Thơ lục bát - Một cõi trời mênh mông

Thơ lục bát - Một cõi trời mênh mông

Báo điện tử Tổ Quốc vừa mở ra cuộc bình chọn 99 bài thơ Lục Bát hay của thế kỷ XX. Theo nhà thơ Nguyễn Duy, đây là bước tôn vinh các giá trị văn học nghệ thuật, mà việc tôn vinh giá trị thơ Lục Bát là bước đầu tiên. Đó là một việc làm đáng khuyến khích trong thời điểm trì trệ cuả thơ ca Việt hiện nay. Vì trong thế giới thi ca tiếng Việt, Lục Bát là một cõi trời mênh mông mà không hẳn nhà thơ nào cũng có thể vươn tới. Tôi viết những dòng này bằng cảm nhận chủ quan của một người đọc yêu quý thơ ca dân tộc mình …

1. Lời vui, mạo muội xin thưa …

Đối với người Việt Nam, làm những câu vần Lục Bát, dễ như  thở không khí. Chẳng hạn:

“Hôm nay mùng tám tháng ba/ chị em phụ nữ đi ra đi vào..” Trong những dịp vui cộng đồng, những dịp họp mặt, ta thường gặp  “nhà thơ dân gian“  ứng khẩu ngay một bài Lục Bát rồi đọc to lên, mọi người tán thưởng, vỗ tay rôm rốp. Có người còn vận Lục Bát vào những câu hò như “a li hò lờ“  sôi nổi, ấn tượng. Không khí cuộc vui trở nên hấp dẫn hơn cả đại hội nhạc Rock

Vậy mà khi đi tìm những bài Lục Bát hay, tôi phát hiện ra  nhiều nhà thơ, kể cả những nhà thơ nổi tiếng, đã không thể để đời được  bài Lục Bát hay nào trong sự nghiệp  thơ cuả mình. Họ có thử bút, nhưng chỉ làm được những bài “thường thường bậc trung“,  chẳng để lại ấn tượng gì, có khi còn thua ca dao bình dân.

Bây giờ nếu Hội Nhà Văn tổ chức một cuộc kiểm tra năng lực thơ cuả hội viên bằng cách mở một cuộc thi Lục Bát, Hội ra đề, mỗi hội viên thơ làm một bài Lục Bát  khoảng 100 câu, tôi dám chắc rất nhiều người phải trả lại thẻ hội viên (!) Không tin, Hội cứ mở một cuộc tỷ thí, giữa thanh thiên bạch nhật, giữa sân đình làng Văn, có thần dân cả nước và quốc tế chứng kiến, chắc là cuộc tỷ thí ấy sẽ vang động khắp năm châu, và người đoạt giải, xứng đáng được khắc bia đặt trong Văn Miếu.

Xin lỗi các nhà thơ, kẻ viết bài này chỉ nói vui thôi, không dám hoài nghi gì về tài năng thơ và sự đóng góp văn chương cuả các vị đâu. Bởi vì chỉ cần làm được một bài thơ hay, không cứ gì Lục Bát, nhà thơ Việt nam  đã có đóng góp cho sự nghiệp văn chương cuả  dân tộc rồi. Chùa Hương của Nguyễn Nhược Pháp, Ông Đồ cuả Vũ Đình Liên, Cuộc Chia Ly Màu Đỏ cuả Nguyễn Mỹ  là những thí dụ ..

2. Lục Bát thương kẻ tài hoa …

Đọc ca dao, đọc truyện Kiều (Đoạn Trường Tân Thanh), đọc những bài ca vè, và thơ Lục bát cuả những bậc tài danh, ta nhận  ra những khả năng đặc biệt cuả thể thơ này. Lục Bát có thể miêu tả mọi cảnh ngộ, mọi sinh hoạt, mọi diễn biến đời sống  bằng những lời gần gũi tâm sự, những lời thiết tha cồn cào tâm can hay những tiếng sắt tiếng vàng binh đao Hán - Sở chiến trường. Lục Bát có thể nói những điều sâu kín trong tâm hồn bằng ngôn ngữ tinh tế, trang trọng cảm động, ngôn ngữ châu ngọc lấp lánh, ngôn ngữ làm thơm tho cả không gian. Lục Bát cũng có thể nói bông đùa mọi chuyện trên đời bằng những lời Nôm na, những lời quàng xiên, những lời thô tục, những lời bốc mùi không ngửi được 

Sau khi thất thân với Mã Giám Sinh, Kiều bị Tú Bà xỉ mắng thậm tệ. Ngôn ngữ Lục Bát  của Nguyễn Du đọc nghe nổi da gà.                                   

 “Cớ sao chịu trót một bề

 Gái tơ mà đã ngứa nghề sớm sao“    

Nguyễn Du tóm tắt cả truyện Kiều chỉ trong một câu mở và một câu kết truyện Kiều với ý nghĩa tư tưởng sâu xa    

Trăm năm trong cõi người ta…

…Mua vui cũng được một và trống canh“

Bùi Giáng đùa nghịch với ngôn từ. Ông chắp những từ nối (loại hư từ) thường dùng trong văn chính luận để dựng nên một đoạn Lục Bát giàu ý nghĩa tư tưởng

- Nếu và nhưng vẫn ắt rằng

Tuy nhiên thế nọ thường hằng thế kia

Và nhưng tuy dẫu là chia

Lìa cha biệt mẹ bốc tia sinh tồn

(Tuy nhiên)

Ca dao có nhiều cách diễn tả chân chất nhưng thú vị bất ngờ

Một tâm trạng yêu:

Gió sao gió mát sau lưng

Dạ sao dạ nhớ người dưng thế này

(ca dao)

Một nỗi buồn thương man mác

Gió đưa cây cải về trời

Rau răm ở lại chịu lời đắng cay

(ca dao)

Một tình cảnh vất vả, khó xử cuả người phụ nữ nông dân, lúc dậy sớm chuẩn bị cho một ngày lao động

Đang khi cơm lửa đang nồng

Lợn kêu, con khóc, chồng đòi tòm tem

Bây giờ cơm chín, lợn im

Con thôi đòi bú, tòm tem thì tòm

(ca dao)

Và một cuộc rượt đuổi không sao với tới được giữa chàng và nàng trong tình yêu

Em như cục cứt trôi sông

Anh như con chó chạy rông trên bờ       

(ca dao)

Nhân gian  từng truyền tụng những câu thơ hiện đại rất thú vị của Bút Tre như thế này (Tôi không rõ có đúng nguyên văn, hay dân gian có chế biến đi chăng)

Anh đi chiến dịch  Pờ - Lây

Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra

Hoặc

Chị em phụ nữ đánh cầu

Lông bay phần phật trên đầu các cu

Tác giả đã sử dụng kỹ thuật chơi chữ  tài hoa trong việc tách âm và ngắt dòng chữ Pờ lây cu (tỉnh Pleiku) và môn thể thao vũ cầu (cầu lông), cùng với kỹ thuật làm méo chữ. Chữ các cụ thành các cu, do vần gieo Lục Bát phải là vần bằng. Bút Tre lợi dụng ngay cái hiểm hóc của Lục Bát để tạo ra tiếng cười. Dù sự việc được miêu tả là những việc nghiêm trang.

Lục Bát thật dễ làm, nhưng làm được một bài Lục Bát hay thật không đơn giản. Đọc thơ Lục Bát, ta dễ gặp cảm giác này: câu chữ trau chuốt, vần gieo rất chỉnh, âm điệu du dương, nhưng bài thơ cứ trôi tuột đi, ta cố tìm lấy chút gì để nhớ, nhưng đành phụ lòng tác giả mà ngậm ngùi lắc đầu. Có khi ta thấy người viết vất vả quá sức trong từng con chữ,  như đánh vật với bằng – trắc, với  vần gieo; bị dẫn vào chỗ sơn cùng thuỷ tận để tìm từ; luẩn quẩn mãi không sao làm mới được vần điệu. Câu chữ trúc trắc, gò bó, gượng gạo đến  khổ sở. Làm dăm bảy câu Lục bát còn dễ, làm đến vài chục câu đã khó, nhưng để viết được vài trăm câu hay vài ngàn câu Lục bát (Truyện Kiều 3.254 câu; Thiên Nam Ngữ Lục 8.136 câu) thật khó mà tưởng tượng được sự vất vả cuả nhà thơ lớn như thế nào. Người phải vắt kiệt sức lực, vỡ òa  tim óc, dốc hết vốn liếng, cày cuốc rũ người trên cánh đồng chữ nghiã, lục mót từ ngữ, nghiêng ngưả  vần gieo, biến tấu nhạc điệu, phối khí bút pháp, gia giảm khẩu vị, lại phải hoá thân bay lên cõi mênh mông của tình ý nhân gian và cõi vô cùng của tâm linh ngời ngời ánh sáng (Nguyễn Du từng được coi là người có con mắt nhìn sáu cõi thế gian, tấm lòng thấu suốt nghìn đời). Chưa một thể thơ nào đòi hỏi quyết liệt tài năng, sức lực và tâm huyết nhà thơ đến thế. Không có tài  không thể làm được Lục Bát hay.

Lục Bát là thể thơ cuả những nhà thơ tài hoa, những nhà thơ sống mãi với dân tộc.

Cái hay của Lục Bát là ở tình ý, lời, kiểu tư duy và ở chính sự tài hoa cuả cá tính sáng tạo. Đành rằng, ở thể loại nào, thơ cũng đòi những yếu tố ấy, song ở Lục Bát thì tình ý phải đi liền với nhau và sự tài hoa là yếu tố quyết định làm nên đặc sắc Lục Bát. Lục bát cuả Nguyễn Bính hội tụ được những yếu tố ấy. Ngày nay,  Lỡ Bước Sang Ngang, Cô Hàng Xóm... vẫn làm rung cảm mạnh mẽ tâm hồn người đọc. Thú thực, mỗi lần đọc Lỡ Bước Sang Ngang tôi không sao cầm lòng được. Tâm hồn mình cứ rưng rưng. Sự xúc động  như tự thâm sâu cuả hồn quê, cuả hồn người, cuả bản thể Việt. Sự xúc động có chiều sâu nhân văn, chiều sâu văn hóa, và cả chiều sâu tâm thức Việt. Bài thơ Đan Áo Cho Chồng cuả T.T.Kh cũng có cái tình như thế nhưng không có được sự tài hoa. Bài Gửi T.T.Kh cuả Thâm Tâm chỉ có ý, rất ít tình và nghèo nàn sự tài hoa. Nói đến tình ý và tài hoa, thì Nguyễn Bính đã để lại những dấu ấn không thể nhòa trong thơ. Ông mở ra một con đường Lục bát Nguyễn Bính cho nhiều người đi sau Lục Bát đương đại, ý có thể sâu, nhưng tình thì rất nhạt và thật hiếm có  phong cách tài hoa. Những bài như: Tâm Sự Nàng Thúy Vân cuả Trương Nam Hương, Nỗi Niềm Thị Nở của Quang Huy và Lời Ru Con Cuả Người Yêu Cũ của Phạm Ngà, có những nét mới mẻ sáng tạo, tình ý khá hay, nhưng vẫn có chỗ ngượng nghịu thô vụng.

TÂM SỰ NÀNG THUÝ VÂN

Nghĩ thương lời chị dặn dò

Mười lăm năm đắm con đò xuân xanh

Chị yêu lệ chảy đã đành

Chớ em nước mắt đâu dành chàng Kim

Ơ kià sao chị ngồi im

Máu còn biết chảy về tim để hồng

Lấy người yêu chị làm chồng

Đời em thể thắt một vòng oan khiên

Sụt sùi ướt cỏ Đạm Tiên

Chị thương kẻ khuất đừng quên người còn

Mấp mô số phận vuông tròn

Đất không thể nhốt linh hồn đòi yêu

Là em nghĩ vậy thôi Kiều

Sánh sao đời chị ba chiều bão giông

Con đò đời chị về không

Chở theo tiếng khóc đáy sông Tiền Đường

Chị nhiều hờn giận yêu thương

Vầng trăng còn lấm  mùi hương hẹn hò

Em chưa được thế bao giờ

Tiết trinh thương chị đánh lưà trái tim    

Em thành vợ cuả chàng Kim

Ngồi ru giọt máu tượng hình chị trao

Giấu đầy đêm nỗi khát khao

Kiều ơi , em  đợi   kiếp   nào   để   yêu?

(Trương Nam Hương)

NỖI NIỀM THỊ NỞ

Người ta cứ bảo dở hơi

Chấp chi miệng thế lắm lời thị phi

Dở hơi, nào dở hơi gì

Váy em xắn lệch nhiều khi cũng tình

Làng này khối kẻ sợ anh

Rượu be với chiếc mảnh sành cầm tay

Sợ anh chửi đổng suốt ngày

Chỉ mình em biết anh say rất hiền

Anh không nhà cưả bạc tiền

Không ưa luồn cúi không yên phận nghèo

Cái tên thơ mộng Chí Phèo

Làm em đứt ruột mấy chiều bờ ao

Quần anh ống thấp ống cao

Làm em hồn viá nao nao đêm ngày

Khen cho con tạo khéo tay

Nồi này thì úp vung này chứ xao!

Đêm nay trời ở rất cao

Sương thì đẫm quá, trăng sao lại nhoà

Người ta … mặc kệ người ta

Chỉ em tất thật đàn bà với anh

Thôi rồi, đất lắm tiết trinh

Hồn em nhập bát cháo hành nghìn năm

(Quang Huy)                                      

Lời ru con của người yêu cũ

Dừng chân bất chợt, lắng nghe

Tiếng   ru   mới   mẻ   gọi   về   xa   xôi

Điệu ru quen thuộc bao đời

Mà  xao  xuyến, mà  bồi  hồi  tiếng  ru

Một thời thân thiết dạo xưa

Người con gái ấy bây giờ ru đây

Tròng trành tiếng gió tiếng mây

Nưả  ru  bé  ngủ  nưả  lay  gọi  lòng

Con thuyền nói với dòng sông

Cánh cò nói với mênh mông nắng chiều

Thời gian nói với tình yêu

Buồn vui lại nói những điều buồn vui

Xin đừng ai nưã như tôi

Chuyện không đâu để buì ngùi tháng năm

Hẳn như cách trở xa xăm

Thì  tôi  ru  khẽ  ru  thầm  cùng  em

Ngủ yên cho bé ngủ yên

Và người cha ấy vững bên chiến hào

Qua bao sông rộng núi cao

Tiếng ru dẫu ở nơi nào cũng thương

Chẳng làm con nhện tơ vương

Bao con đường vẫn một đường quanh nôi

Lời ru như lưả bừng soi

Bên nhau ấm những cuộc đời chia xa

Để lòng mãi mãi thiết tha

Để cho ai đó vượt qua chính mình

(Phạm Ngà)

Vô tình, tôi nhặt được ba bài Lục Bát cùng thể hiện những nỗi niềm, những tâm sự, những số phận phụ nữ. Trương Nam Hương làm người đọc giật mình (chữ cuả Nguyễn Du), vì bấy lâu nay ta đã bỏ quên mất Thuý Vân. Nguyễn Du đã quá chú ý đến Kiều mà hy sinh Thuý Vân, chẳng lẽ người đọc lại vô tình với nàng? Nguyễn Du miêu tả Thuý Vân là người phúc hậu, nàng được hưởng trọn vẹn hạnh phúc, suốt đời vô tư. Người đọc cũng lầm tưởng như thế. Trái lại, Trương Nam Hương hé mở  số phận bi đát cuả Thuý Vân và lên tiếng nói cho nàng. Tiếng kêu thương ấy dường như vang mãi trong vô vọng!. Thị Nở cũng là một số phận như vậy. Một con người dở hơi. Dở hơi  là vô tư, là  không biết nghĩ, không biết buồn và không có nhu cầu sống hạnh phúc? Nhưng Thị là một con người, hơn nữa là một  phụ nữ, Thị có quyền sống và khát khao hạnh phúc như mọi người. Tiếc thay, Thị đã bị vùi dập chẳng khác gì Chí Phèo. Quang Huy đã viết được những câu rất hay về Thị, tiếp sức với Nam Cao, trả lại cho Thị chút phận người. Ở bài Lời Ru Con Cuả Người yêu Cũ, Phạm Ngà vẽ nên những hình ảnh đẹp mơ hồ về người phụ nữ, về người chồng chiến đấu, về tương lai con trẻ và cái tình riêng cuả nhân vật trữ tình. Những tưởng ngòi bút Phạm Ngà sẽ đưa người đọc đi mãi vào thế giới lãng mạn cuả tâm hồn, ở đó,  mọi giá trị cuộc sống bị vượt qua chỉ còn lại cuộc tình cuả “cái tôi“. Nhưng kết thúc bài thơ là một câu thật bất ngờ, tuyệt hay về tình ý, sáng lên tiếng nói lương tri. Đó là cái đẹp cần phải có. Câu thơ có sức làm bừng tỉnh người đọc, về cái tôi và cuộc sống xung quanh. Xung quanh ta có bao nhiêu người sống đẹp, ta không thể ích kỷ nhỏ nhoi…

Để lòng mãi mãi thiết tha

Để cho ai đó vượt qua chính mình                  

3. Lục Bát thế kỷ XX có gì mới?

Đoạn Trường Tân Thanh (truyện Kiều) là đỉnh thi sơn,  là ngôi đền thiêng Lục Bát Việt Nam đầu thế kỷ 19. Thế giới ấy, ngôi đền ấy là nghệ thuật, là tâm thức và là tiếng nói Việt. Nguyễn Du với Lục Bát trở thành biểu tượng thành tựu nghệ thuật cuả dân tộc Việt, trở thành niềm tự hào cuả một dân tộc giàu lòng nhân ái, vượt lên mọi thăng trầm cuả lịch sử bằng vẻ đẹp nhân văn sáng trong như ngọc quý.

Thế kỷ XX là thế kỷ cuả bao nhiêu trào lưu phương Tây tràn vào Việt Nam mà nhiều nhà thơ Việt Nam đánh mất mình trong đấy. Bùi Giáng khẳng định: “Chúng ta quen thói ngóng chạy theo đuôi mọi thứ trào lưu chủ nghĩa, chúng ta tuyệt nhiên không còn giữ một chút tinh thể cỏn con nào cả để thể hội rằng lục bát Việt Nam là cõi thi ca hoằng viễn nhất, kỳ ảo nhất của năm châu bốn biển ba bảy sông hồ“ (Thi Ca Tư tưởng) .

May thay, Lục Bát Việt Nam vẫn là một cõi trời mênh mông mà những nhà thơ tài hoa Việt Nam tiếp tục toả sáng  những sắc màu rực rỡ, mới mẻ, truyền thống và hiện đại.

Đầu thế kỷ XX phải kể đến Tản Đà. Ông có những bài Phong Dao thật đặc sắc. Những bài ấy dùng tình ý và ngôn ngữ ca dao để nói những cảm thức mới. Ngòi bút Tản Đà nhuần nhuyễn và tinh tế, lãng mạn và tài hoa đáng kinh ngạc. Tản Đà đã mở ra cách sử dụng chất liệu ca dao để làm thơ Lục Bát mà sau này nhiều nhà thơ kế tục.                         

            Con cò lặn lội bờ ao

            Phất phơ đôi giải yếm đào gió bay

            Em về giục mẹ cùng thầy

            Cắm sào đợi nước biết ngày nào trong ?

            Con cò lặn lội bờ sông

            Ngày xanh mòn mỏi , mà hồng phôi pha

            Em về giục mẹ cùng cha

            Chợ trưa, dưa héo  nghĩ mà buồn tênh

            (Tuyển tập Tản Đà, nxb Văn Học 1986)

Thề Non Nước là một thành công khác về Lục Bát cuả Tản Đà. Bài thơ vưà có khí vị cổ điển vưà mở ra chân trời lãng mạn cho thi ca giai đọan sau.

Thơ Lục Bát cuả những nhà thơ Lãng Mạn (19301945) mới mẻ ở “cái tôi“ cuả nhà thơ Tiểu Tư Sản. Ngôn ngữ thơ trau chuốt, đạt đến sự tinh tế hiếm có trong nghệ thuật diễn tả những rung cảm lãng mạn cuả tâm hồn (Ngậm Ngùi – Huy Cận..). Lục Bát Lãng Mạn có chất giọng riêng. Cho đến nay Lục Bát Lãng Mạn vẫn giữ nguyên cái hay mặc dù  đã qua trên nưả thế kỷ. Ta có thể nhặt ra nhiều hạt châu ngọc như Ngậm Ngùi (Huy Cận), Thơ Sầu Rụng (Lưu Trọng Lư); Luỹ Tre Xanh, Rằm Tháng Giêng (Hồ Dzếnh), Huế Đa Tình (Bích Khê), Bến Hàn Giang (Hàn Mặc Tử),  Đan Áo Cho Chồng (T.T.Kh), Gửi T.T.Kh (Thâm Tâm) ...Trong bầu trời Lục Bát Lãng Mạn, Nguyễn Bính là một nhà thơ  rất mực tài hoa. Chân Quê, Lỡ Bước Sang Ngang, Tương Tư, Người Hàng Xóm … làm xúc động bao nhiêu tâm hồn người đọc. 

Giai đọạn kháng chiến chống Pháp. Lục Bát phát triển theo một hướng khác. Văn hoá văn nghệ phục vụ công nông binh. Lục Bát gần với Vè kể chuyện, rất ít chất thơ. Chẳng hạn, Kể Chuyện Vũ Lăng  (Anh Thơ); Tình Tháp Mười (Bảo Định Giang) ...Thời này, đa số các nhà thơ làm thơ tự do, rồi chen vào câu Lục bát. Bài Ca Vỡ Đất, Bao Giờ Trở Lại (Hoàng Trung Thông); Bầm Ơi; Sáng Tháng Năm (Tố Hữu).

Lục Bát cuả Tố Hữu giai đoạn này (tập thơ Việt Bắc) và cả giai đoạn sau (tập Gió Lộng; Ra Trận; Máu và Hoa, Nước Non Ngàn Dặm) có nét chung này: Tố Hữu sử dụng  ngôn ngữ biểu cảm cuả ca dao, ông đưa vào thơ hình ảnh quần chúng, nói cái giọng quần chúng, nói cái tình kháng chiến, tình công dân. Cái tôi chuyển hoá thành cái ta, thơ ông hướng về quần chúng mà kêu gọi, động viên, chia xẻ. Trong thơ, Tố Hữu hay gọi  “ơi“. Lối viết này rất nhiều nhà thơ đi sau ông bắt chước, thậm chí ảnh hưởng đến tư duy cuả cả giai đoạn thơ kháng chiến chống Mỹ ở miền Bắc.

Bầm ơi có rét không bầm

Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn

(Tố Hữu-Bầm Ơi)

Cháu ơi cháu lớn với bà

Bố mày đi đánh giặc xa chưa về

(Tố Hữu - Cá Nước)

Sáng hè đẹp lắm em ơi

Đầu non cỏ lục mặt trời vưà lên …

…Nỗi niềm chi rưá Huế ơi

Mà mưa xối xả trắng trời Thưà Thiên

(Tố Hữu - Nước Non Ngàn Dặm)

Thành phố ơi! cám ơn nhjiều

Cho tôi hiểu suốt hai chiều tâm tư

(Hoài Anh –Bài Thơ Tình Thành Phố)

Tôi về xứ Huế mưa sa

Em ơi Đồng Khánh đã là ngày xưa

(Nguyễn Duy – Nhớ Bạn)

Anh là thực đấy anh ơi

Trong em sáng một mặt trời thương yêu

(Phan Thị Thanh Nhàn – Không Đề)

Xoá nhoà ảo tích, em ơi

Chỉ còn đọng lại mảnh trời lá xanh

(Bửu Khánh Hồ - Lá Nõn)

Những bài Lục Bát thực sự thành công cuả Tố Hữu không nhiều. Việt Bắc vận dụng được lối giao duyên cuả ca dao, Kính Gửi Cụ Nguyễn Du đặc sắc ở nghệ thuật đối thoại với Nguyễn Du về những vấn đề Tố Như gửi gắm trong thơ. Mẹ Suốt phát triển thể Vè cuả ca dao, có phong vị lãng mạn và hơi thơ anh hùng ca. Luy Lâu là cảm thức lịch sử về hai bà Trưng, có  hơi thơ anh hùng ca. Lục Bát Tố Hữu gần với Ca hơn là Thơ  và có nét riêng. Nội dung rao truyền Cách Mạng,  tình cảm Cách Mạng, tình công dân. Chất liệu là  hiện thực cách mạng. Tính hiện đại, tính chính trị, tính quần chúng  là phẩm chất chính cuả Lục Bát Tố Hữu (cũng là cuả thơ Tố Hữu). Nói cho đúng, Tố Hữu chỉ dùng Lục Bát như một phương tiện chuyển đạt nội dung chính trị, dùng Lục Bát để nói với  quần chúng công nông binh, nói tiếng nói công nông binh, bởi vì Lục bát hoà thanh dễ lọt tai, dễ nhớ, dễ thuộc. Ông không sáng tác những bài thơ Lục Bát nghệ thuật. Tuy vậy, những bài Lục Bát cuả Tố Hữu có những đóng góp nhất định vào sự phát triển cuả  thơ Lục Bát thế kỷ XX.

…Trường sơn, xẻ dọc, rọc ngang

Xẻng tay mà viết nên trang sử hồng

Trường sơn, vượt núi, băng sông

Xe đi trăm ngả chiến công bốn muà

Trường sơn, đông nắng, tây mưa

Ai chưa đến đó, như chưa rõ mình..

(Nước Non Ngàn dặm – Tố Hữu)

Con sông Dâu chảy về đâu

Mà lơ thơ… đến Luy Lâu lại dừng

Cho ta nhớ thuở bà Trưng

Chiến thuyền giấu bến, cây rừng giấu binh

Luy Lâu ngạo nghễ cung đình

Tàn canh tiệc rượu…Giật mình sấm ran

Bốn bề nổi lưả Văn Quan

Ba quân gươm giáo ngập tràn thành đô

Chém đầu Tô Định, giặc Ngô

Xác phơi, chín chín đống mồ cỏ hôi

Hai nghìn năm cũ qua rồi

Sông Dâu nay đã cát bồi dòng xưa

Luy lâu còn đó … gió mưa

Vẫn nghe phần phật ngọn cờ Trưng Vương

(Tố Hữu-15.10.1986 - báo Văn Nghệ số 3-4/1987)

Lục bát những năm trước và sau 1975 phát triển theo hai hướng: tiếp tục khai thác chất liệu ca dao, thể hiện những tình tự dân tộc theo hướng Nguyễn Bính, hoặc phản ánh đời sống, hướng về quần chúng, nói tiếng quần chúng, nói tình ý công dân, theo hướng cuả Tố Hữu

LỖI HẸN CÙNG CA DAO

Vườn nay người khác đã rào

Khóm mai thay chỗ khóm đào ngày xưa

Em ngồi giặt áo giưã trưa

Đâu rồi môi hát vu vơ một mình?

Em ngồi giặt áo lặng thinh

Vò cho sạch những vết tình còn vương

Giũ cho vơi hết giọt buồn

Phơi cho khô hết nhớ thương xa vời…

Đàn Kiều được mấy khúc vui

Thơ Kiều có vận vào đời em chăng?

Tình so chưa đủ ngũ âm

Áo chồng con đã nặng oằn dây phơi

Áo ca dao gió cuốn rồi

Câu ca dao, trả cho người khác qua …

Tóc mai rủ bóng hiên nhà

Chuyện xưa dù nhắc vẫn là chuyện xưa

Em ngồi giặt áo giưã trưa

Rát bàn tay vẫn vò chưa sạch lòng

(Thanh Nguyên)

LỜI RU ĐỒNG ĐỘI    

Ngủ đi bạn, ngủ đi anh

Cánh tay mình ngả ra thành gối êm

Ngủ đi bạn, ngủ đi em

Ngủ ngon giấc ngủ gối lên tay mình

Hiếm hoi cái giấc yên lành

Hành quân xa, lại tiếp hành quân xa

Bao anh lính trẻ đã già

Chưa sang hết suối, chưa qua hết rừng

Ngủ hầm, ngũ võng, ngủ bưng

Gối đầu tay ngủ cầm chừng mỗi đêm

Có người ngủ thế thành quen

Đã nghe sợi tóc bạc trên tay mình

Trong hầm biên giới Tây Ninh

Lặng yên mình ngắm lính mình ngủ yên

Bụi đường trắng tóc thanh niên

Má   này   thì   lại   áp   lên   tay   này

Trái tim đập ở cổ tay

Tim ta  ru  giấc  ngủ  đầy  cho  ta

Cánh tay cặp khẩu A.K

Ngày là bệ súng, đêm là gối êm

Ngủ đi anh, ngủ đi em

Ngủ ngon giấc ngủ gối lên tay mình

(Nguyễn Duy 8-6-1978)

Lục bát cuả Hoàng Cầm (Gọi Đôi, Giả Vờ..) tuy tình ý  không nồng nàn như Nguyễn Bính song có được những tứ thơ lạ, cùng với nét tài hoa vốn có trong thơ cuả ông. Trần Mai Ninh là một khuôn mặt thơ mạnh mẽ, gân guốc và rất lạ. Thơ Lục Bát cuả ông cũng có được nét ấy (Lời Nương Theo Lòng Nắng Gió, Chờ Lưả, Nhịp Muôn Đời (1)) Có người ca ngợi Lục bát Đồng Đức Bốn. Thực ra Đồng Đức Bốn đi con đường  Nguyễn Bính đã vạch ra (bài Hoa Dong Riềng, Nhà Quê; Chờ Đợi Tháng Ba …). Nhưng Đồng Đức Bốn không có cái tài hoa cuả Nguyễn Bính, mà có cái sức cuả một anh lực điền,  cố sức cày sâu cuốc bẫm, cũng nhặt được hạt rơi hạt rụng. Bài sau đây chưa thành thơ Lục Bát.

Cuối cùng nếu phải ra đi
Em xin gửi lại những gì cho anh

Anh dặn em bấy nhiêu lời
Khi mang xuống mộ cùng người tri âm
Anh tặng em quả chuông chùa
Khi ba tiếng mở thì mưa bỗng rào…

(Đồng Đức Bốn  - Kính gửi anh Điềm)

Ở miền Nam, Phạm Thiên Thư tiếp bước Nguyễn Du bằng Lục bát sang trọng, ngôn ngữ trong veo. Lục Bát cuả Phạm Thiên Thư đạt tới sự hoà điệu cuả tiếng Việt giản dị, tính tư tưởng cuả Thiền và chất trí tuệ cổ điển phương Đông. Hồn thơ Phạm Thiên Thư thật tinh khôi

…Đôi uyên ương trắng bay rồi
Tiếng nghe tha thiết bên trời chớm đông
Nửa đêm đắp mảnh chăn hồng
Lại nghe hoa lạnh ngoài đồng thiết tha
Con chim chết dưới cội hoa
Tiếng kêu rụng giữa giang hà xanh xao
Mai anh chết dưới cội đào
Khóc anh xin nhỏ lệ vào thiên thu

(Phạm Thiên Thư – Đưa Em Tìm Động Hoa Vàng)

Bùi Giáng làm mới Lục bát bằng chữ nghiã trùng trùng điệp điệp, bằng sự đan cài  từ Hán Việt và thuần Việt, bằng tài hoa rất mực trong những lời cợt đuà như con trẻ, nói chuyện không đâu mà thành tư tưởng. Thơ Bùi Giáng là thơ tư tưởng. Kiểu ngôn ngữ Bùi Giáng có ảnh hưởng mạnh mẽ đến nhiều nhà thơ khác ở miền Nam đương thời
Chào em? có lẽ chẳng nên
Nói gì nữa cả? giữa đêm tối mò!
Chào em tính mệnh so đo?
Chào em tính thể tò mò tuyết vân?
Ấy xa xôi? ấy gũi gần?
Từ từ tự hỏi, tần ngần em sẽ thấy ra
Đi về trong cõi người ta
Người là người lạ  ta là quá quen?
Anh từ thể dục dưỡng điên
Thành thân thơ mộng thiên nhiên một giờ

(Bùi Giáng - Chào Em)

Du Tử Lê thử nghiệm cách tân Lục Bát, bằng cách dùng nhịp lẻ, nhịp chỏi, ngắt câu, xuống hàng,dùng dấu phẩy (,), dấu gạch nghiêng (slash). Du Tử Lê cũng có những bài Lục Bát thành công như Chân Dung, Cõi Tôi, song với  lối cách tân ấy, Du Tử Lê đã băm nát nhịp thơ, làm bầm dập Thi thể, Lục Bát thành ngọng nghịu quá đỗi.

thắp thêm nến. Gọi vai về
dấu môi Bồ Tát, lá, lìa Austin
biển lần theo chân Quán Âm
ngón tay tràng hạt, nhang, đèn, phố, lu
tóc thơm ngực, múi khuya, mù
trái vun ấn tượng; nẫu lìa, biệt đen.
thắp thêm nến. Giới định, thiền
giải oan chuông, mõ; xóa kinh điển, người
gửi thêm đời, muộn, chút tôi
rớt trên lục tự; rũ ngoài tam quan.
thắp thêm nến. Nhiễu tâm phiền
gió, thâm, tím ngọn, cây tiền thân, mưa.
(Khúc Tháng Hai, Chín Sáu – Du Tử Lê)

Lục Bát hay là ở nhịp điệu tự nhiên như hơi thở, như lời nói. Nhạc cuả Lục Bát là nhạc cuả tiếng  Việt đa thanh mượt mà, với rất nhiều từ láy, từ ghép. Nhạc cuả Lục Bát là nhạc cuả tâm hồn Việt, bình dị nhưng cao vời. Nhạc cuả Lục bát là nhạc cuả hình tượng, không phải nhạc cuả kỹ thuật dấu phẩy (,). Xin thử lắng nghe câu thơ Kiều:

Cánh hồng bay bổng tuyệt vời

Đã mòn con mắt phương trời đăm đăm

(Nguyễn Du)

Giai điệu vút lên, liền mạch, bay bổng, xa thẳm trời xanh muôn trùng, không thể là nhịp chỏi, nhịp lẻ. Nhạc thơ ấy không thể dùng dấu phẩy mà ngắt ra. Bởi  nếu chặt khúc câu thơ, cánh hồng sẽ gẫy và con chim hồng tuyệt vời ấy sẽ rơi xuống đất, chết cùng với Lục bát. Cũng vậy con mắt đăm đăm là con mắt nhìn mãi về xa xăm, làm sao cắt khúc được sự dõi theo không cùng ấy cuả tâm thức?

Có những cách làm mới Lục Bát bằng thơ ngắt dòng, thơ bậc thang. Nhưng Đó chỉ là mới cái dáng vẻ câu thơ, không tạo ra được cái mới nghệ thuật cho Lục Bát.

LỤC BÁT Ở ĐÈO NGANG

Dập dềnh bóng núi. Đèo Ngang

Mình ta

Với nỗi buồn vàng

Trong tay.

Đường xa

Chim mỏi cánh bay

Chở theo

Một khối tình đầy

Long đong

Qua vùng nước trắng mênh mông

Tàu trôi

Ta cũng bồng bềnh trôi theo

Bướm non tơ

Khóc trong chiều

Vẫy tay

Gửi một lời yêu

Lỡ làng

Thôi thì thôi

Nỗi buồn vàng

Thả ta xuống đỉnh trời hoang

Một mình..

(Phạm Thị Ngọc Liên -19-10-1990)

VIẾT TRONG QUÁN CÀ PHÊ

Ly cà phê nữa

tỉnh

mê

Từng đôi sớm biết đi về có nhau

Còn em

lãng đãng đi đâu

Anh về

so sẫm

đũa màu

gỗ mun

Trơ vơ riêng chiếc bữa thường

Qua phin hồng hạnh

giọt buồn lọc mau

Ai nhường nưả giọt chung màu

Cho tôi tỉnh táo khuấy sầu

tan chăng

(Hoàng Cầm - 1992)

Gần đây,Trần Ngọc Tuấn viết Lục Bát Tứ Tuyệt với tư tưởng Thiền. Đó là một chọn lưạ không dễ dàng chút nào. Tứ Tuyệt có độ nén rất cao. Ca dao lại vút đi rất nhanh trong sự phát triển tứ thơ. Và không dể để chuyển hoá tư tưởng Thiền thành một tứ thơ vừa thanh thoát mượt mà Lục Bát, vừa uyên bác trí tuệ  

Tứ Tuyệt. Qua Dốc Sương Mù của Trần Ngoc Tuấn là một thành công bước đầu.                                                

Gánh củi qua dốc sương mù

Mồ hôi giọt giọt, gió ù ù bay

Nghìn tia nắng dệt trang ngày

Bước chân hoan hỉ, đêm này lửa reo

(tập thơ Suối Reo - Nxb Hội Nhà Văn 2006)

Những nhà thơ trẻ như Nguyễn Việt Chiến (Tiếng Trăng, Cát Đợi..), Nguyễn Thế Hoàng Linh (Bến, Khẩu Vị, Chuyển Hoa, Tinh Mơ..) có chạm đến Lục Bát, nhưng hồn thơ chưa định hình.

TRẢI CHIẾU NGẮM TRĂNG
cụ bà trải chiếu giữa sân
cụ ông đập đập hai chân vào ngồi
chán ghê hết thuốc lào rồi
trưa vừa rào lại đấy thôi quên à
tôi bảo hết thuốc lào mà
vừa cơm xong nấu cháo gà gì ông
điếc rồi thế có chán không

giờ này còn định ra sông tắm trời
ông đúng là đồ dở hơi

dở hơi mà lại biết bơi đấy bà
ông bảo gì mà cháy nhà
phỉ phui cái miệng không là chết oan

(Nguyễn Thế Hoàng Linh 16.6.07)

4. Ai đã đặt chân vào đền thiêng Lục bát?

Người ngồi trong đền phải là nhà thơ mà Lục bát là sự chọn lưạ cho sự nghiệp cuả mình, phải có được nhiều bài Lục bát hay (2), phải có những đóng góp làm phát triển Lục Bát. Và nhất là phải viết được những trường ca Lục Bát có giá trị. Chính trường ca Lục Bát khẳng định tài năng cuả nhà thơ. Những nhà thơ chỉ tạt ngang hoặc chợt rẽ vào Lục Bát, vốn sống và vốn từ nghèo nàn, sẽ chết yểu  trên đường tìm vần, sẽ chẳng đủ tình, đủ ý, đủ hơi sức sáng tạo trên con đường càng đi càng dẫn đến tuyệt lộ.

Nguyễn Du  là người giữ đền, không phải là người xây đền, vì trước Nguyễn Du, Thiên Nam Ngữ Lục đã là một toà nhà  đồ sộ (8.136 câu Lục Bát). Nguyễn Du làm cho Lục Bát trở thành đền thiêng cuả thi ca dân tộc.

Tiếp theo, Nguyễn Bính  là người bước chân vào đền và ngồi chiếu trên, vì ông có riêng một góc trời Lục Bát không bị Nguyễn Du che lấp. Tất nhiên Lục Bát Nguyễn Bính không thể sánh được với Lục Bát Đoạn Trường Tân Thanh.

Tố Hữu ngồi ở một chiếu khác, Lục Bát  Tố Hữu chuyên chở được đời sống hiện đại, đời sống dân tộc trong kháng chiến (Việt Bắc, Nước Non Ngàn Dặm, Mẹ Suốt..). Điều mà Nguyễn Du đã không làm được trong thời đại cuả ông. Lục bát Nguyễn Du không chuyên chở được những biến đổi bể dâu thời Lê-Trịnh-Gia Long, không  ghi lại được những trang hào hùng cuả dân tộc khi Nguyễn Huệ phá tan quân Thanh 1789.

Người ngồi ngang hàng với Nguyễn Du là Phạm Thiên Thư. Ông  đã viết 20.000 câu Lục Bát. Đoạn Trường Vô Thanh cuả ông dài hơn truyện Kiều cuả Nguyễn Du 20 câu. Đưa Em Tìm động Hoa Vàng là một trong những Lục bát tình hiện đại tuyệt hay. Phạm Thiên Thư sáng tác bằng vô thức, cõi vô thức đã đạt tới bước đại ngộ cuả Thiền.

Bùi Giáng là người phá đền và xây mới bằng những câu Lục Bát nghịch ngợm tài hoa, như không thể nghịch ngợm tài hoa hơn (3).

Còn ai nữa đã bước vào đền, xin bạn đọc bổ khuyết cho…Lục Bát là  cõi trời mênh mông của thi ca dân tộc. Thế kỷ XXI ai sẽ là người  bước vào ngôi đền thiêng ấy? ai sẽ khai mở được những lối đi mới vào đền? Tôi chưa thấy được bóng dáng nhà thơ trẻ nào hôm nay chuẩn bị cho hành trình bay vào cõi trời  mênh mông ấy.

Xin đọc thêm;

(1) Trần Mai Ninh - Nxb Văn Học 1980. tr 73 -74

(2) Bùi Công Thuấn – Đi tìm thơ hay

www.vannghesongcuulong.org. (tháng 5/2007)

(3) Bùi Công Thuấn - BÙI GIÁNG, AI NGƯỜI CHIA XẺ

Tháng 8/ 2007

Bùi Công Thuấn 

Theo http://www.vanchuongviet.org/