lập được cá tính sáng tạo. Phong cách chính là dấu hiệu
của tài năng đơm hoa kết nụ. Nghệ thuật nghiêng về chất chứ không nghiêng
về lượng. Chất là giá trị của tác phẩm. Chất đồng thời là bản sắc của người cầm
bút. Hai phương diện này gắn bó, quyện hòa vào nhau, cố nhiên. Theo tôi, trừ
những tài năng xuất chúng, còn năng lực sáng tạo ở mỗi người chúng ta không hơn
nhau mấy. Tuy, sở trường sở đoản thì mỗi người mỗi khác. Muốn thành đạt phải biết
tập trung năng lực ngang bằng với người khác vào “mục đích trước sau như một”
sao cho hợp với cái “tạng” của mình. Tạo hoá sinh ra mỗi người mỗi kiểu, khác
nhau từ thân hình, gương mặt, giọng nói... đến lối sống, lối nghĩ, lối nhìn và
lối cảm... Đó là lợi thế của nghề văn. Tiếc là nhiều người, đặc biệt là những
người mới cầm bút, không thấy hoặc không biết tận dụng lợi thế này. Ở đây tồn tại
một nghịch lí (cuộc đời luôn hiện hữu những nghịch lí tương tự): Phải học
người khác thật nhiều, dường như học bao nhiêu cũng chưa đủ, không bao giờ đủ,
nhưng để bồi bổ, vun đắp cái riêng của mình, làm nó thành hình và lớn lên.
Cái khó là phải tìm đúng mình. Thật may mắn cho những ai sớm tìm được đúng
mình. Vì đây là điều kiện giúp con người đứng vào vị trí mà cuộc đời vốn dành
cho họ. Hạnh phúc có hay không, nhiều hay ít chính là tùy thuộc ở điều này. Có
người bảo : Hiểu mình dễ hơn hiểu người. Tôi nghĩ: Hiểu mình cũng khó như hiểu
người, thậm chí ở một góc độ nào đó, khó hơn hiểu người. Dân gian có một câu đố
rất ý nghĩa. “Chỉ bằng một bước mà bước không qua là cái gì?” Đó là cái bóng của
mỗi người. Chúng ta, ai cũng thế và trong lĩnh vực nào cũng thế, rất dễ chủ
quan, thiên lệch là vì vậy.
Càng khó nhận ra mình “khi người ta trẻ”, lại ở trong địa hạt nghệ thuật, văn
chương. Chỉ xin nêu ra một ví dụ: Mình hợp với đề tài và thể tài nào? Dễ trả
lời ư? Không đâu! Và nên tránh ngộ nhận: Đã là tài năng thì viết về cái gì
và bằng thể tài nào cũng đều hay. Hãy viết về cái mà bản thân thấu hiểu hơn cả
- Nhiều nhà văn bậc thầy dạy ta như vậy. Thể tài văn chương cũng thế. Cần thử sức
mọi loại hình và thể tài để tìm cái phù hợp hơn cả với sở trường của mình.
Nhìn vào đội ngũ các cây bút trẻ hiện nay không phải không nhận ra một số gương
mặt có bản sắc. Nhưng chưa phải đã hết những băn khoăn. Theo tôi, cần lưu ý điều
này: Cá tính sáng tạo định hình trong sự đa dạng, ổn định trong sự phát
triển. Chính vì thế mà nhiều người đề cao phong cách tác phẩm hơn phong
cách tác giả. Mỗi tác phẩm nghệ thuật đích thực là một thế giới riêng, khác biệt
hoàn toàn với những tác phẩm đã xuất hiện, kể cả của chính tác giả đó. Đáng tiếc
là có những tác giả trẻ sớm định hình nhưng còn khá đơn điệu, sớm ổn định nhưng
ít phát triển. Đặc điểm này có thể nhận ra ở cả nghệ thuật điện ảnh. Thú thật,
chương trình phim truyện truyền hình do anh Khải Hưng chủ trương là cần và hay.
Nhưng có lẽ hơi đơn điệu về sắc thái và xu hướng. Cứ theo đà này e đến một lúc
nào đó sẽ tẻ nhạt.
Nói thế để thấy cái khó, cái cực của nghệ thuật chân chính. Và xin những ai đã
đến với nghệ thuật thì hãy thủy chung với nó đến cùng. Cũng xin đừng quên tìm,
giữ và phát triển tiếng nói của riêng mình.
Đà Lạt, 9-96
Thơ là lửa...
Nhà thơ nổi tiếng Tây Ban
Nha Garcia Lorca để lại một câu nói rất đáng nhớ: Thơ là ngọn lửa, mà đã
là lửa thì khó giải thích.
Về bản chất, thơ và truyện
không khác nhau: đều là văn chương. Nhưng chúng lại có sự khu biệt về thể loại.
Do chính đời sống của con người đòi hỏi đấy thôi! Nét riêng dễ nhận thấy nhất của
thơ so với truyện là sự bùng cháy của cảm xúc. Không thể bảo chỉ thơ mới giàu
xúc cảm. Có khác chăng là ở cách thức biểu hiện. Chất trữ tình nống đượm của
thơ đòi hỏi vậy. Cảm xúc trong truyện thường bộc lộ gián tiếp một cách trung
tính: qua hình tượng tự sự. Nói thơ là lửa là theo nghĩa ấy chăng? Mà
đã là lửa thì thật khó nương theo bản tính để giải thích, do không thật
xác định. “Khó giải thích” chứ không phải “không thể giải thích” được. Vì như
ngọn lửa bập bùng kia, “hình” tản, nhưng “thần” không được phép tản. Ấy là những
bài thơ hay, cấu tứ chặt. Cần qua “hình” để lột tả “thần”. Khó ở chỗ “hình” tản.
Khó nhưng không phải là không thể vượt qua!
Ý nghĩa của nhận định này thật
rõ: phải ứng xử sao cho hợp với thơ (và văn chương nói chung!). Đừng nên quá rạch
ròi (cái kiểu chính xác “toán học” ấy!). Cũng chớ nên qua tự tin, chỉ cho cách
hiểu, cách giải thích của mình là duy nhất đúng. Có lẽ yêu cầu chính trong cảm
nhận thi ca là “sâu”, “hợp” và “thật”. Vì vậy mà những áng thơ hay thường chinh
phục trái tim và khối óc của người đọc hầu như cùng một lúc. Như trạng thái hữu
cơ: trong hiểu có cảm, và trong cảm có hiểu. Chúng
nương tựa vào nhau, đưa đẩy cho nhau đến không thể tách rời. Để rồi những áng
thơ giá trị bập bùng trong tâm trí ta, hoá thành máu thịt của tâm hồn ta tự lúc
nào!.
Phạm Quang Trung
Theo http://www.pqtrung.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét