Han Kang, Nobel văn chương và cây ngân hạnh

Han Kang, Nobel văn chương
và cây ngân hạnh

Nếu Nobel văn chương 2024 là một ẩn dụ, nó chính là cây ngân hạnh đối với Han Kang. Hiệu ứng rực rỡ của giải thưởng danh giá rồi sẽ qua đi, nhưng những chất vấn về lương tâm và nhân tính trong từng trang viết của nữ nhà văn được mệnh danh là “Kafka của Hàn Quốc” sẽ còn mãi.
“Người chiến thắng Nobel văn chương 2024 là Han Kang”, đại diện Viện Hàn lâm Thụy Điển công bố vào lúc 13h (địa phương). Ở Hàn Quốc, lúc đó là vào khoảng hơn 19h, người chiến thắng giải thưởng đang ăn cơm tối. Sau khi biết tin, thay vì “ăn mừng”, nữ nhà văn chọn cách “kỷ niệm” chiến thắng lặng lẽ bên tách trà, cùng cậu con trai đang độ tuổi teen. Một cuộc phỏng vấn giữa Viện Hàn lâm và Han Kang diễn ra chớp nhoáng sau đó, người chiến thắng chỉ nói cảm ơn và trân trọng, rồi thôi.
Kết quả bất ngờ. Hàn Quốc “vỡ trận”. Độc giả truy lùng tác phẩm của người chiến thắng. Chệch xuống vài chục vĩ độ so với Hàn Quốc, công chúng Việt Nam sửng sốt khi nghe công bố của Viện Hàn lâm. Chủ nhân Nobel văn chương 2024 là Han Kang? Người quen thuộc với độc giả Việt từ cả hơn một thập kỷ trước, lần lượt với các bản dịch tiếng Việt của các tiểu thuyết “Người ăn chay” (The Vegetarian), “Trắng” (The White Book), và “Bản chất của người” (Human Acts)?
Phép tính của một giải thưởng
Thực ra, dự đoán trước đó về người chiến thắng Nobel văn chương 2024 không chệch đi là mấy so với thực tế, dù kết quả thực sự bất ngờ. Theo đó, một nữ nhà văn ngoài khối Anh ngữ (và ngoài Âu Tâm, trung tâm châu Âu) sẽ dành giải thưởng 11 triệu SKr (1 triệu USD). Han Kang gần như “trống cửa”, thay vào đó là nhà thơ người Canada – Anne Carson, nữ tiểu thuyết gia người Trung Quốc – Tàn Tuyết mới là các tên tuổi được dự đoán sẽ giành chiến thắng. Nếu liệt kê cho đủ những “gương mặt thân quen”, những nhà văn nam sẽ được gọi tên như: Gerald Murnane (Úc), Ngũgĩ wa Thiong’o (Kenya), Salman Rushdie (người Anh gốc Ấn Độ), Michel Houellebecq (Pháp), và hẳn nhiên, Haruki Murakami (Nhật Bản).
Trong lịch sử hơn 120 năm giải Nobel văn chương, 117 nhà văn được trao thưởng, trong đó chỉ có 18 tác giả nữ. Nếu làm một phép tính đơn giản, trong khoảng 20 năm đầu tiên của thế kỷ 21, một nửa số nhà văn được trao giải là nữ. Con số này không chỉ cân bằng với chiến thắng của các nhà văn nam, mà còn cân bằng với số lượng các nữ nhà văn đã thắng Nobel trong 100 năm của thế kỷ trước. Và nếu tính từ chiến thắng của Alice Munro (Canada, 2013), thì cứ 2 năm, một nhà văn nữ sẽ được Viện Hàn lâm xướng tên, nếu không có một năm gián đoạn bởi bê bối tình dục của những người cầm cân nảy mực (2018). Đó là dấu hiệu tốt lành cho các tác giả nữ, dù họ là nhà thơ, người viết truyện ngắn, tiểu thuyết gia hay là tác giả của những cuốn hồi ký.
Hơn cả bất ngờ, chiến thắng của Han Kang là đặc biệt. Viện Hàn lâm Thuỵ Điển trao cho bà vinh dự, bởi “thứ văn xuôi mãnh liệt đậm chất thơ, qua đó thể hiện những chấn thương lịch sử và phơi bày sự mong manh của cuộc sống con người”. Nhà văn 54 tuổi không chỉ là tác giả đầu tiên của Hàn Quốc mà còn là nữ tác giả đầu tiên của châu Á chiến thắng giải thưởng văn chương danh giá này. Sau 24 năm kể từ chiến thắng giải Nobel Hòa bình vào năm 2000 của cựu Tổng thống Kim Dae-jung, Hàn Quốc chiến thắng giải Nobel thứ 2 với cái tên: Han Kang.
“Giải phẫu” một chiến thắng
Lộ trình của Han Kang rất sáng sủa, kể cả trước khi chiến thắng giải Nobel. Khi “Người ăn chay” phát hành bản tiếng Anh (2015), giải thưởng Man Booker International đã về tay bà chỉ một năm sau đó (2016). Khi bản tiếng Anh của cuốn tự truyện “Trắng” (The White Book) ra mắt, cái tên Han Kang một lần nữa lọt vào danh sách rút gọn của giải thưởng này. Đó là chưa kể, Han Kang còn trở thành đại diện châu Á đầu tiên góp mặt vào dự án Thư viện tương lai, tập hợp 100 tác phẩm của 100 nhà văn đương thời chỉ được mở ra mỗi 100 năm để gửi gắm cho thế hệ sau.
Để lý giải về chiến thắng đặc biệt và bất ngờ của Han Kang, người ta thường viện đến… chính trị. Sau khi công bố giải Nobel văn chương, Viện Hàn lâm Thuỵ Điển liên tục nhắc đến cuốn sách “Bản chất của người” của Han Kang, một tiểu thuyết nói về cuộc thảm sát Gwangju vào năm 1980, tức gần 50 năm trước. Giới quan sát lý giải rằng, tác phẩm của Han Kang có liên kết với những bất ổn ở Gaza và Bắc bán cầu gần đây. Lối so sánh này cũng tương tự như khi Abdulrazak Gurnah thắng Nobel văn chương năm 2021 bởi sự nóng bỏng trong đề tài di cư và người tị nạn; hay Anne Ernaux 2022 với quyền tự do thân thể trong các tác phẩm của bà, vốn nóng rẫy trên truyền thông từ đầu thập kỷ này.
Nếu tiếp tục “mổ xẻ”, người đọc sẽ còn được dẫn đến nhiều tham chiếu khác. Nếu yếu tố chính trị là chưa đủ để biện giải, người chiến thắng Nobel văn chương phải có một bệ đỡ đặc biệt, tiềm lực kinh tế và sự lớn mạnh của văn hóa Hàn Quốc. Một trong số đó sẽ là sức mạnh mềm văn hóa trên trường quốc tế của đất nước đã tạo ra những nhóm nhạc toàn cầu như BTS, Blackpink. Những chương trình dịch thuật văn học, hỗ trợ xuất bản và xuất khẩu văn hóa trong thời gian dài giúp Hàn Quốc tiến từng bước đến các chiến thắng vang dội về mặt văn hóa.
Hàn Quốc không chỉ có kim chi, K-Pop, xạ thủ Kim Yeji (Olympic 2024), mà còn có Bong Joon-ho và Parasite chiến thắng Oscar. Giờ đây, lĩnh vực văn hóa tinh hoa như văn chương, họ có Han Kang với giải Nobel văn chương.
Ẩn dụ cây ngân hạnh
Mọi thứ có vẻ cứ soạn sẵn ra cho nữ nhà văn Han Kang giành chiến thắng Nobel. Nhưng con đường đạt đến từng “phẩm cấp” văn chương, từ một giải thưởng trong nước (như Seoul Shinmun) cho đến quốc tế như Man Booker International hay Nobel không đơn giản như vậy. Với hơn 30 năm viết, bắt đầu từ những bài thơ và truyện ngắn đăng báo từ năm 1993, Han Kang đã xuất bản nhiều tập thơ, truyện ngắn và tiểu thuyết.
Sách của bà cũng được dịch ra nhiều ngôn ngữ trên thế giới. Trong mỗi trang sách, người đọc đều thấy đầy rẫy những câu hỏi, dưới các chủ đề mất mát và chữa lành, chấn thương tâm lý và bạo lực, tình dục cho đến khủng hoảng hiện sinh. Trên tất cả đó, Han Kang luôn đặt những câu hỏi về lương tâm và nhân tính.
Han Kang được gọi là “Kafka của Hàn Quốc”, nhưng thay vì biến con người thành bọ, bà biến một con thành cái cây (The Vegetarian). Trong cuốn “Bản chất của người”, bà đề cập đến cây ngân hạnh, về những đóa thục quỳ, về loài hoa dương hòe nở trắng thơm ngát vào mùa hè. Đó là những ẩn dụ cho nỗi cô đơn, niềm an ủi cho một nhà văn, kẻ mắc chứng đau nửa đầu kinh niên. Đó còn là cách xoa dịu cho hình phạt tội lỗi do hội chứng hối hận sống sót (survivor’s guilt) sau thảm sát Gwangju khi nữ nhà văn vừa lên 10. Và rằng, nếu là người khoẻ mạnh và hoạt bát, Han Kang sẽ không chọn nghiệp viết văn.
Những ai đã đọc cuốn “Bản chất của người” đều sẽ biết, Han Kang đã nhắc đến cây ngân hạnh ngay từ trang đầu tiên. Khi cuối Thu đầu Đông, lá cây ngân hạnh sẽ chuyển từ xanh sang vàng, làm cả một vùng không gian trở nên lung linh rực rỡ đến mức huyền ảo vô thực. Nhưng sau phút huy hoàng đó, khi quả chín mọng rụng xuống, nó chỉ còn lại mùi hôi thối không chịu nổi.
Nếu Nobel văn chương 2024 là một ẩn dụ, nó chính là cây ngân hạnh. Nobel tạo ra sự lung linh đối với cái tên Han Kang nhưng khi đặt giải thưởng sang một bên và nhìn vào những trang viết của bà, độc giả sẽ chỉ nhìn thấy phần nhân tính và về bản chất con người – đôi khi bốc mùi không chịu nổi.
Nobel sẽ qua đi mỗi năm như cây ngân hạnh thay lá khi giao mùa. Người ta sẽ còn đọc Han Kang, chừng nào vẫn còn ngây ngất trước vẻ đẹp và nhăn mặt trước cái xấu, bởi đó là bản chất của người.
2/12/2024
Phan Linh
Nguồn: Lao Động
Theo https://vanvn.vn/