Thiên tài của một đêm
Bài ca được truyền đi nhanh
như chớp, thắng lợi của nó không gì cưỡng lại nổi. Người ta hát bài ca trong
các bữa tiệc, trong các rạp hát, trong câu lạc bộ và cả trong nhà thờ. Vài
tháng sau, bài Mac-xây-e trở thành bài ca của quân đội, của toàn dân ...
Năm 1792, đã vài tháng nay,
Quốc hội Pháp không biết quyết bề nào: tuyên chiến chống lại liên minh các
hoàng đế hay duy trì hoà bình. Bản thân vua Luy 16 cũng do dự, ông ta sợ nguy
cơ sẽ đến nếu những người cách mạng thắng lợi, nhưng ông ta cũng e ngại hậu quả
bất lợi nếu như cách mạng thất bại. Các đảng phái cũng phân vân. Nhóm
Gi-rông-đanh thúc đẩy tham chiến để duy trì chính quyền. Rô-bét-xpie và những
người thuộc phái Gia-cô-banh đấu tranh cho hoà bình để có cơ hội giành chính
quyền... Tình thế mỗi ngày một căng, báo chí làm rùm beng, các câu lạc bộ tranh
cãi, tin đồn lan truyền mỗi ngày một thêm ghê sợ kích động dư luận quần chúng.
Bởi vậy, cuối cùng, ngày 20-4, khi vua Pháp đoạn tuyệt ngoại giao với nước Áo
và nước Phổ, quyết định của nhà vua khiến cho mọi người đều cảm thấy nhẹ nhõm-
trong trường hợp tương tự thì bao giờ cũng vậy.
Sự căng thẳng trước cơn bão
đè nặng lên Pa-ri trong những tuần lễ dài lê thê này thật nặng nề và đầy khắc
khoải, những nỗi xúc động bao trùm lên các thành phố, biên giới càng nhức nhối
và khủng khiếp hơn. Các đội quân đóng ngoài trời; trong mỗi khu phố, mỗi làng
xã, người ta trang bị các đội quân tình nguyện vào các đội vệ quốc. Khắp mọi
nơi, các công sự được sửa sang lại, nhất là ở An-dát-xơ là nơi mà người dân biết
rằng trong bất cứ cuộc xung đột Pháp- Đức nào, địa phương này cũng sẽ là nơi diễn
ra những trận giao chiến đầu tiên. Trên bờ sông Ranh, không giống như ở Pa-ri,
quân thù, đối phương không còn là một cái gì trừu tượng, mơ hồ và thê thảm
trong những lời nói của các nhà hùng biện, mà là một hiện thực nhìn thấy được,
sờ mó được. Thực vậy, từ đầu đã được bố phòng, cũng như từ đỉnh cao tháp nhà thờ
Xtratbuốc, nhìn bằng mắt thường đã có thể thấy những trung đoàn quân Phổ tiến lại
gần. Ban đêm, trên dòng sông lạnh lùng, lấp lánh dưới ánh trăng, gió đưa tới cả
tiếng xe kéo pháo của quân thù, tiếng lách cách của vũ khí, tiếng kèn đồng. Ai
nấy đều biết rõ rằng chỉ cần một sắc chỉ đơn giản, một tiếng đơn giản là sấm
vang chớp giật phóng ra từ họng pháo đang còn câm lặng của quân Phổ và cuộc
giành giật lâu đời giữa Đức và Pháp lại tiếp diễn, lần này, một bên nhân danh tự
do và bên kia bảo vệ trật tự cũ.
Còn có ngày nào có thể so
sánh được với ngày 25-4-1792, ngày mà những người phu trạm mang đến từ Pa-ri đến
Xtratbuốc cái tin chiến tranh đã được tuyên bố. Từ khắp đại lộ, từ khắp hẻm phố,
nhân dân lập tức đổ ra các quảng trường. Toàn bộ quân đồn trú mặc trang phục
chiến dịch đi diễu hành, trung đoàn nọ nối tiếp trung đoàn kia trong một cuộc
duyệt binh lần cuối. Trên quảng trường lớn, ông thị trưởng Điêtríc đứng chờ
đoàn quân, giải băng tam tài đeo chéo trước ngực, tay cầm mũ đính phù hiệu, vẫy
chào đoàn quân. Nhạc kèn và trống nổi lên, im lặng trở lại. Ở quảng trường này,
rồi khắp các quảng trường khác, Điêtríc đọc toàn văn bản tuyên chiến bằng tiếng
Pháp và tiếng Đức. Khi ông đọc xong, quân nhạc cử bài Đi tới, khúc hát chiến
tranh đầu tiên, quốc ca tạm thời của cách mạng, một dạng nhạc nhảy, vui tươi,
hóm hỉnh, lôi cuốn được các trung đoàn đang cất bước, truyền một nhịp điệu hùng
dũng. Sau đó quần chúng giải tán và mang theo về các đường phố và các gia đình
niềm phấn khích cuồng nhiệt. Trong các câu lạc bộ, trong các tiệm rượu, người
ta diễn thuyết say sưa, người ta đưa ra những lời tuyên bố kiên quyết: Hỡi các
công dân! Hãy cầm lấy vũ khí, cờ chiến đấu đã giương lên rồi! Hiệu lệnh đã ban
bố! Báo chí, áp phích, các diễn giả chỉ lắp lại những lời kêu gọi nồng nhiệt
cùng một loại: Hỡi các công dân, hãy cầm lấy vũ khí, hãy làm cho bọn bạo chúa đội
vương miện run sợ! Tiến lên, hỡi những người con của tự do!
Quần chúng bao giờ cũng hoan
hỉ reo hò vang dậy hưởng ứng lời tuyên truyền, nhưng trong những lúc như thế,
cũng có những tiếng nói khác, nhẹ nhàng hơn, lẻ loi hơn: nỗi lo lắng, sợ hãi
cùng bừng dậy trong giây phút này. Có điều những ý nghĩ đó người ta chỉ nói khẽ
ở chỗ kín đáo, sau những tấm cửa đóng kín, hoặc giả là không hé răng nửa lời,
những cặp môi nhợt nhạt mím chặt. Bao giờ cũng vậy và ở khắp mọi nơi vào giờ
phút đó, có những bà mẹ tự hỏi rằng liệu binh lính địch có chọc tiết con cái họ
hay không? Có những người nông dân run sợ cho ruộng đất, gia súc, mùa màng, những
túp lều tranh của mình. Tuy nhiên, ông thị trưởng Strát-buốc, bá tước Friđêríc
Điêtríc, chắc chắn là một nhà quí tộc, cũng như nhiều người khác của giới quí tộc
Pháp, hết lòng trung thành với lí tưởng mới, chỉ muốn nghe những lời lạc quan:
ông chủ tâm biến vùng này thành một ngày vui chung, Giải băng đeo chéo ngang ngực,
ông ta chạy từ nhóm này sang nhóm khác để cổ vũ dân chúng. Ông ta phân phát rượu
vang và lương thực cho các binh sĩ lên đường và chiều đến, ông ta mời các tướng
tá, sĩ quan và quan chức cao cấp đến dự tiệc chia tay tại dinh cơ rộng rãi của
ông ta ở quảng trường Brô-gơ-li, trong bữa đó, niềm hân hoan đã sớm mang tính
chất mừng chiến thắng. Các vị tướng tin chắc vào chiến thắng cũng như mọi vị tướng
trên đời đóng vai chủ trì bữa tiệc. Các sĩ quan trẻ thấy trong chiến tranh ý
nghĩa cuộc đời được họ thực hiện, lúc này mặc sức nói năng thoải mái. Người ta
tán tụng lẫn nhau, người ta vung gươm lên, người ta ôm chầm lấy nhau. Người ta
chạm cốc và một loại rượu vang hảo hạng khiến cho những lời diễn thuyết càng
thêm say sưa. Trong những bài diễn thuyết ngắn ngủi ấy, những lời kêu gọi sôi động
của báo chí và những lời tuyên cáo được nhắc đi nhắc lại: Hỡi các công dân, hãy
cầm vũ khí... cờ chiến thắng đã giương cao, đã tới ngày đưa lá cờ tam tài tung
bay phấp phới trên khắp thế giới! Vì nhà vua, vì lá cờ, vì nền tự do, hãy hiến
dâng những gì tốt đẹp nhất trong ta! Đó chính là tiếng nói của dân tộc, tiếng
nói của cả đất nước đang mong mỏi sự đoàn kết thiêng liêng trong niềm tin chiến
thắng và trong khát vọng đấu tranh cho tự do.
Đột nhiên, giữa những cốc rượu
mừng, giữa những diễn từ, ông thị trưởng quay về phía viên đại uý công binh tên
là Ru-giê đang ngồi cạnh. Ông ta nhớ rằng viên sĩ quan nhũn nhặn và dễ mến, nếu
không gọi là trang nhã này, sáu tháng trước, nhân dịp bản tuyên ngôn quốc ước
đã sáng tác một ca khúc rất thú vị ca ngợi tự do, lập tức nó được ông Plây-en,
nhạc công quân đội phối âm cho dàn nhạc. Tác phẩm khiêm nhường đó được xác nhận
là nghe lọt tai, được ban đồng ca quân đội tập luyện và biểu diễn trên quảng
trường. Với giọng nói bình thản như nhờ người bạn giúp cho một việc, Điêtríc đề
nghị Ru-giê đờ Lilơ hãy nhân những sự kiện khơi gợi lòng yêu nước lúc này mà
sáng tác một cái gì, giả dụ như một ca khúc chiến đấu cho quân đội sông Ranh
ngày mai lên đường đi chống quân thù.
Ru-giê, con người bình thường
nhũn nhặn, chưa bao giờ nghĩ mình là một thi sĩ lớn, càng không nghĩ rằng mình
là một nhà soạn nhạc lớn, tuy vậy cũng tự biết mình có thể viết nhanh được những
ca khúc kịp thời. Anh nhận lời để làm vui lòng vị quan cao cấp đồng thời là người
bạn tuyệt vời của mình. Phải, anh sẽ làm thử. “Hoan hô Ru-giê”, một viên tướng
reo lên ngay trước mặt anh, nâng cốc uống mừng sức khoẻ của anh và xin anh gửi
ngay ra mặt trận cho ông ta bài ca của anh sau khi làm xong, bởi vì quân đội miền
sông Ranh có thể sẽ rất cần một ca khúc quân hành yêu nước và lôi cuốn. Trong
lúc đó có người lên tiếng. Người ta lại nâng cốc, chạm cốc và nói chuyện ồn ào.
Cuộc trao đổi ngắn ngủi đó bị chìm ngập trong làn sóng nhiệt tình chung. Bữa tiệc
mỗi lúc một huyên náo, những lời nói mỗi lúc một hăng say, và mãi đến rất
khuya, khách khứa mới rời nhà ông thị trưởng ra về.
Ru-giê vừa leo chiếc cầu
thang xoắn ốc lên tới căn phòng nhỏ xoàng xĩnh của mình. Anh cũng cảm thấy
trong lòng rạo rực khác thường. Anh không quên lời hứa thử sáng tác trong thời
gian sớm nhất một hành khúc, một bài hát ra trận cho quân đội sông Ranh. Anh bứt
rứt đi đi lại lại trong căn phòng chật hẹp. Mở đầu thế nào, ừ mở đầu thế nào
đây? Những lời cổ vũ bốc lửa của những bản tuyên bố, những diễn từ, những lời
chúc mừng khi nâng cốc còn vang lên lộn xộn bên tai anh: Hỡi các công dân, hãy
cầm súng lên ... Tiến lên, hỡi những người yêu Tự do! Hãy đập tan bạo quyền! Cờ
chiến đấu đã giương cao! Nhưng anh cũng nhớ lại những câu khác nữa đã đập vào
tai anh ngoài đường phố. Tiếng nói của những người phụ nữ run sợ cho con
trai của mình, của những người e sợ quân thù sẽ đến tàn phá nước Pháp và làm
cho miền đất này ngập máu. Chính trong trạng thái gần như vô thức, anh viết những
đoạn đầu tiên, nó chỉ lặp lại hoàn toàn, chỉ là tiếng vọng của những lời kêu gọi
mà anh đã nghe thấy:
Hỡi các con yêu của Tổ quốc
Ngày vinh quanh đã tới nơi rồi!
Sau đó, anh ngừng lại và suy
nghĩ. Tạm được. Mở đầu tốt. Bây giờ phải tìm nhịp cho đúng, tìm giai điệu cho hợp
với lời. Anh lấy vi-ô-lông ra kéo thử. Ồ, kì diệu làm sao! Ngay từ những nhịp đầu
tiên, âm nhạc đã hoàn toàn hợp với lời ca. Anh vội vàng viết tiếp, cao hứng vì
một sức mạnh chợt đến, lôi cuốn anh. Và, bỗng nhiên, mọi tình cảm bùng lên trong
giờ phút này- niềm căm hờn bọn bạo chúa, lòng tin vào thắng lợi, lòng yêu tự
do, tất cả, dồn dập đến với anh. Ru-giê chẳng cần phải sáng tạo, hư cấu
gì nữa. Anh chỉ việc xếp thành thơ những câu nói mà trong cái ngày duy nhất
này, vẫn bay từ miệng người này sang miệng người khác. Và như vậy anh sẽ nói, sẽ
diễn đạt và hát lên tất cả những gì mà cả dân tộc đang cảm thấy tự đáy lòng mỗi
người. Anh cũng không cần sáng tác nhạc bởi vì nhịp điệu của đường phố, của giờ
phút nghiêm trọng đến với anh qua những cánh cửa sổ mở toang, nhịp điệu kiêu
hãnh và thôi thúc đó, nổi lên trong nhịp bước đều của binh lính, trong tiếng
kèn trôm-pét vang dội, tiếng ầm ầm của những cỗ pháo kéo qua. Có lẽ không phải
chính tại anh, không phải chính anh đã nghe thấy những âm thanh đó, mà tinh thần
của thời điểm này, của đêm nay đã nhập vào anh. Và giai điệu mỗi lúc càng ngoan
ngoãn tuân theo cái nhịp mạnh mẽ đanh thép và khoái hoạt, nó là nhịp đập của
trái tim cả một dân tộc. Ru-giê viết thành hàng những câu thơ và nốt nhạc đến mỗi
lúc một nhanh, như chép theo lời người khác đọc vậy- một cơn bão táp mà tâm hồn
cạn hẹp và trưởng giả của anh chưa hề biết tới, đã ập đến với anh. Một sự hứng
khởi, một niềm hăng say vốn không phải của bản thân anh, mà là một sức mạnh thần
kì cô đọng trong phút bùng nổ ấy đã nâng anh chàng chơi nhạc nghiệp dư xoàng
xĩnh lên cao hàng trăm sải tay trên tầm vóc thực sự của anh và phóng anh ta lên
như một quả pháo thăng thiên- ánh sáng và ngọn lửa ló lên trong giây lát- tới tận
các vì sao. Trong một đêm, viên đại uý Ru-giê đờ Lilơ được phép đứng vào hàng
ngũ của những người bất tử. Ngôn từ sáng tạo thức tỉnh trong anh nhờ vay mượn,
những lời kêu gọi ngoài đường phố và trên báo chí, nó vút lên thành một tiết
thơ bất hủ, về chất thơ cũng như về âm điệu:
Yêu Tổ quốc, tình yêu thiêng
liêng!
Hãy dẫn dắt nâng đỡ những
cánh tay phục thù của chúng tôi
Ôi, Tự do, Tự do yêu quí!
Hãy chiến đấu cùng với những
người chiến sĩ bảo vệ Người.
Một vài câu thơ nữa và bài
ca bất tử được sáng tạo liền một mạch, thấm nhuần một cảm hứng hào hùng duy nhất,
phối hợp hoàn hảo giữa lời và nhạc, đã hoàn tất trước lúc rạng đông. Ru-giê tắt
đèn và nằm vật xuống giường. Sự minh mẫn vừa qua của giác quan nhường chỗ cho sự
kiệt sức. Anh ngủ say li bì, say như chết. Và thực sự nhà thơ, người sáng tạo
thiên tài đã chết trong anh. Nhưng tác phẩm đã làm xong vẫn còn đấy, độc lập với
người đang ngủ, người đã được giao sứ mệnh làm nên kì tích đó trong một cơn say
mê thần thánh. Chưa bao giờ trong suốt lịch sử các dân tộc, một bài ca lại được
sáng tác nhanh và hoàn hảo đến thế.
Như mọi buổi sáng, chuông
nhà thờ báo giờ cầu nguyện. Chốc chốc, gió tây từ sông Ranh thổi về lại đưa đến
tiếng nổ của một loạt súng. Những cuộc giao chiến đầu tiên đã bắt đầu. Ru-giê
thức dậy. Phải khó khăn lắm anh mới ra khỏi giấc ngủ say. Anh mơ hồ cảm thấy có
chuyện gì đã xảy đến với mình, chuyện gì còn lưu lại cho anh một hồi ức lộn xộn.
Vừa lúc đó, anh chợt nhận ra trên mặt bàn những mảnh giấy chi chít chữ vừa mới
viết. Ơ này, những câu thơ! Anh viết vào lúc nào nhỉ? Lại cả những dòng nhạc nữa?
Đúng là nét chữ của anh! Anh đã sáng tác những dòng nhạc đó khi nào nhỉ? Khỉ
quá, đó là ca khúc hôm qua ông bạn Điêtric đã yêu cầu anh sáng tác, bài hành
khúc cho quân đội vùng sông Ranh. Ru-giê đọc những bài thơ của anh, rồi khẽ hát
theo điệu nhạc, nhưng cũng như tất cả những người sáng tạo đứng trước tác phẩm
của mình vừa hoàn thành, anh vô cùng lưỡng lự. Anh có người láng giềng là một
người bạn cùng trung đoàn, anh đưa anh bạn xem và hát ca khúc đó cho anh ta
nghe. Bạn anh có vẻ hài lòng và chỉ đề nghị vài sửa đổi nhỏ. Sự tán thưởng đầu
tiên ấy kiến Rugiê vững dạ hơn. Nôn nóng như mọi tác giả và tự hào vì đã thực
hiện lời hứa của mình nhanh đến thế, anh chạy ngay lại nhà ông thị trưởng, đúng
vào lúc ông ta đang đi dạo buổi sớm trong vườn, vừa đi vừa ngẫm nghĩ một bài diễn
văn mới. Thế nào, anh đấy à, Rugiê? Ca khúc của anh đã xong rồi ư? Nào, ta thử
coi liền xem sao! Họ trở vào phòng khách. Điêtric ngồi vào pi-a-nô và đệm đàn
cho Rugiê hát. Bị lôi cuốn bởi cuộc hoà nhạc buổi sớm mai khác thường này, phu
nhân ngài thị trưởng bước vào phòng. Bà hứa chép lại tác phẩm mới và với tư
cách là một nữ nhạc sĩ điêu luyện, bà viết luôn nhạc đệm cho khúc hát để trình
diễn trong chương trình chiêu đãi mà họ mời bạn bè thân thiết ngay chiều hôm
đó. Điêtric tự hào về giọng tê-no hay của mình, quyết tâm học thuộc ca khúc. Và
ngày 26-4, ngay buổi chiều trong ngày được thảo xong, khúc hát được trình bày
ngay trong phòng khách nhà ông thị trưởng, trước một cử toạ thuộc nhiều tầng lớp
khác nhau.
Hình như thính giả đã nồng nhiệt vỗ tay hoan nghênh và không tiếc lời tán dương
tác giả. Nhưng đương nhiên, các vị khách của khách sạn Brôgơli không ngờ là trước
mắt họ, bài ca bất tử vừa cất cánh bay lên bằng đôi cánh vô hình. Những người
đương thời của một tác phẩm hay một nhân vật rất hiếm khi nhận ra ngay được sự
vĩ đại của tác phẩm hay nhân vật đó. Bức thư của phu nhân ngài thị trưởng viết
cho người em trai, trong đó bà hạ thấp một kỳ tích xuống hàng một chuyện tiếp
tân bình thường, chứng tỏ bà đã đánh giá thấp cái thời khắc thần kỳ đó đến mức
nào: "Cậu biết rằng anh chị đón tiếp rất nhiều khách khứa và phải luôn
nghĩ ra những trò tiêu khiển mới. Chồng chị chợt nảy ra ý nghĩ cần có một ca
khúc hợp thời. Viên sĩ quan công binh Ru-giê đờ Lilơ, một thi sĩ và nhạc sĩ
duyên dáng đã nhanh chóng soạn lời và nhạc cho một ca khúc chiến đấu. Chồng chị
có giọng tê-no hay đã hát ngay ca khúc rất hấp dẫn và không thiếu phần đặc sắc
đó. Bài hát tập trung được những gì ưu tú nhất của Gơ-luc, nhưng sinh động hơn
và hấp dẫn hơn. Về phần chị, chị đã sử dụng năng khiếu hợp tấu của chị và đã soạn
bè cho dương cầm và các nhạc cụ khác nhau. Vì thế chị làm việc khá vất vả. Ca
khúc trình diễn ở nhà chị, được mọi người rất thích thú".
"Mọi người rất thích thú". Sự đánh giá đó đối với chúng ta ngày nay
có vẻ quá ư lạ lùng. Nhưng cái ấn tượng thuận lợi đó, sự thành công có mức độ
đó có thể giải thích rất rõ: mới nghe lần đầu, bài Mac-xây-e chưa thể
bộ lộ hết sức mạnh của nó. Thực vậy, Mac-xây-e không phải là một tác
phẩm dùng cho giọng te-no nhẹ, nó không phải soạn ra để đơn ca trong phòng
khách tư sản, giữa một bản tình ca và một đoản khúc. Một bài hát mỗi lúc một
hùng dũng, dần dần tới mức như tiếng búa nện, nhịp điệu truyền cảm mạnh như luồng
điện giật: "Cầm lấy vũ khí, hỡi các công dân" là để nói với đám đông,
với quần chúng và sự hợp tấu đích thực của nó là ở trong tiếng loảng xoảng của
vũ khí, trong tiếng kèn ầm vang, trong tiếng ồn ào của các trung đoàn hành
quân. Nó không phải để trình diễn cho một cử toạ trầm tĩnh và chăm chú, mà cho
những người đang hành động, đang chiến đấu. Nó không phải được viết ra cho một
giọng nữ kim duy nhất, cho một giọng nam kim duy nhất, mà do hàng ngàn giọng
gào thét của đám đông. Đó là khúc quân hành giàu ý nghĩa tượng trưng, khúc khải
hoàn ca, bài ca bi tráng, quốc ca, bài ca yêu nước của cả một dân tộc. Chỉ
riêng nhiệt tình làm nảy sinh ra bài hát đó đã đem lại sức mạnh cho tác phẩm của
Ru-giê. Khúc ca chưa làm bừng lên ngọn lửa trong trái tim của dân tộc, âm hưởng
kỳ diệu của lời ca của điệu nhạc chưa thấu đến trái tim ấy, quân đội chưa biết
tới hành khúc quân hành chiến thắng của mình. Cách mạng cũng chưa biết tới khúc
khải hoàn ca bất tử của mình.
Cũng như mọi người khác, con người có sứ mạng hoàn thành phép lạ đó cũng không
nghĩ tới tầm cỡ lớn lao của cái mà anh đã sáng tác trong cơn thụy du, theo cảm
hứng của một thiên tài không vững chắc. Dĩ nhiên, nhà nghệ sĩ nghiệp dư đáng
yêu và dễ gây thiện cảm ấy lấy làm thích thú về những lời khen ngợi nhã nhặn và
những lời vỗ tay ròn rã vang lên quanh anh, các tân khách nhà ông thị trưởng
hoan nghênh thành công của anh... Vả lại, chính anh cũng tìm cách khai thác
thành công trong môi trường nhỏ bé của mình theo kiểu đó. Anh hát tác phẩm mới
của anh trong quán cà phê trước các chiến hữu, anh cho chép lại tác phẩm và gửi
cho các tướng lĩnh quân đội sông Ranh. Giữa lúc ấy, theo lệnh của ông thị trưởng
và yêu cầu của các quan chức trong quân đội, ban nhạc Vệ quốc quân thành phố
Xtratbuốc phải tập Bài ca chiến đấu cho quân đội sông Ranh và bốn
ngày sau trình diễn hành khúc mới tại quảng trường lớn nhân dịp xuất quân. Xúc
động bởi tình cảm yêu nước, một nhà xuất bản của thành phố nhận in không công
tác phẩm này, có ghi lời tác giả kính cẩn đề tặng cấp trên của mình là đại tướng
Luychne. Nhưng không một viên tướng nào của đoàn quân sông Ranh thực sự nghĩ đến
chuyện cho tấu nhạc hoặc hát bài hát đó vào lúc hành quân. Và cũng như tất cả mọi
tiểu phẩm trước kia của Ru-giê, thành công của Tiến lên hỡi các con yêu của
Tổ quốc, hình như chỉ ngày hôm sau là không ai biết đến nữa, nó sẽ chỉ là một sự
kiện tỉnh lẻ, vì vậy bị quên lãng nhanh chóng.
Tuy nhiên, sức mạnh tự nhiên của một tác phẩm vĩ đại rút cuộc bao giờ cũng bộc
lộ ra. Một kiệt tác rất có thể bị thời gian lãng quên, người ta có thể cấm đoán
hoặc chôn vùi nó, nhưng bao giờ cái trường cửu nhất định cũng thắng cái phù du.
Trong một hai tháng, người ta không nghe nhắc tới bài hát nổi tiếng đó nữa. Những
bản chép tay và những bản in đã lọt vào hoặc chuyển qua tay những con người hờ
hững. Nhưng chỉ cần một người thực sự nhiệt tình với một tác phẩm là đủ để kéo
nó ra khỏi lãng quên, bởi vì mọi nhiệt tâm chân thành đều là một yếu tố sáng tạo.
Ở đầu kia của nước Pháp, tại Mac-xây, ngày 22-6, câu lạc bộ những người bạn của
Quốc ước tổ chức một bữa tiệc tiễn những người tình nguyện lên đường. Mặc đồng
phục liên minh quân cách mạng, sáu trăm chàng trẻ tuổi hăng hái ngồi quanh một
chiếc bàn rộng mênh mông. Cũng như những người Xtrabuốc ngày 26-4, họ bừng bừng
như trong cơn sốt, nhưng cơn sốt này còn nóng bỏng hơn và say sưa hơn nhiều do
khí chất người phương nam của họ. Tuy nhiên, lần này người ta không còn tỏ ra
tin tưởng huênh hoang vào chiến thắng như những giờ đầu nữa. Thực ra, những
đoàn quân cách mạng đã không vượt qua được sông Ranh, không được dân chúng tiếp
đón chân tình như những viên tướng đã cam kết một cách khoác lác; trái lại,
quân thù đã tiến khá sâu vào đất nước, nền tự do bị đe doạ, chính nghĩa đang
lâm nguy...
Bỗng nhiên, giữa bữa tiệc, có một người, ngài Mi-rơ nào đó, bác sỹ y khoa trường
Đại học Mông-pe-li-ê, cầm cốc đứng dậy, mọi người im lặng nhìn ông. Họ chờ đợi
một bài diễn văn, một cuộc chạm cốc. Nhưng thay vì làm như vậy, con người tuổi
trẻ đó dang tay phải ra và hát một bài mới mà anh ta đã học được không biết bằng
cách nào: "Hỡi các con yêu của Tổ quốc!...". Tia lửa đã bắt vào
thuốc súng. Tình cảm đã gặp nhau.
Tất cả những chàng trai trẻ đó trong vài ngày nữa sẽ phải lên đường, đang
nóng lòng chiến đấu cho tự do và sẵn sàng chết cho Tổ quốc, họ cảm thấy ý chí
sâu sắc nhất của họ, tư tưởng riêng tư nhất của họ được thể hiện qua lời
của bài hát đó. Nhịp điệu của bài ca dựng họ vùng lên không sao cưỡng nổi trong
niềm hân hoan cuồng nhiệt. Mỗi đoạn lại được hoan hô, phải hát lại đến hai, ba
lần. Mọi người thuộc ngay bài ca, họ nâng cốc đồng thanh hát lại điệp khúc, gào
đến vỡ họng: "Cầm lấy vũ khí, hỡi các bạn công dân. Hãy thành lập các
tiểu đoàn". Những người tò mò từ ngoài đường phố chạy đến để
biết vì sao họ cuồng nhiệt đến thế và lập tức hát cùng với họ. Cả ngày hôm sau
mọi người đều hát bài hát đó. Nó, được in ra hàng ngàn bản vào ngày mồng 2-7,
ngày lên đường, nó theo những người tình nguyện trong suốt cuộc hành trình của
họ. Trên đường đi, lúc mệt nhọc, khi chân họ lê bước nặng nề, chỉ cần một người
trong bọn cất tiếng hát, là nhịp điệu lôi cuốn của bài ca lại cổ vũ họ truyền
thêm sức mạnh cho họ. Có lúc hành quân qua một làng, những người nông dân ngạc
nhiên tụ tập lại, hoà giọng hát với đoàn quân. Bài ca ấy trở thành bài hát của
Liên minh cách mạng thành phố Mác-xây mà không ai biết nó vốn là bài hát soạn
cho đoàn quân sông Ranh. Không ai biết tác giả, cũng không ai biết nguồn gốc của
nó. Họ đã thừa nhận nó và coi nó là biểu tượng lòng tin của mình. Nó là của họ,
cũng như lá quân kỳ, và họ hăm hở muốn đem truyền bá ra khắp mọi nơi trên thế
giới.
Thắng lợi to lớn đầu tiên của bài Mac-xây-e (chẳng bao lâu về sau bài
hát của Ru-giê đờ Lilơ được mang cái tên như vậy) là ở Pari. Ngày 30-7, đoàn
quân đi vào các vùng ngoại ô, dẫn đầu là quốc kỳ. Trong các phố xá hàng ngàn
người chờ đón những người Mac-xây để hoan hô họ và khi sáu trăm con người tiến
lên, vừa đi vừa hát hoàn toàn hoà hợp với nhịp bước bài ca mà họ hát đi hát lại
không mệt mỏi thì đám đông dỏng tai nghe. Bài ca kỳ diệu làm nức lòng người mà
những người Mac-xây kia hát là bài gì vậy? Câu "Cầm lấy vũ khí hỡi
các công dân!", nghe như lời kêu gọi bằng kèn, kèm theo tiếng trống rền
vang làm rung động mọi con tim. Hai, ba giờ sau, điệp khúc lan ra khắp các phố
phường. Bài Đi lên! bị quên ngay, những bài quân hành cũ, những khúc
đoạn cổ hủ của nó cũng bị quên đi: cách mạng đã nhận ra tiếng nói của mình,
cách mạng đã khám phá ra bài ca của mình.
Bài ca được truyền đi nhanh như chớp, thắng lợi của nó không gì cưỡng lại nổi.
Người ta hát bài ca trong các bữa tiệc, trong các rạp hát, trong câu lạc bộ và
cả trong nhà thờ. Vài tháng sau, bài Mac-xây-e trở thành bài ca của
quân đội, của toàn dân. Xec-van, ông Bộ trưởng thứ nhất bộ chiến tranh nước Cộng
hoà nhận ngay thấy tính năng nổ, sức cổ vũ của bài ca dân tộc phi thường như vậy.
Ông đã nhanh chóng cho phân phát hằng trăm nghìn bản tới tất cả các binh đoàn
và chỉ trong hai, ba ngày bài hát vô danh đã trở nên quen thuộc hơn tất cả các
tác phẩm của Mô-li-e, Ra-xin và Vôn-te. Không có ngày hội nào không kết thúc bằng
bài Mac-xây-e. Không có trận đánh nào mà ban nhạc của các trung đoàn lại
không cử bài ca của tự do. Ở Giơ-map-pơ và Phlơ-rut, các đoàn quân tập trung để
tiến hành một cuộc xung phong quyết định đã đồng ca bài đó. Và những viên tướng
bên địch vốn chỉ biết động viên binh sĩ bằng một cách cổ điển là tăng gấp đôi
khẩu phần rượu mạnh, đã kinh hãi nhận thấy rằng họ không thể chống đỡ nổi sức mạnh
kinh hồn của bài ca "khủng khiếp" đó, khi nó được phát ra cùng một
lúc từ giọng ồm ồm của hàng ngàn người, ngân vang và rung động diệu kỳ như lượt
sóng ào tới trùm lên đầu binh sĩ của họ. Bây giờ bài ca đã bay lượn khắp các
chiến trường, bài Mac-xây-e, như Ni-kê, nữ thần chiến thắng có cánh đã
thôi thúc biết bao con người hân hoan lao vào cuộc tử chiến.
Trong lúc đó, Ru-giê, người
sĩ quan công binh vô danh vẫn ở trong cái trại lính nhỏ tại Hu-min-gơ và kiên
trì tiếp tục vẽ sơ đồ xây dựng những thành luỹ bố phòng. Có thể anh đã quên bài
ca chiến đấu của trung đoàn sông Ranh mà anh đã sáng tác trong cái đêm
26-4-1792 xa xưa ấy, và anh không hề ngờ rằng, bài ca chiến trận đã chinh phục
trái tim Pa-ri mà báo chí nói đến, bài Mac-xây-e vinh quang ấy và bài
ca anh sáng tác chỉ là một. Bởi vì - cái trớ trêu của định mệnh mới khắc nghiệt
làm sao - chính người làm ra bài ca vang động khắp gầm trời và thấu tới các vì
sao ấy vẫn chỉ là người lính thường như trước. Chẳng có người nào ở nước Pháp lại
bận tâm đến viên đại úy Ru-giê đờ Lilơ. Cái vinh quang vĩ đại xưa nay chưa bài
ca nào có được, mãi mãi dừng lại nguyên vẹn ở chính bài ca đó, tuyệt nhiên
không đem lại mảy may vinh dự cho tác giả. Tên của anh không được ghi trên các
bản nhạc và bản thân anh sẽ hoàn toàn không được người đương thời biết đến nếu
như tự anh không làm cho họ phải tức giận anh. Bởi vì - chỉ lịch sử mới biết tạo
ra cái trò ngược đời, thiên tài - người làm ra bài ca cách mạng không phải là
người cách mạng. Trái lại, chính anh, người đã giục giã cách mạng mau đến bằng
bài ca bất tử của mình thì bây giờ lại muốn ra sức ngăn cản cách mạng. Khi dân
chúng Pari hát bàiMac-xây-e xông lên tấn công điện Tuy-lơ-ri và phế truất
ngôi vua. Ru-giê đờ Lilơ không thừa nhận cách mạng nữa. Anh từ chối tuyên thệ với
nền Cộng hòa và cho rằng thà rời bỏ quân ngũ còn hơn là phục vụ bọn
Gia-cô-banh. "Nàng tự do thân yêu" mà anh gợi ra ở một trong những đoạn
của bài ca không phải là tiếng nói suông đối với con người chân thực ấy. Anh chống
lại những con người cầm đầu quốc hội lập hiến của nước Pháp không kém chống lại
những bạo chúa mang vương miện ở bên kia trận tuyến, và anh công khai tỏ thái độ
ác cảm đối với Uỷ ban an ninh quốc gia khi Đi-ê-tric, bạn thân của anh, người
cha đỡ đầu của Mac-xây-e, viên tướng Luychne mà anh đề tặng bài ca, những
sĩ quan và những nhà quý tộc là những người đầu tiên được nghe bài ca trong cái
đêm 26 tháng tư đáng ghi nhớ ấy bị đưa lên máy chém. Lập tức xuất hiện một tình
thế nực cười: Nhà thơ ca ngợi cách mạng bị cầm tù vì tội phản cách mạng. Có lẽ
chỉ nhờ ngày 9 Técmiđô, ngày Rô-bét-xpie bị lật đổ và các nhà tù được mở cửa,
cách mạng nước Pháp mới không giao nhà thi sĩ đã sáng tác bài ca bất diệt cho
lưỡi dao cạo quốc gia. Dù sao, nếu sự thể có đến nỗi như thế đi nữa thì đấy
cũng là một cái chết anh hùng chứ không phải là sự chôn vùi thê thảm trong bóng
tối đang chờ đợi Ru-giê. Thực vậy, con người bất hạnh ấy còn sống thêm hơn bốn
chục năm kể từ ngày duy nhất thật sự sáng tạo của đời mình. Người ta thu hồi
quân phục của anh, anh không được lĩnh hưu bổng nữa, các nhà thơ, sách vở, nhạc
kịch của anh không được in, không được biểu diễn, hoặc không đem lại lợi lộc gì
cho anh cả. Định mệnh đã không tha thứ cho người nghệ sĩ nghiệp dư đã dám bước
vào hàng ngũ những người bất tử. Các-nô đã thử giúp anh, nhưng vô ích. Sự tàn
ác của số phận đã làm anh trở thành một thiên tài, tôn anh lên bậc thánh nhân
trong vài giờ để rồi lại quẳng anh vào cõi hư vô, làm cho tính nết anh đâm ra đổ
đốn không phương cứu chữa. Anh cãi nhau, gây lộn với mọi người có quyền thế.
Khi đã lọt vào một chức vụ ngoại giao, anh viết cho Bônapactơ những bức thư thống
thiết và xấc xược. Anh khoe ầm lên là đã bỏ phiếu chống ông ta. Điều đó buộc
anh phải rời nhiệm sở và tiếp đó anh bị cảnh sát thường xuyên theo dõi, và lại
còn bị tình nghi là có âm mưu làm loạn nữa. Mệt mỏi, anh ẩn mình ít lâu ở tỉnh
lẻ. Rồi anh trở về Pari, nhưng ở đấy sự khốn cùng đang chờ anh, đến nỗi anh lại
phải vào tù vì mắc nợ Xăngtơpêlagi một phiếu khoán không trả được tiền. Trong
lúc Ru-giê đờ Lilơ giãy giụa giữa bao nhiêu lo lắng phiền muộn, bài ca vẫn tiếp
tục vận mệnh của nó: trước hết những đoàn quân chiến thắng đưa bài ca đi xuyên
qua cả châu Âu, rồi Bônapactơ lên ngôi hoàng đế liền gạch bỏ nó ra khỏi mọi
chương trình vì tính chất quá ư cách mạng của nó, tiếp đến triều đại Buôc-bông
cấm hẳn bài ca. Ngạc nhiên biết bao cho ông già khổ não ấy, khi thấy bài ca sống
lại mười lăm năm sau trên các chiến luỹ của cách mạng tháng bảy và ông lại nhận
được giải băng đỏ với danh nghĩa tác giả bài ca cùng với một số tiền trợ cấp nhỏ
do Lui Philip, ông vua công dân ban cấp. Con người bị bỏ rơi không tăm tiếng cứ
tưởng mình nằm mơ: Người ta hãy còn nhớ đến ông! Nhưng đó không chỉ là một hồi
tưởng nhạt nhẽo và khi ông chết ở Soađilơroa năm 1836, thọ 76 tuổi, không ai nhắc
đến ông nữa, cũng không ai biết đến tên ông. Nhiều thế hệ đã tiếp nối tiếp
nhau. Mãi đến trong chiến tranh thế giới khi âm điệu sôi nổi của bài Mac-xây-e,
từ lâu đã trở thành quốc ca vang dội trên khắp mặt trận Pháp - người ta mới ra
sắc lệnh đưa di hài viên thiếu uý bé nhỏ đảo Cooc-xơ trong Viện phế binh. Và
con người sáng tạo nên bài ca bất hủ mà tên tuổi vẫn chìm trong bóng tối, cuối
cùng đã được yên nghỉ trong hầm mộ danh dự của Tổ quốc: Đấy là niềm an ủi cao cả
nhất cho cái số phận hẩm hiu vì đã chỉ là thi sĩ trong có một đêm.
Pháp Quốc ca - "La Marseillaise" (FR / EN)
STEFAN ZWAIG
Theo http://www.music.edu.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét