"Thơ
trước hết là cuộc đời,
sau đó mới là nghệ thuật”
Những
vần thơ Anđécxen, những vần thơ ngân vang từ thung lũng Ôđenzơ, nơi có những
hẻm núi sương giăng mờ ảo và những vòm hoa thạch thảo tim tím nên thơ đã gieo
vào tâm hồn nhà văn Pauxtôpxki niềm xúc cảm mãnh liệt: “Anđécxen đã lượm lặt
hạt thơ trên luống đất của người dân cày, ấp ủ chúng nơi trái tim ông rồi gieo
vào những túp lều, từ đó lớn lên và nảy nở những bó hoa thơ tuyệt đẹp, chúng an
ủi trái tim những người cùng khổ”. Thơ ca, hai chữ kì diệu mà muôn đời vẫn chưa
tìm ra một định nghĩa trọn vẹn, hoàn chỉnh. Thơ là gì? Thơ bắt nguồn từ đâu?
Thơ có mãnh lực gì khiến cung đàn cảm xúc của triệu triệu con người trên trái
đất này không ngừng lay động, thổ thức, xuyến xao? Phải chăng “thơ” ở đây như
trong lời bình của nhà văn học Nga V.Bêlinxki vào thế kỉ mười chín”:
“Thơ
trước hết là cuộc đời, sau đó mới là nghệ thuật”
Từ thủa
thơ ca xuất hiện mang đến hơi thở ấm áp cho hành tinh xanh xanh những đại dương
và điệp trùng những cánh rừng tươi thắm của chúng ta, có thể nói chưa bao giờ
tổng kết được những định nghĩa về thơ. Có người cho thơ là “lơ tơ mơ”, “thơ là
sự tuôn trào bột phát những tình cảm mãnh liệt”, thậm chí “thơ là một cái gì mà
người ta không định nghĩa được”. Phải chăng vì thế mà thơ thuộc về cõi huyền
nhiệm, mông lung, xa vời vợi? Không, theo quan niệm của Bêlinxki, thơ là một khái
niệm hết sức gần gũi: “Thơ trước hết là cuộc đời”. Trong câu nói của Bêlinxki,
chữ “cuộc đời” như một vì sao được chiếc đòn bẫy “trước hết” bật vào từ thơ,
làm sáng lên một ánh sáng lung linh, rạng rỡ. Thơ ca bắt nguồn từ cuộc sống.
Cuộc
sống bao giừ cũng là nguồn cảm hứng mênh mông bất tận của những tâm hồn nghệ sĩ. Thơ ca cũng như văn chương và các
loại hình nghệ thuật khác, nếu không bám rễ vào cuộc đời, nếu không hút nguồn
nhựa sống dạt dào ngầm chảy trong lòng cuộc sống thì nó sẽ mãi mãi là một cây
non èo uộc, không mang trên mình những cành cây săn chắc, những phiến lá xanh
tươi phơi phới dưới ánh nắng mặt trời. Là nhà thơ, ngòi bút của anh phải chấm
vào nghiên mực cuộc đời thì thơ anh mới tươi màu neo chặt trong bến tâm hồn
người thưởng thức. anh sĩ Lê Quí Đôn từng nói: “Trong bụng không có ba vạn
quyển sách, trong mắt không có cảnh núi non kì lạ của thiên hạ thì không thể
làm thơ được”. Có thể nói cuộc đời là mạch sữa ngọt ngào tuôn chảy không ngừng
từ thế hệ này sang thế hệ khác để nuôi dưỡng thi ca. đến với Chế Lan Viên, một
“triết gia thi sĩ”, ta không quên giây phút con người ấy rơi vào hố sâu tuyệt
vọng của sự chán chường:
“Hãy
cho tôi một tinh cầu giá lạnh
Một
vì sao trơ trọi giữa trời xa
Để
nơi ấy tháng ngày tôi lẩn tránh
Thế mà
cuộc sống mới chan hòa hơi thở nồng ấm của cách mạng đã làm tan mọi băng giá
trong trái tim thi sĩ. Người sà vào lòng nhân dân, sung sướng đón nhận nguồn
cảm hứng thi ca từ cuộc đời:
“Con
gặp lại nhân dân như nai về suối cũ
Cỏ
đón giêng hai chim én gặp mùa
Như
đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa
Chiếc
nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa”
(Tiếng
hát con tàu).
Cuộc
sống mênh mông và kỳ diệu làm sao! Cuộc sống là nơi cung cấp chất liệu cho thơ.
Thơ ca bắt nguồn từ cuộc sống, cho nên thơ bao giờ cũng chứa đựng bóng hình
cuộc sống, bóng hình con người. Thơ ca là nơi con người gửi gắm tâm tình, ước
mơ, khát vọng, những băn khoăn, rạo rực, ưu tư. Thơ ca không thể tách rời cuộc
đời. Cuộc đời ban truyền nguồn nhựa sống mãnh liệt cho thơ và thơ nở hoa làm
đẹp cuộc đời, cống hiến cho con người những phút giây tuyệt vời lắng đọng nhiều
nỗi suy tư đến với thơ, người đọc trước hết sẽ bắt gặp tâm tư, nỗi lòng của
người cầm bút, sau đó sẽ gặp chính tâm tư của mình bởi thơ là “tiếng nói đồng
ý, đồng tình, đồng chí”. Cùng với văn chương, thơ ca trở nên những nhịp cầu vô
hình dẫn dắt những tâm hồn đến với tâm hồn., những trái tim đến với trái tim để
con người cùng sẻ niềm vui, nỗi buồn, ước mơ, hi vọng.
Cuộc
đời vốn bao la, vô tận kia như một bức tranh với ba chiều không gian trải dài đến vô cùng. Nhà
thơ cũng như những con ong cần mẫn bay lượn trong khu vườn cuộc đời ấy:
“Nhà
thơ như con ong biến trăm hoa thành một mật
Một
mật ngọt thành, đời vạn chuyến ong bay
(Chế
Lan Viên)
Thơ ca
“là cuộc đời”, nhưng thơ ca không phải là những trang giấy in nguyên vẹn bóng
hình của cuộc đời rộng lớn. Người nghệ sĩ phải tìm đến cuộc đời để hút lấy chất
mật tinh túy nhất, ngọt ngào nhất để tạo nên những vần thơ thật sự có giá trị.
Nhà thơ phải biết chắt lọc chất liệu mà cuộc đời cung cấp, từ đó mới tạo nên
những vần thơ hay, làm rung động lòng người đọc. Thi ca gắn liền với cảm xúc.
Nhà thơ không thể hiện cuộc đời qua những tình huống, qua những sự kiện như các
nhà văn.
Nhà thơ giãi bày bằng cảm xúc, bằng ngôn ngữ thi ca, bằng cả “khoảng trắng giữa các ngôn từ”. Thơ ca có giá trị không tách rời sự thoát li, tách rời khỏi cuộc sống, cũng như sự photocopy cuộc sống một cách cứng nhắc, khuôn mẫu. Đọc thơ mà chẳng tìm thấy nỗi lòng nhà thơ, đấy chẳng phải là thơ ca đích thực! Nếu không có một thiên tài như Nguyễn Du uyên bác, ta không thể có “Truyện Kiều”. Nhưng nếu không có những lầm than cơ cực, đắng cay, tủi nhục cùng với những ước mơ cháy bỏng của nhân dân trong xã hội phong kiến, trong buổi suy vong đầy ngột ngạt, ta cũng không thể có những trang Kiều thấm đượm dòng lệ đầy chất nhân bản sâu xa.
Nhà thơ giãi bày bằng cảm xúc, bằng ngôn ngữ thi ca, bằng cả “khoảng trắng giữa các ngôn từ”. Thơ ca có giá trị không tách rời sự thoát li, tách rời khỏi cuộc sống, cũng như sự photocopy cuộc sống một cách cứng nhắc, khuôn mẫu. Đọc thơ mà chẳng tìm thấy nỗi lòng nhà thơ, đấy chẳng phải là thơ ca đích thực! Nếu không có một thiên tài như Nguyễn Du uyên bác, ta không thể có “Truyện Kiều”. Nhưng nếu không có những lầm than cơ cực, đắng cay, tủi nhục cùng với những ước mơ cháy bỏng của nhân dân trong xã hội phong kiến, trong buổi suy vong đầy ngột ngạt, ta cũng không thể có những trang Kiều thấm đượm dòng lệ đầy chất nhân bản sâu xa.
Nếu
không có một vùng quê Kinh Bắc êm ả, bình dị với những con người chăm chỉ, hiền
hòa, mãi mãi ta không thể nào có được nỗi nhớ rạo rực thiết tha của thi sĩ
Hoàng Cầm trong bài “Bên kia sông Đuống:
“Em
ơi buồn làm chi
Anh
đưa em về bên kia sông Đuống
Ngày
xưa cát trắng phẳng lì
…Xanh
xanh bãi mía bờ dâu
Ngô
khoai biêng biếc
Đứng
bên này sông sao nuối tiếc
Sao
xót xa nhưng rụng bàn tay”
Thơ bao
giờ cũng in đậm chữ “đời” trước hết. Cuộc đời không chỉ ban cho nhà thơ nguồn
cảm hứng mà cuộc đời còn là nơi khai thác “chất quặng” nguồn từ để tạo nên thơ:
“Vạt
áo của nhà thơ không bọc hết bạc vàng mà cuộc đời rơi vãi
Hãy
nhặt lấy chữ của đời mà góp nên trang”
(Chế
Lan Viên)
Thơ ca
là hoa thơm của cuộc đời. Nếu chỉ được kiến tạo từ trí tưởng tượng và “cái tôi”
nhỏ bé của người nghệ sĩ, thơ ca chỉ là những bông hoa làm bằng “vỏ
bào”(Pauxtôpxki). Nhà thơ phải nhặt những hạt “bụi qúy” trong cuộc đời mênh
mông vô tận để làm nên những “bông hồng vàng” quí giá, đem lại niềm vui và cái
đẹp cho tâm hồn người đọc thơ, hiểu thơ và yêu thơ, theo cách diễn đạt của
Pauxtôpxki.
Trở lại
câu nói của nhà phê bình Bêlinxki, ta thấy đó không phải là cái nhìn phiến
diện. “Thơ trước hết là cuộc đời” nhưng cuộc đời chưa phải là tất cả. Bêlinxki
rời phím nhấn “cuộc đời” ấn tay vào phím cạnh bên “nghệ thuật”. Như vậy,
Bêlinxki đã không phủ nhận vai trò quan trọng của yếu tố làm nên thi ca này. Thiếu
nghệ thuật, thơ chỉ còn là hòn ngọc thô không mài không giũa, không thể khơi
dậy trong trái tim con người những rung động sâu xa. Thơ có thể ví như cánh
diều, cuộc đời tạo cho cánh diều là hình hài sắc vóc còn nghệ thuật là làn gió
nâng cánh diều bay bổng trên bầu trời cao rộng, nâng cảm xúc đến mức thăng hoa.
Ta yêu “Truyện Kiều” đâu chỉ vì “đoạn trường tân thanh” xé ruột cất lên từ
quãng đời mười lăm năm lưu lạc truân chuyên của cánh hoa Thúy Kiều tài sắc.
Người Việt Nam yêu “Truyện Kiều” vì những “ngôn ngữ gấm hoa” giàu sức biểu cảm,
vì âm hưởng ca dao dịu dàng, man mác trong lục bát thân thương:
Long
lanh đáy nước in trời
Thành
xây khói biếc non phơi bóng vàng
Cảnh
mùa thu long lanh, mỹ lệ đong đầy chất thơ ấy có lẽ còn sống mãi trong lòng
người dân đất Việt đến nhiều thế kỉ mai sau.
Thơ cất
lên từ biển cuộc đời và bay cao từ nguồn gió nghệ thuật. Nghệ thuật làm cho thơ
trở nên đẹp đẽ, gieo vào lòng người đọc những cảm xúc thẩm mỹ tuyệt vời. Một
nhà thơ tài năng phải là một người thợ lặn lành nghề lặn sâu vào đại dương cuộc
sống, không phải để nhặt nhạnh mảnh san hô tầm thường mà để tìm những viên ngọc
trai lấp lánh, những “khối tình con” kết từ máu huyết của loài trai nhẫn nại,
cần cù (một ý của Nguyễn Tuân trong tác phẩm “Người lái đò sông Đà”). Nhà thơ
chỉ cần rung động trước lớp sóng của cuộc đời thôi ư? Chưa đủ, như thế anh chỉ
có cái tâm mà chưa có cái tài để xứng đáng mang danh hiệu “thi sĩ”.
Để viết
nên những vần thơ có sức lay động thực sự, có khả năng vượt qua mọi định luật
băng hoại của thời gian không thừa nhận cái chết (Satưkhốp Sêđrin), nhà thơ
phải vừa có tài năng và tâm huyết, vừa đắm mình vào cuộc đời, vừa không ngừng
tìm tòi khám phá, “khơi những nguồn chưa ai khơi”. Một nhà thơ nước ngoài đã
từng thấm thía giá trị cao quí của lao động thi ca:
“Phí
tổn ngàn cân quặng chữ
Để
thu về một chữ mà thôi
Những
chữ ấy làm cho rung động
Triệu
trái tim trong hàng triệu năm dài”
Nhà thơ
phải “trả giá cắt cổ” cho ngôn ngữ thơ ca nếu muốn những vần thơ ấy trở nên bất
tử. Lao động nghệ thuật là hình thức lao động của trí óc và trái tim. Phải có
những rung động mãnh liệt trước cuộc đời và những khám phá, sáng tạo độc đáo ta
mới có thơ ca chân chính.
Viết về
mùa thu, thi sĩ từ cổ chí kim đã dùng bao hình ảnh tuyệt đẹp, từ “Ngô đồng nhất
diệp lạc” đến “cúc vàng lưng giậu”, từ “non phơi bóng vàng đến” “trăng sáng như
gương”… Thế mà cậu bé Trần Đăng Khoa lại cảm nhận mùa thu theo một cách riêng
qua hình ảnh hoa cau giản dị:
“Nửa
đêm nghe ếch học bài
Lưa thưa vài hạt mưa ngoài hàng cây
Nghe
trời trở gió heo may
Sáng ra vại nước rụng đầy hoa cau”
(Hoa
cau)
Những
cánh hoa cau trắng muốt mỏng manh rụng đầy vại nước làng quê phải chăng là “hoa
cau cuộc đời” hóa thành “hoa cau nghệ thuật” trong thế giới thơ phong phú đầy tưởng
tượng bay bổng của nhà thơ tí hon dễ yêu, dễ mến? Hoa cau thoang thoảng thơm
mãi con đường thi ca trải rộng, quấn quýt êm đềm trong trái tim những người yêu
thơ…
“Thơ
trước hết là cuộc đời, sau đó mới là nghệ thuật”. Ý kiến của Bêlinxki thật xúc động và đầy giá trị! đến với thơ
nghĩa là ta đến với cuộc đời qua lăng kính nghệ thuật của nhà thơ. Thơ ca khơi
dậy trong lòng ta lớp lớp những đợt sóng cuộn trào và muôn vàn cung bậc tình
cảm: yêu thương, căm giận xót xa, nghẹn ngào, xao xuyến, bâng khuâng,… bởi thơ
là đời, thơ là hoa nảy nở từ mảnh đất cuộc đời dào dạt nhựa sống. Thơ không
phải là thứ tôn giáo cao siêu huyền bí, cũng không phải là những ghi chép tủn
mủn, vặt vãnh vô giá trị về cuộc đời, về con người quanh ta. Thi sĩ không thể
làm nên thơ nếu cửa lòng đóng khép, nếu không “mở hồn ra đón lấy tất cả những
vang động của đời” (Nam Cao). Cuộc sống cuộn xoay không một giây dừng lại, thơ
ca cũng không ngừng nảy nở sinh sôi, cống hiến cho đời những đóa hoa đẹp nhất.
Thi sĩ
ơi, anh hãy sáng tác bằng cả nhiệt huyết và tình yêu cháy bỏng của trái tim
mình.
Cuộc
sống đánh vào thơ trăm ngàn lớp sóng
Chớ
ngồi trong phòng ăn bọt bể anh ơi!
(Chế
Lan Viên)
Bắt
nguồn từ cuộc sống, qua lăng kính cảm nhận của thi nhân, thơ ca lại trở về với
đời, tạo dòng chảy trong trái tim người thưởng thức. Thi ca mang đến cho con
người những gì? Thơ ca phải chăng chỉ để giết thời gian hoặc làm cho người ta
bị mê hoặc? Thơ ca chân chính không phải là một loại hình nghệ thuật mang tính
chất giải trí đơn thuần. Song hành cùng người bạn cốt văn chương, thơ ca mở ra
những ngả đường hướng triệu triệu con người tới cõi chân - thiện - mỹ. Thơ ca
đích thực phải là thơ ca khơi dậy những rung động sâu sắc trong tâm hồn con
người, làm phong phú thế giới cảm xúc của con người, khiến con người vươn tới
ước mơ sống tốt hơn, đẹp hơn. Nhà thơ Thanh Hải đến phút cuối đời trên giường
bệnh vẫn khát khao cống hiến cho đời những giọt xuân trong trẻo:
Ta
làm con chim hót
Ta
làm một cành hoa
Ta
nhập vào hòa ca
Một
nốt trầm xao xuyến.
(Mùa
xuân nho nhỏ)
Làm sao
lòng ta không rạo rực trước sức sống mãnh liệt, dạt dào của một nhà thơ yêu
đời, yêu người tha thiết đến nhường ấy! Nhà thơ đã vượt qua chính mình để làm một
nốt trầm lặng lẽ. Mình có ích giữa muôn vàn âm thanh sôi động của cuộc đời muôn
màu, muôn vẻ này chưa?
Thơ ca
khơi dậy trong con người những cảm xúc thẩm mỹ tuyệt đẹp, “thanh lọc” tâm hồn
con người, chắp cánh cho con người bay tới những ước mơ, khát vọng. Trên cõi
hành trình dài đằng đẵng đầy chông gai của đời người, có những lúc dừng chân
ngơi nghỉ, ta không thể không nghĩ về cuộc đời, về những điều tốt đẹp. Bao giờ
ta còn đồng cảm với tấm lòng thi nhân, khi ấy thơ ca vẫn còn tồn tại sức sống
bất diệt, vĩnh cửu.
Anđecxen
không chỉ là bậc thần tiên tạo nên những trang cổ tích làm say mê biết bao thế
hệ con người mà còn là nhà thơ chân chính mà “thơ của ông làm no nê trái tim
người dân chẳng khác gì triệu triệu những hạt bụi nước li ti làm bảo hòa không
khí trên đất đai Đan Mạch. Người nói vì thế mà không ở đâu có cầu vồng rộng lớn
và rạo rực như ở nơi này” (Pauxtôpxki).
Thơ ca
thật kỳ diệu và đáng quí! Đã là thi sĩ, một khi cầm bút, anh không được phép
phân biệt giữa mình và người, mà phải “viết hết mình cho người” (Tố Hữu). Có
như thế thơ ca của anh mới sống mãi mãi với cõi đời này.
Thơ là
cuộc đời cho nên thơ không chỉ khơi dậy những cảm xúc êm đềm, dịu dàng, êm ái;
không chỉ làm lòng ta quặn đau trước những nỗi “đoạn trường”. Thơ ca đồng thời
phải mang chức năng “thức tỉnh lương tri đang ngủ” (Eptusencô), phải khiến con
người biết căm giận và biết ước mơ. Có những lúc thơ ca biến thành vũ khí độc
đáo giúp con người đấu tranh với cái ác để bảo vệ chính nghĩa và cái đẹp của
cuộc đời. đấy là giây phút Hồ Chí Minh gửi gắm niềm tin mãnh liệt vào những vần
thơ mà xích xiềng không khóa nổi:
Ví
đâu có cảnh đông tàn
Thì
đâu có cảnh huy hoàng ngày xuân
Nghĩ
mình trong bước gian truân
Tai
ương rèn luyện tinh thần thêm hăng.
Ngược
dòng thời gian, ta còn thấy đó là giây phút Lý Thường Kiệt cất tiếng sang sảng
đọc tuyên ngôn Nam quốc sơn hà khẳng định chủ quyền độc lập của non sông. Giá
trị của thơ ca mới cao cả đến nhường nào!
Trở về
với hiện tại thơ ca hôm nay, ta bắt gặp những dáng hình thi sĩ trên những ngả
đường thơ trải rộng, đang từng bước khám phá, tìm tòi và sáng tạo, đem lại
nguồn mới cho thi ca. Phải chăng họ đang đặt chân lên hành trình đến với “Mảnh
đất nở hoa dâng tặng người muốn hái”?
Thi sĩ
ơi, dù phải theo ngả nào, có lẽ anh cũng nên tâm niệm: “Thơ trước hết là cuộc
đời, sau đó mới là nghệ thuật”.
Ý kiến
về thơ của nhà phê bình văn học Nga V. Biêlinxki quả thật đáng để chúng ta suy
nghĩ và nghiền ngẫm. Thơ đâu phải là quả bóng bay xa vời vợi nằm ngoài tầm bắt.
Thơ ca luôn nồng nàn, ấm áp hơi thở cuộc đời và mang dấu ấn sáng tạo nghệ thuật
của người cầm bút. Thơ là dòng sông soi bóng cuộc đời, len vào tâm hồn con
người những mạch nguồn cảm xúc dạt dào chảy mãi không thôi. Nhà thơ phải “yêu
cuộc đời” và trân trọng “nghệ thuật” mới vun đắp những vần thơ nở ra cánh hoa thơm ngát tô
điểm cho cuộc đời và con người.
Ngày
xưa, tôi yêu văn thơ Anđecxen bởi nơi ấy bao giờ cũng rung rinh đóa hồng bạch
tỏa hương ngào ngạt bên những nàng công chúa xinh tươi. Nay tôi lại càng say mê
những dòng văn đầy nhân ái kia bởi tôi còn cảm nhận được hương vị của cuộc đời,
“chất người” ủ kín bên trong.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét