Sự thức tỉnh của cảm thức mùa thu

Sự thức tỉnh của cảm thức mùa thu

Mùa thu nghiễm nhiên trở thành đề tài hấp dẫn và “an toàn” nhất cho những người làm thơ. Bởi lẽ, chỉ cần viết về sự rơi rụng của cảnh, xao động của tâm hồn cũng đủ tạo ra một thứ đọc được. Thế nhưng, cũng vì lẽ đó, nó chìm dần vào thứ hỗn độn vô định của những mạch cảm sáo mòn, của cái trung bình cảm hứng.

Thu tàn tạ

Thử đọc lại một “thói quen” nghĩ về thơ thu ta thấy vẻ đẹp của nó như được đóng khung bởi một thứ cảm hứng (và cũng là quan niệm) từ sự tạo sắc, điểm sương sầu muộn từ muôn vật:

Gió vàng hiu hắt cảnh tiêu sơ

Lẻ tẻ bên trời bóng nhạn thưa

Giếng ngọc sen tàn bông hết thắm

Rừng phong lá rụng tiếng như mưa.

(Ngô Chi Lan)

Thử đọc thêm một đoạn thơ thu khác cũng vậy:

Em không nghe rừng thu

Lá thu kêu xào xạc

Con nai vàng ngơ ngác

Ðạp trên lá vàng khô

(Lưu Trọng Lư)

Điều thú vị ở đây là sự gặp gỡ giữa con người và tạo vật. Vạn vật sau chu kì sinh trưởng đã đến lúc thu mình ngưng kết trong lớp vỏ khô ẩn náu tiết đông giá lạnh. Bởi thế mà những gì quen thuộc trong mắt bấy lâu nay như sự xanh tươi, viên mãn đến lúc phải rơi rụng. Sự biến chuyển đó kì thực cũng chỉ là một cách thay đổi trạng thái, thể thức của thiên nhiên. Nhưng, cùng với nó là tiết trời giá rét tác động không nhỏ đến thể trạng con người Á Đông mà với những kẻ “bị giời đầy” thì nó “biến chứng” thành một thứ tâm bệnh. Thế nên, nhân cái sự đó mà trăm thứ tình điệu, triết lí gặp dịp ngưng kết thành một giọng não nề. Cảnh vật tàn tạ bỗng dưng thành đẹp trong sự mất mát. Cái mất đi đồng hành với cái quý. Cái mất đồng nghĩa cái có giá trị. Tất cả như một thứ hồi quang chiếu ngược. Những “bóng nhạn thưa”, “sen tàn”, “lá phong rụng”, hoa thu rơi… trở thành một thứ quy định của mĩ cảm buộc tất cả phải phục tùng. Không thế mà Thơ mới của Lưu Trọng Lư vẫn còn say đắm với những thứ ấy: Con nai vàng ngơ ngác/ Đạp trên lá vàng khô. Sự khác biệt ở đây có chăng là: Xé rào cho những biểu tượng mới. Không còn là “cánh nhạn thưa” đã cũ mòn đến độ không đủ sức gợi cảm về hình dáng, bóng vía mà ép xác vào chữ nghĩa. “Con nai vàng” ở đây mang cái hồn của “con nai bị chiều đánh lưới” - trong thơ Xuân Diệu - một thực thể mang tâm trạng của tác giả. Thậm chí, Chế Lan Viên còn nhắc lại rõ ràng hơn, ông như một đại diện cho cả một thế hệ thi sĩ Thơ mới nói lên sự hứng khởi với quan niệm về mùa thu:

Ai đâu trở lại mùa thu trước

Nhặt lấy cho tôi những lá vàng

(Chế Lan Viên)

Mùa trước hay mùa này thì cũng là cái sầu nhằm thiêng hóa một điển phạm lớn nhất ấy là mùa thu. Cái mùa đẹp vì đang mất. Mất mát của mùa thu sau nghe còn thống thiết, bi lụy hơn mùa thu trước. Bản thân trong hai sự mất mát ấy đã có những cấp độ nhằm gia tằng chiều sâu, tạo lớp lang cho bức tranh sầu muộn mà nhiều thế hệ thi sĩ đã nương tựa vào đó để tìm ra một cách diễn đạt riêng cho mình.

Nhưng nói như thế, không có nghĩa là thi sĩ nào cũng ngoảnh mặt, quay lưng với thu mới mà nức tiếng khen thu cũ. Tản Đà có lẽ là người biết gieo sầu vào hiện tại mà vẫn làm tâm can người đọc quặn thắt vì quá khứ. Thứ tâm bệnh truyền kiếp được ông “ủ” trong hồn vía thơ mình:

Trận gió thu phong rụng lá vàng

Lá rơi hàng xóm lá bay sang

Vàng bay mấy lá năm già nữa

Hờ hững ai xui thiếp phụ chàng 

Trận gió thu phong rụng lá hồng,

Lá bay tường bắc lá sang đông

Hồng bay mấy lá năm hồ hết

Thơ thẩn kìa ai vẫn đứng không

Từ lối thơ song ngữ Hán Nôm kiểu tự dịch của Nguyễn Khuyến nay chuyển thành lối thơ ẩn dấu gạch ngang khi các từ ngữ nôm na và trang trọng đặt cạnh nhau là cả một câu chuyện dài. Có lẽ áp lực của việc phản ánh thực tại, của việc tâm hồn Việt cần sự diễn đạt bằng thứ lời lẽ thuần chủng đã buộc những người lâu nay khư khư bảo vệ Thi, Thư phải thỏa hiệp bằng một lối thơ như thế. Chỉ có điều sự mới cũ song song đó chỉ là tiểu tiết góp phần làm nên bức chân dung của sự mất mát mới mẻ. Một dáng hờ “thơ thẩn” hay “tựa cửa”- tưởng mới- nhưng kì thực là hiện thân của một cái ta mờ nhạt trong thơ cũ. Một cá thể dám đương đầu với quy luật ư? Không. Dáng tựa cửa hay hờ hững đã là một motif quen thuộc. Người viết thường gài người ngóng đợi ở cuối bài để làm người đọc thấy đau đớn thay cho kẻ không thức ngộ kia. 

Thu kết tinh

Nhưng đọc lại một bài thơ thu của Nguyễn Khuyến bỗng dưng thấy nhà thơ gối đầu hai thế kỉ ấy có những cảm nhận khá tinh tế:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Sóng nước theo làn hơi gợn tí

Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo

Từng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo

Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo!

(Thu điếu)

Đọc đến đâu cũng thấy cảnh thu quen thuộc, thanh đạm, hợp với thứ thơ tả cảnh ngụ tình, minh họa triết lí Nho gia. Nhưng không hẳn thế. Đọc kĩ lại chẳng có câu nào thật thu theo nghĩa tàn héo cả. Lá vàng là hình ảnh duy nhất trên nền xanh nhưng chỉ là nét vẽ chứ không phải màu sắc ám dụ kiểu mùa thu cổ điển. Nhưng hình ảnh còn lại đều đạt đến sự sâu lắng và ngưng kết. Tao nhã, tung tẩy nhất là hai câu thơ này:

Từng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo

Trời đạt đến độ tĩnh lặng “xanh ngắt” cũng là màu đậm nhất, tinh chất nhất. Ngõ vằng khách mà lòng người vẫn bình thản không lo sợ a dua thói đời cũng là sự điềm đạm, tỉnh táo, giác ngộ cao nhất chăng?

Như được tiếp thêm thi hứng từ cảm quan về sự ngưng kết tinh túy của mùa thu, nhà thơ hiện đại nhìn ra được cái hửng sáng, tươi tắn trong cảnh quan xưa cũ. Nhưng, để làm được điều ấy là cả một sự dũng cảm. Xưa kia, với cái nhìn thời gian như vòng quay tuần hoàn thì mọi biến chuyển chỉ nằm trong một chu trình. Khó mà tìm ra một cấp số tiến về đại lượng thời gian trong sự quanh quẩn của can, chi, của hồi ức Nghiêu, Thuấn, thái tổ, thái tông. Năm tháng rồi đến triều đại, đến số phận lịch sử đều nương vào đó mà tồn tại trong quan niệm. Từ khi có văn minh phương Tây và nền khoa học thực nghiệm, phân tích, đại lượng thời gian mới có cấp số tiến “bất phục phản” theo chiều véc tơ. Sự thay đổi này đem đến một sự ám ảnh thời gian, đem lại giá trị thực của hiện tại, của cuộc sống trần thế. Người ta bắt đầu lắng nghe hơi thở cuộc sống, đo đếm được nhịp sống. Từ những Xuân Diệu cuống quýt: Nhanh với chứ, vội vàng lên với chứ/ Em em ơi tình non sắp già rồi đến Phạm Công Trứ quê kiểng cuối thế kỉ công nghiệp và ánh sáng mà vẫn viết nhưng câu thơ về mùa thu tiều tụy:

Sen tàn mướp cũng đi tu

Lá tre đã thả một mùa heo may

Con sông không ốm mà gầy

Mắt em không tối mà đầy hoàng hôn

Thơ thu cứ theo chiều hướng nhạt dần, tàn dần, cạn dần và héo dần. Cấp số tiến của thời gian chính là ngọn gió vô hình lấy đi tất cả. Phải chăng đó là sự tỉnh táo của tư duy khoa học thực nghiệm được khúc xạ vào văn chương thành cảm thức như thế. Nhưng đến một lúc nào đó, khi cái thái quá, phiến diện, quá tải của cách tân qua đi, người ta sẽ tìm ra sự kết hợp (hay hòa hợp) giữa cũ và mới để tìm ra một mẫu số cảm quan chung. Hữu Thỉnh chính là người đã làm được như vậy:

Bỗng nhận ra hương ổi

Phả vào trong gió se

Sương chùng chình qua ngõ

Hình như thu đã về

Sông được lúc dềnh dàng

Chim bắt đầu vội vã

Có đám mây màu hạ

Vắt nửa mình sang thu.

Vẫn còn bao nhiêu nắng

Đã vơi dần cơn mưa

Sấm cũng bớt bất ngờ

Trên hàng cây đứng tuổi.

(Sang thu)

Ở đây thời gian như một dòng sông (dòng thời gian, dòng ý thức) nhưng có hai dòng chảy xuôi - ngược. Một khi đã phả hương, đã sương khói có nghĩa là báo hiệu ngày tàn tạ. Cánh chim lạc thời vội vã bay đi tránh rét hay cố níu lấy ngày xanh. Cơn mưa ngày hôm qua còn tưới mát cho muôn vật giờ vơi dần, cạn dần… Thế nhưng đã có rất nhiều thứ đang đầy dần lên, dày dặn, mạnh mẽ, cứng cáp lên. Ở cái tuổi của thu, mầm xanh hôm nào giờ đã cứng cành, gió bão không quăng quật được nữa. Ở cái “độ thu” của đời người cũng là lúc cứng tuổi, không biến động nào làm lung lay, xao động được nữa. Mặc kệ cánh chim trên cao vội vã bay đi, giờ chớp được thiên thời nên dòng sông “dềnh dàng” mà giãi bày sự sâu sa đầy chiêm nghiệm của mình. Cứ thế, một xuôi- một ngược, một đầy - một vơi, một vùn vụt Tây phương - một tuần hoàn Á đông mà tạo nên cảm thức mùa thu thật độc đáo. Cảm thức ấy không chỉ là sự độc đáo của riêng những bài thơ thu mà còn thể hiện sự trưởng thành của thi ca Việt Nam. Hay nói đúng hơn đó là một sự thức tỉnh thực sự của cảm thức mùa thu.

Bùi Việt Phương

Theo http://vanhocquenha.vn/