Bản chất nghệ thuật của phê bình văn chương

Bản chất nghệ thuật của phê bình văn chương

Giới lý luận, phê bình văn chương ở ta gần như đã đi tới thống nhất về bản chất lưỡng tính của phê bình. Nhiều người đã khẳng định phê bình văn chương vừa là khoa học vừa là nghệ thuật*. Đã có không ít bài viết đi sâu phân tích bản chất khoa học của phê bình. Tôi xin được nhìn phê bình ở góc độ nghệ thuật, trên ba phương diện cơ bản sau:

- Tính nghệ thuật của tác phẩm phê bình.

- Tư chất nghệ sĩ của nhà phê bình.

- Con đường tiếp nhận riêng biệt của văn phê bình.

Tôi có dụng ý riêng khi gọi sản phẩm của nhà phê bình không phải là bài phê bình, cũng không phải là công trình phê bình, mà là tác phẩm phê bình. Tựa như một áng văn, một bài thơ, một cuốn truyện, một kịch bản văn chương vậy. Chỗ tương đồng giữa chúng là ở sự sáng tạo, vẻ độc đáo, mà tựu chung là ở dấu ấn cá nhân mà một công trình nghệ thuật đích thực luôn bộc lộ và đòi hỏi.

Cùng nhằm tới cái đích hiểu biết, khám phá, sáng tạo (lời của Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng), nhưng nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch hướng tới thực tại đời sống, còn nhà phê bình lại hướng tới chính sản phẩm của họ. Chất liệu khác nhau nhưng cùng chung một tính chất, tính sáng tạo. Mà sáng tạo thì bao giờ cũng đi liền với cái mới. Trong nhận thức và trong tư tưởng.

Đối tượng tìm hiểu, phát hiện của phê bình là văn chương, bao gồm các hiện tượng văn chương, trọng tâm là tác phẩm văn chương, và các hoạt động văn chương trọng tâm là sáng tạo văn chương. Nói một cách khác, trung tâm chú ý của nhà phê bình là tác phẩm và nhà văn trong mối quan hệ qua lại giữa chúng. Nhà văn thể hiện sức khám phá đời sống, biểu hiện tư tưởng, khẳng định tài năng của mình qua tác phẩm. Trong khi tác phẩm chính là con đẻ tinh thần của nhà văn, được tạo nên bởi một hình thái lao động đặc thù gọi là lao động nhà văn.

Tác phẩm, nhất là những tác phẩm mới ra đời, luôn thách đố các nhà phê bình. Cảm hiểu và bình giá sao đây cho đúng đắn và thuyết phục? Phải có điểm tựa. Ý định chủ quan của người viết chăng? Cần đấy nhưng chưa đủ. Có khi dễ đi đến sai lệch. Trước hết và trên hết phải là văn bản tác phẩm. Sự khác biệt, đồng thời là sự kỳ diệu của văn chương nằm ở chỗ đó. Tác phẩm văn chương là sản phẩm tinh thần của nhà văn, hẳn nhiên là thế! Đến tay bạn đọc thì tác phẩm văn chương lại trở thành sản phẩm tinh thần chung của xã hội. Nó có đời sống riêng, đôi khi chính người cho nó linh hồn và hình hài cũng không ngờ tới. Giá trị của văn chương, bởi vậy, nằm ở nơi người đọc. Ý định chủ quan của người viết và ý nghĩa khách quan của tác phẩm nhiều khi đồng nhất, cũng lắm khi khác biệt, thậm chí so lệch. Đây là mảnh đất trống để nhà phê bình cấy cày, gieo hạt. Và suy cho cùng, đây chính là lẽ tồn tại của hoạt động phê bình và của bản thân nhà phê bình.

Hướng tới tác phẩm và nhà văn, nếu không có gì thật sự mới mẻ thì nhà phê bình lấy đâu động lực và cảm hứng để cầm bút. Phải có phát hiện! Ở hai mặt chính yếu như thường thấy là nội dung nghệ thuật và hình thức nghệ thuật của tác phẩm, từ đó nâng lên giá trị, đóng góp của từng nhà văn, của từng giai đoạn, thời kỳ, hoặc của cả nền văn chương. Tôi muốn nhấn mạnh tới sự khám phá về tư tưởng qua văn phẩm và qua văn nghiệp của tác giả. Sức nặng chủ yếu của tác phẩm là ở tư tưởng tỏa ra từ hình tượng. Giá trị trước hết của nhà văn là ở khả năng soi sáng về mặt tư tưởng.

Thêm nữa, như bất cứ một công trình sáng tạo nào khác, đã gọi là một áng văn phê bình thì phải độc nhất vô nhị. Không gì nhàm chán, vô duyên bằng sự đơn điệu trong nghệ thuật. Chữ văn từ ngàn xưa ở phương Đông cũng như ở phương Tây bao hàm nghĩa giàu có, phong phú. Muốn vậy, mỗi nhà phê bình phải có đóng góp riêng, mỗi áng văn phê bình phải là một thế giới riêng. Bắt chước người trong phê bình là không được phép. Lặp lại mình trong phê bình cũng chẳng nên làm. Cần đặc sắc trong ý tưởng, độc đáo trong cấu trúc, sáng tạo trong ngôn từ, và riêng biệt trong giọng điệu. Đây là chỗ khác biệt cơ bản, dễ thấy nhất giữa một tác phẩm phê bình văn chương với một công trình nghiên cứu văn chương.

Điều vừa nói gắn chặt với dấu ấn cá nhân của người viết trong phê bình. Chẳng phải vô cớ mà người ta thường gọi nhà phê bình là nhà văn, ít khi gọi là nhà khoa học. Nghiêng về ấn tượng, chủ quan là đặc tính nổi trội của nghệ thuật, trong đó có phê bình. Trong khi trung tính, khách quan lại là đặc điểm nổi bật của khoa học, trong đó có văn học. Do vậy, áng văn phê bình nói rất nhiều, rất trung thực về nhà phê bình. Từ sở thích, sở trường, sở đoản đến năng lực, phẩm chất, tư tưởng, tư duy và phương pháp… Văn là người, văn phê bình bộc lộ rõ người viết phê bình.

Như ở những nghệ sĩ ngôn từ khác, có thể dễ nhận ra những biểu hiện của tư chất nghệ sĩ ở nhà phê bình. Đó là sự biểu lộ cảm xúc một cách mãnh liệt, khả năng quan sát một cách tinh tế, trí tưởng tượng phóng khoáng và sáng tạo, đặc biệt là ở năng lực cảm thông sâu sắc trước tác phẩm và trước nhà văn. Các biểu hiện trên ở từng nhà phê bình, ở từng tác phẩm phê bình có thể khác nhau về mức độ, nhưng nếu thiếu hoặc yếu một phương diện nào cũng đều ảnh hưởng tới chất lượng của phê bình và đóng góp của nhà phê bình.

Tôi chỉ xin đi sâu vào khả năng cảm thông của nhà phê bình đối với tác giả và tác phẩm. Đã thành xa lắc xa lơ cái thời người ta ưa xem phê bình như là ngọn roi quất vào con ngựa sáng tác cho nó lồng lên, lao nhanh về phía trước. Giờ đây, quan niệm phê bình chủ yếu là chia sẻ, cảm thông với người sáng tạo đã thành quan niệm phổ biến, được nhiều người tán đồng. Chia sẻ không có nghĩa là không phê, không chê. Có điều, chê, phê trên tinh thần chia sẻ khác xa với chê, phê theo lối bôi đen, đạp đổ. Nhà văn, đối tượng chính của phê bình, hơn ai hết là người dễ nhận ra điều này. Thành thật mà nghĩ, chẳng nhà văn chân chính nào lại luôn ngộ nhận về giá trị của tác phẩm do mình viết ra, và nói chung là tài năng của mình cả. Nhất thời thì có thể có. Nhà văn cũng là con người như bao con người khác mà. Bình tâm xem xét lại thì khác. Lương tri trong họ sẽ lên tiếng. Nếu có gì không phải thì lương tâm của họ sẽ không yên đâu. Hơn thế, đứng cạnh nhà văn là bao đồng nghiệp, bao công chúng. Họ chẳng thể nào lầm lạc đâu. Rồi thật giả, đúng sai đều sẽ lộ nguyên hình dưới ánh sáng của chân lý. Ai đó có thể lừa được một vài người trong một khoảnh khắc nào đó, làm sao lừa được mọi người, lừa được lịch sử!

Cuối cùng, tôi muốn nói đến sự gặp gỡ trong tiếp nhận văn phê bình với những áng văn chương khác. Có nhiều biểu hiện, dễ thấy nhất có lẽ là ở sức thuyết phục và sự thấm thía trong khi đọc phê bình. Một áng văn phê bình hay không thể thuần lý mà lý phải đi cùng với tình, chan chứa trong tình - cái tình chân thật, chân thành.

Thành công của hoạt động phê bình tùy thuộc rất nhiều ở cách chọn vấn đề, nhất là ở cách trình bày vấn đề. Ở đây, cảm quan của nhà phê bình mang tính quyết định. Muốn thế, nhà phê bình phải đằm mình trong đời sống văn chương, phải quý trọng nhà văn, trân trọng sáng tạo nghệ thuật từ trong thẳm sâu của lòng mình. Mà trên hết là phải giác ngộ được chức phận xã hội thiêng liêng của phê bình. Làm được vậy, cầm bút viết phê bình sẽ khác hẳn. Đã đành, đây không phải là chuyện viết chơi chơi cho vui, viết khơi khơi để kiếm tiền. Cũng không phải là chuyện đền ơn trả óan. Đáng nói nhất là khi ấy, không một ai có thể cầm tay bắt nhà phê bình phải viết, ngoài sự thôi thúc mãnh liệt tự bên trong.

Cảm quan nghề nghiệp giúp cho nhà phê bình ăn nhập vào tinh thần của thời đại, từ đó mà nắm bắt được hồn cốt của tác phẩm, tầm mức của nhà văn. Nó nhắc nhở, gợi mở cho nhà phê bình hướng tới dòng chảy tự nhiên của đời sống văn chương, mạch nguồn đích thực của sáng tạo nhà văn. Khi ấy, cách viết sẽ khác, giọng điệu cũng sẽ khác. Nhà phê bình không chỉ là mình nữa mà là người đại diện - đại diện cho lẽ phải, cho đạo lý, cho nghệ thuật, nghĩa là cho chân, thiện, mỹ ở tầm cao mà nghệ thuật ngôn từ mong ước vươn tới.

Khi ấy, áng văn phê bình sẽ giàu sức thuyết phục, bởi cái gọi là ấn tượng phê bình mà trong những giây phút thăng hoa nhà phê bình đã sáng tạo nên, chân thành dâng hiến cho người đọc. Hạnh phúc nghề nghiệp sẽ dồn dập đến với người viết phê bình. Ở chỗ, không bắt người khác thừa nhận mà tự nhiên người ta phải thừa nhận; không nhắc người ta phải nhớ mà tự nhiên người ta sẽ nhớ. Tác động xã hội của phê bình được nâng cao dần lên trong lòng công chúng. Rồi, cái điều tưởng dễ đạt mà thật ra là khó vô cùng sẽ đến với anh: đó là ý nghĩa thật sự của người cầm bút trong xã hội chúng ta. Trước nhân dân mình. Và trước dân tộc mình.

Bản chất nghệ thuật của phê bình văn chương, theo tôi, là mang ý nghĩa như thế. Thấm nhuần tính nghệ thuật của phê bình, từ nhận thức đến hành động, sẽ là một trong những động lực cơ bản thúc đẩy hoạt động phê bình, nâng cao chất lượng phê bình theo mong ước và đòi hỏi của chúng ta hôm nay và mai sau.

* Xin xem bài Phê bình văn học trước yêu cầu mới của thời đại, Văn nghệ, số 23, ra ngày 5/6/2004.

Phạm Quang Trung

Theo https://sites.google.com/