Huyền thoại về một nhà thơ Huế
Mở: Khi tôi mười bốn tuổi đã nghe qua tên tuổi nhà thơ. Nghe
như một chứng cớ tự nhiên. Mãi đến khi tôi mười sáu tuổi chính thức biết đến
thi sĩ Quách Thoại (1930-1957)* thì người đã ra đi. Những bài thơ của Quách Thoại
đã nhập hồn tôi.Thơ và người là hiện tượng. Hiện tượng đó kéo dài cho tới ngày
nay gần non thế kỷ đã được nhiều tác giả nhận định và phê bình.
Đời nhìn Quách Thoại là hiện tượng, một hiện tượng lạ giữa đất
Thần Kinh. Quách Thoại sinh ra để làm thi sĩ –birth of poet. Năm mười bốn tuổi
đã say mê Tagore đó là dấu hiệu phát tiết để thành thơ. Quách Thoại là một nhà
thơ trẻ đang đứng trước một tình thế ‘phân tranh’ là gạch nối giữa con người và
thời cuộc.Trong giòng thơ về sau chúng ta tìm thấy ở đó một tư duy phản kháng từ
trong tâm hồn đến ngoài cuộc đời và có thể nhìn nhận nó như lời nói biện minh
(arguably)… Khởi từ đó thi ca của Quách Thoại đã chất chứa một vị mặn, ngọt,
tha thiết và hoài vọng; lời thơ ngân vang và sâu lắng, chiếu sáng và ngưng đọng
như cảm thấy được qua kinh nghiệm cuộc đời –vibrant and deeply felt experience
of life. Cái đó chính là truyền thụ (informs) qua thi ca. Mà trong mỗi bài thơ
để lại hay gởi gắm chân tình cho những gì thuộc khám phá của tâm hồn và giúp
cho ta hiểu qua từng con chữ mà thi nhân muốn nói tới. Đau đớn thay Quách Thoại
tiếp giáp cuộc đời như vận mệnh đẩy đưa, bỏ Huế ra đi để thấy và chứng kiến những
khổ lụy giữa lòng cuộc đời . Sài gòn đón thi nhân trong một hoàn cảnh bi đát của
cái thời làm báo chí, từ nổi truân chuyên không vượt thoát mà chỉ giải thoát
qua thi ca. Yêu đời để đi tới ngã qụy với đời. Đó là định đề cố hữu của con người
nghệ sĩ, một sự đón nhận thủy chung để được đi cùng với phù dung ngập
trong tận cùng sâu lắng giữa cuộc đời. Cuối cùng chỉ tha thiết một điều là được
xá tội và xức dầu thêm sức ở một nhà thương thí; để rồi nhắm mắt trong cô đơn
quạnh vắng: Đứng im ngoài hàng dậu / Em mỉm nụ nhiệm mầu…Ta sụp lạy cúi đầu.(Thược
Dược). Còn biết bao bài thơ tha thiết ấy. Đó là nỗi lòng thi nhân.
Những năm đầu dấn thân Quách Thoại không có cái nhìn thấu suốt
để thấy ở chính mình một con người nghệ sĩ theo sau đó, nhưng; bắt đầu bước vào
thơ giữa những năm 1947 là đã có cái nhìn đăm chiêu giữa người với người, giữa
đời với đời là đối tượng của hai bề mặt dưới mắt thi nhân. Những bài thơ sinh
ra đời mà thi sĩ đã dựng nên là dựng cho cứu cánh của văn chương –the aim of
literature: là sự thật hiển nhiên, không có điều kiện cách và hết sức chân tình
: ‘Tôi đổ lệ khóc đêm nay / nào các anh có biết …mặt trời mọc!/ mặt trời mọc!...(Sáng
Tạo). Tiếng nói đó chính là tiếng nói chân tình của người làm thơ, của một con
người bung phá bởi đối kháng trong cảm thức của vai trò và trong lương tri của
thi nhân –Is a man bound by contract to his sense of duty and his conscience là
phản ảnh vào đó những gì để thành thơ. Phải hiểu cho rằng với những gì mà nhà
thơ cần để thực hiện giữa buổi giao thời trong vùng đất mới (Sàigòn) là một nhập
cuộc để hòa mình vào đó mà vương lên, là nhân tố cấu thành trong ý thức sâu lắng
của người nghệ sĩ –in part from his deeping consciousness as a artist. Đúng vậy!
bởi nó bung lên từ một đức tính khiêm nhường có từ trong máu, nghĩa là chịu đựng
khổ đau ngay cả cái chết. Quách Thoại biết tận đáy cuộc đời hơn những gì thường
có, đó là dấu hiệu cho thấy tràn ngập trong từng lời thơ. Tiếng thơ mềm mỏng
nhưng quặng đau hơn bao giờ trong những bài thơ dài không dứt bằng vần điệu phá
thể trộn lẫn một thể thơ tư do không ranh giới mà tuồng như thấy ở đó một sự
tuyệt vọng trong ‘Như Băng trường tình’. Lời thơ như tha oán đưa tới tuyệt vọng
chua xót, nhưng; lòng trắc ẩn của Quách Thoại không những một mà nhiều điều
khác là chứng cứ qua lời thơ. Trong cảm thức bao quát người ta có thể cho đó là
một đánh giá khá cao (regarded) từ sự trưởng thành trong tư tưởng cũng như
trong cuộc đời là những dữ kiện tạo nên thơ: ‘Lỡ một mai tôi chết trần truồng
không cơm áo’ là một khẳng định rõ ràng, chẳng còn chi (trần truồng) không
cơm áo (nhà thương thí) mà chỉ có một ao ước ‘Hồn tôi xin phảng phất chốn
trăng sao’ là cái tình trọn vẹn của con người nghệ sĩ chứa hồn thơ. Thi
sĩ đúng nghĩa của nó là nghệ sĩ, thứ nghệ sĩ chân chính, khước từ mọi vọng
niệm để đi tới chân-không; thời tất mới thấu đáo hồn nghệ sĩ của thi ca. Thơ
Quách Thoại bao quanh trong một ấn tượng của tốt và xấu (good / bad impression)
của tình nhân loại, vốn đã ươm mầm trong tuổi thiếu thời là một hiện thể sống
thực qua năm tháng. Khát sống chớ không phải thèm sống, sợ chết như đã nói (Lý
Hoàng Phong) Xa thực tế, dẫu là chi thì là chi; có hung hãn bao nhiêu thì là
chuyện thường tình –grimly naturalistic stories. Quách Thoại chọn cái chết
không tương quan, là định hệ đã chọn cho nhà thơ một cái gì đặc sản để đời. Đó
là huyền thoại của một nhà thơ Huế. Một cái gì tồn lưu, lưu tồn nhân thế, một
cái gì như hoang đường nhưng bất tử để trở nên huyền thoại ở chính nó. Quách
Thoại bức gốc để vong thân mà trong đó như có một sự khước từ, là chọn lựa cách
sống tự do hơn, làm chủ đời mình cũng như làm chủ cả cái chết là một chọn lựa dứt
khoát của một nhà thơ lý tưởng.
Tựu chung; tất cả hồn và xác của Quách Thoại là hiện thể qua
con người nghệ sĩ của thi ca. Cái khó hiểu của người nghệ sĩ / riddle of the
artist, bởi cuộc đời của thi sĩ là những gì bí hiểm vây quanh và biến hóa bất
thường giữa lòng cuộc đời, điều này có thể là cái nhìn quan tâm tới hai viễn cảnh
của cuộc sống. Một có thể nghiêng về lẽ tự nhiên tức hoàn cảnh sống của tác giả
mà tạo nên trong tác phẩm, một thứ ‘nghệ thuật’ có thể lôi cuốn người ta là những
gì thuộc khoa tâm lý đưa tới. Hai là lời thơ có phần tác động vào thị hiếu hay
chính bản thân cuộc đời đã có những gì hợp thời, hợp cảnh của chính tác giả. Cả
hai đến cùng lúc tâm lý và cùng lúc thuộc xã hội –the psychological approach
and the sociological approach. Nó đến trong ngẫu hứng hay đến trong tự nhiên là
một tiếp nhận tức thời đối với thi nhân, mặc khác; đó là tái hành động trong một
ý thức phản chiếu trong tư duy phát tiết. Cả hai dữ kiện tâm lý đó là ảnh hưởng
đến lịch sử như đã xẫy ra đều nằm trong ảo giác của người nghệ sĩ -Image of the
Artist-. Là thế đó!
Ấn tượng của tốt và xấu là của con người (human). Quách Thoại
đã hành động trong tư duy tự do / liberi pensatori / free-thinkers là ý tưởng
hiện đại, là hồi cố trong tư duy độc lập từ gia đình đến xã hội.Tuy nhiên;
trong tinh thần của Quách Thoại chứa cái không (without) nhưng lại chấp nhận
(accept) là tiềm tàng trong một sự ẩn náu ‘linh hồn’, một sự gì bí ẩn của con
người không có Thượng đế -misery of man without God- và chấp nhận như một thử
thách trước cuộc đời đang sống; tất cả hiện nguyên hình trong thế giới ảo mà chỉ
có ở đó một sự bất khả tri. Quách Thoại nhận sự đau đớn của tâm hồn và thể xác
là chứng tích để được sống lại trong thơ. Bởi tiếng thơ là tiếng lòng dù có xấu
đi chăng nhưng không từ bỏ.
Trở lại với chính tác giả là để cho nhà thơ cân nhắc những gì
là bi thảm, những gì là xót thương với những gì mà Quách Thoại đã dấn thân, dấn
thân trong tinh thần tự do hay trong một bi lụy xã hội? tất cả hiện hữu trước mắt
thi nhân, cái mất còn là lẽ tự nhiên. Thi sĩ rút mình như nằm trong ‘lán /cell’
ở một góc phố nào đó của Sàigòn năm xưa, nơi trú ngụ nỗi đau của thể xác và
linh hồn với căn bệnh nan y. Bạn bè, anh em ở đó nhưng không chọn mà chọn tự do
cho riêng mình. Có nghĩa rằng vũ trụ dấn thân của Quách Thoại là dự phóng cho một
hiện hữu sống thực trên mặt đất này. Điều gì con người nằm trong cái Bất tận
đó? What is a man in the Infinite? Không có gì để so sánh với bất tận, bởi; so
sánh hơn thua chỉ là như-không (nothingness) nó chẳng phải cái gì ngoài cái chết.
Trong giờ phút lâm chung thi sĩ Quách Thoại ý thức kịp thời cái ‘infinite’ đó
chính là niềm tin trước Thượng đế, giữa có và không. Từ chỗ
đó nhà thơ chuyển mình trong cái bất tận vô biên là hiểu được những gì cực điểm.
Cho nên chi như-không là từ những gì mà thi sĩ đã làm và bất tận là trong những
gì cam chịu những lời phê phán về sau –Nothing from which he was made, and the
Infinite in which he is swallowed up. Quách Thoại đứng bên kia như một chờ đợi
khác của cõi vô cùng. Sự chờ đợi này có khác chi chờ đợi của Tố Như Tiên Điền.
Là điều mà họ muốn nói đến.
Theo quan niệm nhân sinh: cuối cùng của những gì và đó là sự
bắt đầu của chính nó là điều hết sức vô vọng, ẩn núp trong một bí mật không thể
phát hiện ra được. Nhà thơ quân bình trong trạng huống này là để nhận thấy
(seeing) giữa Có và Không đó là luận đề cho sự dấn thân
trong cái vô tận vũ trụ, nơi con người đang sống để nhận ra sự tuyệt đối vô
cùng. Giờ đây Quách Thoại đang sống trong cái vô cùng đó. Là lòng tự
ái tự nhiên và của những gì ở đây là bản ngã con người là yêu lấy mình và chỉ
nghĩ đến mình –The nature of self-love and of this human Ego is to love self
only and consider self only. Nhưng; những gì người ta sẽ làm? Đó là câu hỏi
khách quan đang đứng trước một hiện thể sống thực của một nhà thơ mà ngay cả
nhà thơ cũng không thể ngăn ngừa trước một chủ thể hiện hữu, nghĩa rằng chấp nhận,
tha thiết để được yêu từ một hiện hữu đầy đủ của những gì sai trái (faults) và
những gì cần có (wants). Quách Thoại muốn thấy cái bao la rộng lớn và thấy ở
chính mình một sự nhỏ nhen –Quach Thoai want to be great, and; he sees himself
small. Nhà thơ muốn hạnh phúc mà nhận ra ở chính mình là một sự khốn cùng cũng
như muốn đạt tới mà thấy ở chính mình một sự lầm lỗi, yếu đuối. Quách Thoại muốn
đối tượng của tình yêu được coi là cao qúy giữa con người –He wants to be the
object of love and esteem among men; để nhận ra rằng cái sự sai lầm, hụt hẫng
là đúng mà chỉ để lại trong đời một sự bội bạc, bởi; một điều gì đó mà phải xa
lánh sợ vi nhiễm chăng? Quách Thoại đau khổ cho tình người, có thể coi đó là một
sự hủy hoại, nhưng; không thể tàn phá nó trong cái thực chất của chính nó. Ấy
là điều cần quan tâm tới và phải hiểu cho rằng hủy hoại của Quách Thoại chính
cuộc đời đã đẩy đưa hay vận mệnh đẩy đưa (?). Như đã dẫn ở trên ấn tượng của tốt
và xấu là của con người. tư duy cùng cực đó chính là ‘sancta simplicitas’ là những
gì lạ lùng đơn giản và giả tạo mà con người phải sống trong đó. Quách Thoại là
nạn nhân lạ lùng và giả tạo, bởi; xung quanh nhà thơ, dù gần kề bên nhau hay cọng
tác với nhau là một thực chất thấy rõ qua từng đối tượng trong cuộc đời, Quách
thoại thấy được cái lạnh lùng đơn giản đó đã nói lên cái không thật của con người.
Đấy là ấn tượng của tốt và xấu luôn vây quanh trong đời mà chỉ muốn tìm thấy một
tinh thần tự do, thoải mái (The free spirit of Beyond Good and Evil by
Friedrich Nietzsche) là thi sĩ muốn nói điều gì thấy rõ trong con người ta
–c’est-à-dire pour voir clair dans ce qui est… mọi thứ đó là thứ tình yêu sâu
kín trong cái mặt nạ: những gì che lấp là có một cái gì cam ghét (hatred) dù đó
là cử chỉ hay lời nói. Cho nên chi trong từng trạng huống của con người là chứa
cái bản ngã (Ego) cố vị, chỉ còn lại ở đó một tinh thần thoát tục, nó không
đúng nghĩa một cách chính xác mà hầu như đó là một truyền thông từ tinh thần mà
ra.
Quách Thoại nằm ở nhà thương thí Hồng Bàng trong những ngày
cuối đời, có lẽ; nơi đây sẽ đem lại một chọn lựa toàn mỹ và tìm thấy cái chân
thiện mỹ trong giờ phút lâm chung; như vậy thi sĩ đã ý thức được những gì ngoài
tốt và xấu (Beyond Good and Evil) là tránh được sự bối rối để có một tư duy tự
do hơn ‘liberi pensatori’ đó là biện minh cho một ý tưởng hiện đại. Trong tập
‘Ngoài Tốt và Xấu / Beyond Good and Evil’ Nietzsche đã nhấn mạnh hai nghĩa cử
này một cách sâu sắc và hàm ý tương thức đối với thi sĩ Quách Thoại, bởi; cụ thể
cho biết rằng thi sĩ sống ngắn nhưng biết nhiều ấy là con người của thời gian.
Sống để nhận thấy (seeing) là tự thức không còn thấy mình mà chỉ thấy ở mình nhỏ
nhen bởi chưa làm nên cuộc đời. Không vị-ngã mà ngã-tha để đi tới tánh-không (tức
chân-không/ nothingness) là con người hiểu đạo một cách rốt ráo, bởi; chẳng còn
lại chi và chẳng còn chi mà cần diệt ngã là chân lý làm người. Phải
thừa nhận ở Quách Thoại là anh hùng; ngoài việc lớn cho đại chúng, anh hùng của
Quách Thoại là anh hùng của thi ca, bởi; nó tạo ra một sự khác lạ phi thường
(extraordinary) hiếm có giữa đời này.
Theo luận cứ của F. Nietzsche: rút từ ‘Sanh ra Bi Thảm / The
Birth of Tragety’.Tốt và Xấu là của con người, là ý niệm muốn nói tới thời tiền
sử đã coi tốt và xấu là phép nhị nguyên như cả tin. Con người, tất cả cũng tại
con người –Human, All-too-Human (Nietzsche 1878): Bất cứ là ai có khả năng hiểu
biết về vay-trả thời cái gì tốt gặp tốt, xấu gặp xấu… –Whoever has the power to
repay good with good, evil with evil… ; nghĩa là ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác.
Với Quách Thoại làm điều tốt là nghĩa cử đẳng cấp, xấu giống như đám bụi mờ. Tốt
/ xấu luôn tương nghịch là ở nơi con người. Thi sỉ Quách Thoại quyết tâm thực
hiện để ra khỏi phạm trù lý luận mà bằng phạm trù của thi ca; lồng vào đó một
tinh thần tự do (free-spirit) lấy tốt làm chuẩn, xấu là vị kỷ. Mặc dù chung
quanh nhà thơ có những bạn văn nhưng khó tìm thấy một cách trung thực, bởi; sự
đó là của con người, trong đó là cái mặt nạ của tốt và xấu (!). Quách Thoại chỉ
ao ước tự do –owing to an excess of ‘free-will’ là vượt ra khỏi cái trước mắt
(anterior) và những gì sẽ xảy ra sau đó (posterior) của linh hồn. Quách Thoại
chỉ đòi hỏi trở về ‘nguyên thủy của tình yêu’. Quách Thoại hiểu người, hiểu đời
là ở chỗ đó, vì rằng; chẳng là gì và chẳng được gì ngoài cái như-không vô tận.
Những vần thơ của Quách Thoại ra đời vào lúc đó đã gây ít nhiều
ấn tượng trong thi ca; nó vừa mới và lạ. Lạ từ thể chất đến tâm hồn gây nhiều
ngạc nhiên không ít đối với người yêu thơ mà ngay cả bạn bè đồng sàng đều nhận
ra thi nhân là kẻ khác đời. Quách Thoại tiên phong trường phái thơ nói, thơ tự
do hiện thực và dẫn đầu thể thơ siêu thực là bước ngoặt lớn trong thi ca hậu tiền
chiến. Thậm chí coi Quách Thoại như một Rimbaud Việt Nam và ngược lại. Đều là
‘je est un autre’ (A.R.). Quả không ngoa! Cả hai thi nhân đã ra đi cùng tuổi
(27) và để lại cho đời cái tinh anh vô giá không bao giờ dứt: ‘Ôi thiên thu sao
người xanh màu lá/ Pourquoi vert l’éternité’ (E.Kant) đã trở thành huyền thoại
của thi ca ViệtNam muôn đời.
* Quách Thoại: Sinh và lớn lên ở Huế.
Tên thật: Đoàn Thoại. Chết ở bệnh viện lao Hồng Bàng
(Chợ Lớn/ Việt Nam) !930-1957. (có nơi ghi sinh 1927 hoặc 1929).
Làm báo: Đoàn Kết, Làm Dân, Tổng thơ ký Nguồn Sống.
1950 viết cho báo Việt Chính, Người Việt và Sáng Tạo.
Tác phẩm đầu đời: ‘Giữa Lòng Cuộc Đời’ Xb 1963.
Tìm đọc thơ Quách Thoại trên Google.
10/5/2020
Võ Công Liêm
Theo https://vietvanmoi.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét