Nỗi tương tư trong văn học

Nỗi tương tư trong văn học

1. Tương tư là gì?
“Tương tư” là một trạng thái tình cảm đặc biệt của con người trong tình yêu: nỗi nhớ nhung da diết, khắc khoải, ám ảnh khi người ta xa cách hoặc không thể đến với nhau. Có thể nói, tương tư chính là yêu mà không thấy mặt, là tình yêu trong khoảng cách, trong chờ mong, trong khao khát được gặp gỡ nhưng bất lực. Nó vừa ngọt ngào vừa giày vò, khiến con người lúc nào cũng hướng toàn bộ tâm trí, tri giác vào hình bóng người thương.
Ở một mức độ nào đó, tương tư tạo nên thi vị cho đời sống, bởi nỗi nhớ làm tình yêu thêm sâu sắc. Nhưng khi vượt quá giới hạn, tương tư có thể trở thành một cơn “bệnh” ám ảnh, bào mòn cả thể xác lẫn tinh thần.
Trong văn học, tương tư là một trong những mạch nguồn cảm hứng bất tận, bởi nó chạm đến vùng sâu kín nhất của đời sống tình cảm con người. Trong ca dao Việt Nam, nỗi nhớ hiện lên chân thực và gần gũi qua những hình ảnh so sánh dân dã:
“Nhớ ai bổi hổi bồi hồi,
Như đứng đống lửa, như ngồi đống than.”
Câu ca dao không chỉ cho thấy sự bồn chồn, day dứt của trái tim đang yêu, mà còn dùng hình ảnh quen thuộc của đời sống lao động (“lửa”, “than”) để làm nổi bật cảm giác nóng rát, không yên. Nỗi nhớ vì thế không mơ hồ, mà cụ thể, cháy bỏng, dễ đồng cảm.
Sang thơ mới Việt Nam, Nguyễn Bính đã đưa tương tư lên thành một “bản nhạc dài” của tình yêu thôn quê:
“Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông,
Một người chín nhớ mười mong một người.”
Ở đây, nỗi nhớ vừa dịu dàng, vừa tha thiết, gắn liền với không gian thôn quê, với phong tục, lễ giáo. Tương tư không chỉ là cảm xúc cá nhân, mà còn phản chiếu bối cảnh văn hóa xã hội: tình yêu trong khuôn khổ hẹp của làng quê, bị quy định bởi nề nếp, luật lệ, càng làm nỗi nhớ thêm khắc khoải.
Trong văn học thế giới, cảm hứng này cũng được khai thác với muôn hình vạn trạng. Đường thi Trung Hoa thường gắn tương tư với khoảng cách địa lý và nỗi sầu chia ly, ví như câu thơ: “Quân tại tương tư địa, thiếp tại tương tư trung” (chàng ở nơi tương tư, thiếp ở trong lòng tương tư), nhấn mạnh sự đồng điệu nhưng bất lực của hai tâm hồn xa cách. Ở phương Tây, Petrarca trong những bản sonnet viết về Laura, hay Shakespeare trong những vở kịch tình yêu, đều để lại dấu ấn sâu đậm: nỗi nhớ trở thành một phần bản chất của tình yêu, vừa say đắm, vừa khổ đau. Các thi sĩ lãng mạn như Byron, Shelley, Keats lại làm phong phú thêm cảm hứng ấy bằng việc hòa nỗi nhớ vào thiên nhiên, khiến tình yêu mang màu sắc vĩnh hằng và siêu thoát.
Bước vào văn học hiện đại, nỗi tương tư không chỉ được ngợi ca như một xúc cảm lãng mạn nữa, mà còn được khám phá dưới góc nhìn phân tâm học, tâm lý học. Tình yêu có khi bị đẩy đến mức cực đoan, biến thành trạng thái ám ảnh, giày vò, thậm chí là bi kịch. Văn học hiện đại vì thế không chỉ phô bày vẻ đẹp ngọt ngào của tình yêu, mà còn cho thấy sức mạnh chi phối khắc nghiệt của nó: tình yêu có thể nâng con người lên đỉnh cao của xúc cảm, nhưng cũng có thể vắt kiệt tâm hồn và thể xác.
Như vậy, từ ca dao dân gian đến thơ ca Đông Tây, từ truyền thống đến hiện đại, tương tư luôn là một cung bậc phổ quát của nhân loại. Nó vừa là nguồn thi hứng bất tận, vừa là tấm gương soi chiếu đời sống tinh thần và văn hóa, đồng thời cũng là minh chứng cho bi kịch muôn đời của con người trong khát vọng yêu thương.
2. Tố Tâm – nỗi tương tư của một trái tim thức tỉnh trong xã hội giao thời
Nỗi tương tư trong Tố Tâm (Hoàng Ngọc Phách) không chỉ dừng lại ở tình cảm riêng tư giữa một cô gái với một chàng trai, mà còn mang ý nghĩa xã hội rộng lớn: đó là tiếng lòng của một thế hệ phụ nữ trẻ trong buổi giao thời, khi cánh cửa hiện đại vừa hé mở nhưng bóng tối lễ giáo phong kiến vẫn bao trùm.
Tố Tâm yêu Đạm Thủy bằng tất cả sự chân thành và tha thiết của trái tim mới biết rung động. Nhưng tình yêu ấy lại va phải bức tường lễ giáo: nàng bị ràng buộc bởi những chuẩn mực khắt khe, không được quyền lựa chọn cho riêng mình. Chính vì vậy, tình yêu trong Tố Tâm không thể phát triển thành hạnh phúc viên mãn, mà mãi mãi chỉ tồn tại dưới dạng một vết thương âm ỉ, luôn gợi nhức nhối, khắc khoải.
Điều đặc biệt là nỗi tương tư của Tố Tâm không phô trương dữ dội, không nồng nàn say đắm như một tình yêu lãng mạn phóng khoáng phương Tây, mà mang nét kín đáo, man mác, nhuốm màu bi lụy. Nó được bộc lộ nhiều qua thư từ, nhật ký, những “không gian riêng tư” để nàng thổ lộ những dồn nén mà ngoài đời không thể cất lời. Ở đó, ta bắt gặp một Tố Tâm luôn dằn vặt, lo âu, nước mắt nhiều hơn nụ cười, một Tố Tâm sống trong trạng thái nửa như hy vọng, nửa như tuyệt vọng. Tương tư trở thành một dạng “tự vấn triền miên”. Nàng vừa khát khao, vừa sợ hãi, vừa muốn yêu, lại vừa thấy tình yêu là một tội lỗi không thể tha thứ.
Tương tư của Tố Tâm còn là biểu hiện của một cái tôi cá nhân vừa mới thức tỉnh. Trong xã hội phong kiến, người phụ nữ thường không có quyền cất tiếng nói riêng về tình yêu. Nhưng Tố Tâm lại dám ghi lại nỗi nhớ, dám bộc lộ khao khát yêu và được yêu, một dấu hiệu rõ ràng của sự trỗi dậy ý thức cá nhân. Ở nàng, người đọc thấy thấp thoáng bóng dáng của những người phụ nữ mới, muốn sống thật với trái tim mình, muốn thoát khỏi khuôn phép. Tuy nhiên, sự thức tỉnh ấy chưa đủ mạnh để chống lại rào cản truyền thống. Vì thế, nó trở thành một bi kịch kép: bi kịch của tình yêu không thành, và bi kịch của một cá nhân không tìm thấy lối thoát.
Cái chết của Tố Tâm là cực điểm của nỗi tương tư, cũng là sự kết tinh của bi kịch. Khi tình yêu không thể thành, nỗi nhớ mong không thể hóa giải, tương tư đã biến thành tuyệt vọng. Nàng chọn cái chết như một cách giải thoát, đồng thời cũng là một tiếng nói phản kháng âm thầm trước những ràng buộc vô hình của xã hội. Ở nghĩa này, Tố Tâm không chỉ là nhân vật của một câu chuyện tình buồn, mà còn là biểu tượng của một thế hệ phụ nữ mới, những con người mang trong mình khát vọng sống tự do, nhưng vẫn bị đè nén, bóp nghẹt trong xã hội phong kiến nửa tân, nửa cựu.
Nhìn từ góc độ văn học, Tố Tâm đã mở ra một kiểu mẫu mới: nhân vật nữ không còn chỉ là bóng dáng mờ nhạt bên cạnh nam giới, mà trở thành trung tâm bi kịch của tình yêu và của thời đại. Nỗi tương tư của Tố Tâm, vì thế, vừa mang tính cá nhân sâu sắc, vừa chứa đựng ý nghĩa thời đại, góp phần định hình một bước chuyển quan trọng của văn học Việt Nam buổi đầu hiện đại hóa.
3. Lâm Đại Ngọc – nỗi tương tư của một đóa hoa bạc mệnh
Trong Hồng Lâu Mộng của Tào Tuyết Cần, Lâm Đại Ngọc là một trong những nhân vật trung tâm và để lại nhiều dư ba nhất trong lòng độc giả. Nếu Tố Tâm mang nỗi tương tư của một cô gái tiểu tư sản buổi giao thời Việt Nam đầu thế kỷ XX, thì Lâm Đại Ngọc là hiện thân cho nỗi tương tư đau đớn, mỏng manh và bạc mệnh của người phụ nữ tài hoa trong xã hội phong kiến Trung Hoa.
Tương tư như một ám ảnh tâm hồn
Ngay từ khi còn nhỏ, Lâm Đại Ngọc đã sống trong cảnh sầu thương: mồ côi mẹ, phải nương nhờ nhà họ Giả. Chính xuất thân bất hạnh ấy khiến nàng trở nên nhạy cảm, dễ tổn thương. Khi gặp Giả Bảo Ngọc, tình yêu đầu đời đã đến với nàng tự nhiên, chân thành, nhưng cũng đầy mâu thuẫn. Đại Ngọc yêu Bảo Ngọc tha thiết, nhớ nhung không nguôi, nhưng nỗi nhớ ấy luôn nhuốm màu lo âu: nàng sợ bị bỏ rơi, sợ tình yêu tan vỡ, sợ lễ giáo và gia thế sẽ ngăn trở họ. Vì thế, tương tư với Đại Ngọc không phải là niềm vui, mà là một vết thương ngấm ngầm trong tâm hồn, lúc nào cũng khiến nàng dằn vặt, khắc khoải.
Tương tư gắn liền với tâm trạng đa sầu đa cảm
Lâm Đại Ngọc vốn đa tình và đa cảm. Mỗi lần Bảo Ngọc xa cách hay có chút thờ ơ, nàng lại rơi vào nỗi buồn khôn nguôi, nước mắt hòa cùng suy tưởng. Tình yêu càng sâu đậm thì nỗi nhớ càng dai dẳng. Thơ ca của nàng, những khúc hát than vãn, tất cả đều trở thành nơi trút bỏ tương tư. Ta có thể nói: Lâm Đại Ngọc sống trong nỗi nhớ, và nỗi nhớ chính là hơi thở của nàng. Nhưng chính sự nhạy cảm quá mức ấy đã biến tình yêu thành gánh nặng tinh thần, biến tương tư thành một loại bệnh lý tâm hồn, làm nàng ngày càng kiệt quệ.
Tương tư như một định mệnh bi kịch
Điều khiến nỗi tương tư của Đại Ngọc trở nên ám ảnh là bởi nó gắn liền với số phận bạc mệnh. Xã hội phong kiến với lễ giáo hà khắc đã sắp đặt cho Bảo Ngọc một cuộc hôn nhân môn đăng hộ đối cùng Bảo Thoa, khiến tình yêu của Đại Ngọc rơi vào ngõ cụt. Từ đó, nỗi nhớ thương, khao khát và lo âu biến thành tuyệt vọng. Sự bạc mệnh của Đại Ngọc không chỉ ở cái chết, mà còn ở chỗ tình yêu của nàng vĩnh viễn không được đền đáp. Tương tư trở thành một định mệnh không lối thoát, vừa làm sáng ngời vẻ đẹp tâm hồn, vừa dìm nàng xuống vực thẳm bi thương.
Ý nghĩa văn học và nhân văn
Qua Lâm Đại Ngọc, Tào Tuyết Cần không chỉ khắc họa một mối tình đơn phương hay thất bại, mà còn phơi bày bi kịch của người phụ nữ tài hoa trong xã hội phong kiến. Nỗi tương tư của nàng là tiếng kêu thương cho một tình yêu chân thành nhưng bị chà đạp bởi lễ giáo, là bản nhạc buồn về sự bất lực của cá nhân trước định mệnh xã hội. Vì vậy, Đại Ngọc trở thành một biểu tượng của người con gái bạc mệnh, mà nỗi tương tư chính là sợi chỉ đỏ xuyên suốt cuộc đời ngắn ngủi và bi thương của nàng.
Như vậy, nỗi tương tư của Lâm Đại Ngọc không chỉ là một cảm xúc tình yêu, mà còn là một bi kịch nhân sinh: tình yêu càng sâu nặng thì nỗi đau càng lớn, để rồi kết thúc bằng cái chết, như một đóa hoa tuyệt đẹp tàn phai trong lặng lẽ.
4. So sánh nỗi tương tư của Tố Tâm và Lâm Đại Ngọc
Cả Tố Tâm (trong tiểu thuyết Tố Tâm – Hoàng Ngọc Phách) và Lâm Đại Ngọc (trong Hồng Lâu Mộng – Tào Tuyết Cần) đều là những nhân vật văn học tiêu biểu cho bi kịch tình yêu của người phụ nữ, nhưng mỗi người lại mang dấu ấn riêng về thời đại và tâm lý.
* Điểm giống nhau:
- Đều yêu tha thiết và chung thủy: Tố Tâm hướng về Đạm Thủy với một tình cảm chân thành, trong sáng; Lâm Đại Ngọc dành trọn con tim cho Giả Bảo Ngọc.
- Đều mang nỗi tương tư da diết: Tố Tâm nhớ thương âm ỉ, kín đáo, giãi bày qua thư từ và nhật ký; Lâm Đại Ngọc nhớ nhung trong từng ánh mắt, giọt lệ, câu thơ.
- Đều bị trói buộc bởi lễ giáo và định kiến: Tố Tâm không thể đến với Đạm Thủy vì rào cản xã hội và gia đình; Lâm Đại Ngọc bị đẩy vào bi kịch khi Bảo Ngọc bị ép duyên với Bảo Thoa.
- Kết thúc đều là bi kịch: Cái chết của Tố Tâm và sự bạc mệnh của Lâm Đại Ngọc là cực điểm của nỗi tương tư, phản ánh sự bế tắc của tình yêu cá nhân trong vòng kiềm tỏa của lễ giáo.
* Điểm khác nhau:
- Bối cảnh xã hội: Tố Tâm thuộc tầng lớp tiểu tư sản mới, trong xã hội Việt Nam buổi giao thời đầu thế kỷ XX, khi tư tưởng Tây phương đã bắt đầu thấm vào, đánh thức ý thức cá nhân. Lâm Đại Ngọc lại là cô tiểu thư tài hoa nhưng sống trong xã hội phong kiến Trung Hoa đầy lễ giáo, định mệnh gần như an bài.
- Sắc thái nỗi tương tư: Nỗi nhớ của Tố Tâm thiên về tâm trạng man mác, bi lụy, giãi bày bằng lời than thở, nhật ký, một giọng điệu rất hiện đại. Trong khi đó, nỗi tương tư của Lâm Đại Ngọc lại đẫm màu đa sầu đa cảm, biến thành những giọt lệ, khúc ca, ẩn chứa tính chất định mệnh bi thương.
- Ý nghĩa biểu tượng: Tố Tâm trở thành tiếng kêu của một thế hệ phụ nữ mới, khao khát tình yêu tự do nhưng chưa thoát khỏi “vòng cương tỏa”. Lâm Đại Ngọc lại là biểu tượng của người con gái bạc mệnh trong văn học cổ điển, nơi tình yêu bị nghiền nát bởi lễ giáo phong kiến.
- Tương tư của Tố Tâm và Lâm Đại Ngọc đều phản chiếu khát vọng yêu và bi kịch tình yêu của phụ nữ trong những bối cảnh xã hội khác nhau. Nếu Tố Tâm là tiếng nói hiện đại hóa, hé lộ ý thức cá nhân ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, thì Lâm Đại Ngọc là tiếng khóc muôn đời của người phụ nữ tài hoa bạc mệnh trong xã hội phong kiến Trung Hoa. Cả hai, bằng những sắc thái riêng, đã làm giàu thêm diện mạo của văn học về nỗi tương tư, khát vọng yêu thương và nỗi đau bị dập vùi.
P/s: Các bạn có thể sử dụng phần kiến thức trên làm dẫn chứng trong các đề văn lí luận văn học của Học sinh giỏi.
Bản quyền bài viết thuộc về Văn Chương Mạn Đàm, nghiêm cấm sao chép dưới mọi hình thức!.
1/10/2025
Thái Thị Thanh Huyền
Theo https://www.vanchuongmandam.com/