Nhà văn Võ Hồng (1921-2013)

Nhà văn Võ Hồng (1921-2013)

Nhà văn Võ Hồng từ trần lúc 2 giờ chiều ngày 31 tháng 3 năm 2013 tại nhà riêng 53 Hồng Bàng, Nha Trang, hưởng thọ 93 tuổi. An táng tại nghĩa trang Suối Đá, xã Suối Cát, huyện Cam Lâm, tỉnh Khánh Hòa. Bài viết này đã viết trước đây. Để tưởng nhớ nhà giáo, nhà văn Võ Hồng đã ra người thiên cổ, nay đăng lại - VTrD

Võ Hồng, sinh ngày 21 tháng 1 năm 1923 (ngày 5 tháng Chạp năm Nhâm Tuất) nhưng ghi trên giấy tờ ngày 5 tháng 5 năm 1921, tại làng Ngân Sơn, xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Trong bài Mái Chùa Xưa của ông có đề cập đến nơi chôn nhau cắt rún: “Làng tôi có ba ấp, mỗi ấp có một ngôi chùa. Tôi ở ấp Quảng Đức, lên năm tuổi đã biết tên chùa là Châu Lâm... Chùa Châu Lâm có một cái tên nôm là Chùa Đồn Mạ”. Ông là anh cả trong gia đình có hai em trai và bốn em gái. Mồ côi mẹ lúc mười một tuổi, được thân phụ nuôi dưỡng, cho học hành thành tài.

Thuở nhỏ, ông theo học ở trường làng Ngân Sơn, rồi đến trường phủ Tuy An, trường huyện Sông Cầu, và học trường Trung học Qui Nhơn. Năm 1940, ông đỗ bằng Thành Chung, ra Hà Nội  học ban tú tài và học thêm Nhật ngữ. Năm 1943, chiến cuộc leo thang trước sự xâm chiếm của Nhật tại Đông Dương, ông trở lại quê nhà.

Năm 1945, dưới thời chính phủ Trần Trọng Kim (chỉ trong 4 tháng) ông làm Bí thư tòa Tổng Đốc 4 tỉnh miền nam Trung Việt tại Đà Lạt. Thời gian làm việc ở Đà Lạt, ông gặp cô nữ sinh đang theo học trường Couvent des Oiseaux: Marie Phan Diệu Báu. Cuộc tình nẩy nở thì bị chia cách bởi thời cuộc, tháng 9 năm 1945, ông  chạy về quê nhà, trên đoạn đường lưu lạc, ông gặp lại người tình ở Phan Rang, ông đưa về Ngân Sơn, tổ chức Hôn Lễ. Cả hai bước chân vào ngành giáo dục, dạy học ở trường Trung học Lương Văn Chánh, Phú Yên, và sau  đó, ông làm Hiệu trưởng trường này.

Năm 1953 bị bệnh xin nghỉ dạy. Năm 1954 đem gia đình trở lại Đà Lạt, năm 1956 về sống ở Nha Trang, năm 1957 bà Phan Diệu Báu qua đời vì bệnh tim, ông sống trong hoàn cảnh gà trống nuôi 3 đứa con nhỏ: Võ Thị Diệu Hằng, 8 tuổi, Võ Diệu Hảo, 6 tuổi và Võ Thị Tri Thủy, 3 tuổi. Đồng nghiệp cảm mến nhân cách nhà giáo Võ Hồng, giới thiệu “bạn đời” cho ông nhưng ông từ chối để tôn thờ hình ảnh người vợ hiền và dành thời giờ dạy dỗ con cái. Sau nầy, 3 đứa con của ông đều được du học ở Đức và Pháp. Ông là con một gia đình điền chủ, mồ côi mẹ từ nhỏ nên cảm nhận được hình ảnh mẹ hiền trong tâm khảm, vì vậy khi các con ông mồ côi mẹ, ông mang hình ảnh người mẹ hiền gần gũi với con trong suốt cuộc đời.

Ở Nha Trang, ông dạy học tại các trường trung học Lê Quý Đôn, Bồ Đề... và được nhiều trường khác mời dạy thêm các môn học Quốc Văn, Pháp Văn, Sử Địa, Công Dân. Đầu thập niên 1970, ông được cử làm hội viên Hội đồng Văn Hóa Giáo Dục. Sau tháng 4 năm 1975, ông được “lưu dung” cho đến năm 1882 thì về hưu. Căn nhà 51 Hồng Bàng thuộc Xóm Mới, Nha Trang gắn liền với cuộc đời ông trong tháng ngày gà trống nuôi con cho đến khi con cái du học và tháng ngày còn lại tuổi già.

Trong bài Nửa Chữ Cũng Thầy, ông bày tỏ lòng tôn kính với vị thầy và ghi lại quảng thời gian từ ấu thơ đến khi trở thành nhà giáo: “Năm 1936, tôi học thầy ở lớp Nhất trường Tiểu học Sông Cầu. Thuở ấy toàn tỉnh chỉ có hai trường Tiểu học, một ở Tuy Hòa, một ở Sông Cầu. Trường Tiểu học Sông Cầu là trường tỉnh lỵ mà chỉ có một lớp Năm, một lớp Tư, một lớp Ba, một lớp Nhì A (chính danh là Cours Moyen de 1ère Année), một lớp Nhì B và một lớp Nhất... Mới biết là hồi đó sự học quả thật là quí. Với một dân số 20 vạn dân cư mà hằng năm toàn tỉnh chỉ chọn khoảng một 100 đứa trẻ khá nhất để cho vào học lớp Nhì thì có khác nào sâm nhung chỉ dành cho tì vị kẻ giàu sang. Tôi học lớp Năm và lớp Tư ở trường làng Ngân Sơn. May mắn đưa đẩy, tôi được vào học lớp Ba ở trường Phủ Tuy An. Và lại cũng may mắn xô tới mà tôi được vào lớp Nhì trường Tỉnh...

... Đậu Tiểu học xong, tôi giã từ Sông Cầu đi Qui Nhơn học Trung học. Rồi cứ thế con đường học vấn dẫn tôi đi càng xa, những cảnh mới Hà Nội, Đà Lạt, Sài Gòn, nguy nga nhộn nhịp càng làm tôi yêu cái vắng lặng hiền hòa của Sông Cầu, như yêu người bạn gái đầu tiên ngây thơ, ít nói. Mười lăm năm sau, ngẫu nhiên tôi được điều động về dạy tại trường Trung học Lương Văn Chánh nơi thầy làm Hiệu trưởng. Rồi lại ngẫu nhiên, ba năm sau thầy đi nhậm chức Trưởng ty Giáo dục, tôi thay thầy làm hiệu trưởng trường Lương Văn Chánh. Sau hiệp định Genève lại thêm một sự ngẫu nhiên thứ ba: thầy ở Sài Gòn, tôi ở Nha Trang đều đi dạy thuê ở các trường tư thục.”

Tùy bút Tay Cầm Viên Phấn của ông đề cập đến vai trò nhà giáo: “Tôi chính thức làm nghề thầy giáo năm 1949, dạy ở một trường trung học thuộc vùng kháng chiến, tỉnh Phú Yên. Toàn tỉnh chỉ có một truờng trung học nên mỗi lần đọc tên học sinh kèm theo tên sinh quán là tâm hồn tôi êm đềm liên tưởng đến một miền quen thuộc, trí óc nhảy vọt từ Cù Mông đầu tỉnh đến Hòa Xuân cuối tỉnh, từ Sơn Long đầu nguồn đến An Chấn sát biển... Học sinh là những đứa con quí của các gia đình thuộc tầng lớp trên trong khắp tỉnh. Cả trường chỉ có hai lớp đệ Tứ, dưới 30 học sinh thì coi như xã chỉ chọn gởi tới một người. Cả trường chỉ có hai lớp đệ Ngũ, 80 học sinh thì coi như mỗi xã được chọn gởi chỉ hai học sinh xuất sắc nhất. Học sinh của trường học giỏi là lẽ tất nhiên. Hôm nay, số học sinh cấp II của nhiều xã không thua bao nhiêu so với số học sinh toàn trường dành cho cả tỉnh ngày đó”.

Mẫu người dong dỏng cao, trán  hơi hói, từ tốn và khiêm nhường, với thiên chức nhà giáo ông đã truyền đạt tận tâm công việc giảng dạy qua bao thế hệ, và hình ảnh thầy Võ Hồng đáng kính như tấm gương sáng vẫn mãi in sâu trong lòng hàng nghìn học sinh.

Năm tháng ông dạy học, viết văn, cuộc sống của ông với con cái: “Thường thì cứ ăn tối xong là khoảng 19 giờ rưỡi, tôi nghe đài thế giới nửa giờ, cũng có hôm cha con rủ nhau vào giường ngồi đánh bài. Cha con tôi thướng đánh bài các-tê, bộ bài 52 lá, ăn thua bằng kẹo hoặc bằng hột dưa, chủ yếu là dịp để cha con vui đùa... Vui đùa như thế đến 20 giờ, sau đó thì con lo học bài phần con, phần cha lo vào phòng riêng, chấm bài cho học sinh, soạn bài để dạy ngày mai, và viết văn cho đến khi nào buồn ngủ...”. 

Bước vào lãnh vực văn chương, Võ Hồng cầm bút rất sớm, năm 1939, khi học đệ tam niên (3è Annneé), truyện ngắn đầu tay Mùa Gặt với bút hiệu Ngân Sơn được đăng tải trên Tiểu Thuyết Thứ Bảy, Hà Nội. Thỉnh thoảng, ông có làm thơ nhưng từ năm 18 tuổi đến già ông mới ấn hành được thi phẩm Thời Gian Mây Bay.

Hồi học tiểu học, tôi không có năng khiếu đặc biệt gì về Việt văn hết. Hồi đó Pháp văn được coi là tiếng mẹ đẻ, được dùng làm chuyển ngữ, chúng tôi phải làm luận bằng Pháp văn hồi mới lên lớp nhì. Nhưng tôi có cái duyên may là được đọc tuần san Tiểu Thuyết Thứ Bảy và Ích Hữu do môi giới người chị một anh bạn tôi. Lên trung học, giáo sư dạy Luận quốc văn một hôm có ban cho tôi một lời khen sau khi chấm bài luận: “Tôi nhận thấy có vài đóa hoa trong bài của anh”. Tôi không sung sướng nhiều lắm bởi vài đóa hoa vu vơ nào đó, trong khi các bạn tôi lại tỏ ra vui vẻ một cách hăng hái thay tôi. Họ bày làm thủ báo (báo viết tay) và bắt tôi phải góp bài. Bài viết xong, một bản tôi đưa đăng trên báo nhà, một bản tôi gởi ra tòa soạn Tiểu Thuyết Thứ Bảy ở phố Hàng Bông Hà Nội: Tòa soạn chẳng thư từ liên lạc gì với tôi hết, nhưng chừng một tháng sau tôi bỗng thấy bài đó được đăng. Đầu đề của truyện là Mùa Gặt. Dưới bút hiệu là Ngân sơn (Ngân Sơn là tên làng của tôi. Năm đó tôi học troisième année (tương đương với lớp Tám thời nay). Buổi chiều thấy bài mình và tên mình được đăng trên báo, tối đó tôi đi lang thang khắp các phố, đi đến mỏi chân. Sướng quá hóa dại. Ngồi trong nhà chịu không được. Mà đi thì rốt cuộc cũng chẳng làm biết làm gì. Đó, tôi bắt đầu làm quen với thế giới truyện ngắn một cách khá ngớ ngẩn như vậy.

Võ Hồng lấy tên thật làm bút hiệu khi bước chân vào văn đàn Việt Nam. Tập truyện đầu tay Hoài Cố Nhân, NXB Ban Mai, Sài Gòn 1959, cho đến năm 1971, tập truyện thiếu nhi Mái Của Xưa, NXB Lá Bối, Sài Gòn; các tác phẩm đã được xuất bản: Vết Hằn Năm Tháng (1965), Con Suối Mùa Xuân (1966), Khoảng Mát (1966),  Hoa Bươm Bướm (1966),  Người Về Đầu Non (1968),  Bên Kia Đường (1968), Gió Cuốn (1969),  Những Giọt Đắng (1969), Áo Em Cài Hoa Trắng (1969), Nhánh Rong Phiêu Bạt (1970), Trận Đòn Hòa Giải (1970),  Trầm Mặc Cây Rừng (1971),  Xuất Hành Năm Mới (1971),  Như Cánh Chim Bay (1971)...

Sau tháng 4-1975, tác phẩm của ông không được phép ấn hành, cho đến năm 1987, truyện dài Thiên Đường Trên Cao được ấn hành (tác phẩm nầy được hoàn thành năm 1974 và NXB An Tiêm ấn hành năm 1975 nhưng chưa phát hành), rồi sau đó nhiều tác phẩm của ông lần lượt ra mắt độc giả: Tập truyện Trong Vùng Rêu Im Lặng năm 1988, truyện thiếu nhi Chia Tay Người Bạn Nhỏ năm 1990, tập truyện Vẫy Tay Ngậm Ngùi năm 1992, thi phẩm Hồn THiên Tuổi Ngọc năm 1993, tập truyện Thương Mái Trường Xưa năm 1993, Võ Hồng, Truyện Ngắn Chọn Lọc năm 1994, tiểu phẩm Một Bông Hồng Cho Cha năm 1994, tiểu luận Trâm Tư năm 1995, tập truyện Vùng Trời Thơ Ấu, thi phẩm Ngàn Năm Mây Bay năm 1996... Tác phẩm “Ông Cháu” của ông đã được xuất bản ở hải ngoại với bút hiệu “Võ Tri Thủy”, lấy tên người con gái út của ông. Và từ đó, tên tuổi nhà văn Võ Hồng mới được sống lại qua các bài viết và tác phẩm của ông được chọn lọc.

Trong tác phẩm Văn Học Miền Nam Tổng Quan, Võ Phiến phân định các khuynh hướng và Võ Hồng thuộc về khuynh hướng luân lý. Nhận xét về ngòi bút của ông qua các tác phẩm, Võ Phiến viết: “Người dân quê, không phải họ mất cái nhìn cảm tình của các nhà văn nhưng họ vắng bóng dần dần trên sách báo. Những tiểu thuyết gia thuộc giai đoạn 54-63 có viết về dân quê, và đa số các người dân quê được nói đến trong các tác phẩm của Doãn Quốc Sỹ, Bình Nguyên Lộc, Võ Hồng... đều đáng yêu”.

Trong cuộc phỏng vấn của Nguyễn Nam Anh trên tạp chí Văn, số 209, ra ngày 1-9-1972, Võ Hồng bày tỏ: “Thế hệ của chúng tôi bị chiến tranh tàn phá quá nhiều, một số lớn đã chết, những nếp sống cũ lần lần bị xóa đi, thay thế bắng nếp sống mới. Tôi nghĩ rằng nếu tôi dâng trọn cả cuộc đời tôi để dựng lại cái dĩ vãng đó cũng vẫn còn chưa đủ... Tôi muốn các thế hệ đàn em có dịp để thiết tha gắn bó với quê hương hơn”.

Trong bài Nửa Chữ Cũng Thầy, ông bày tỏ lòng tôn kính với vị thầy và ghi lại quảng thời gian từ ấu thơ đến khi trở thành nhà giáo: “Năm 1936, tôi học thầy ở lớp Nhất trường Tiểu học Sông Cầu. Thuở ấy toàn tỉnh chỉ có hai trường Tiểu học, một ở Tuy Hòa, một ở Sông Cầu. Trường Tiểu học Sông Cầu là trường tỉnh lỵ mà chỉ có một lớp Năm, một lớp Tư, một lớp Ba, một lớp Nhì A (chính danh là Cours Moyen de 1ère Année), một lớp Nhì B và một lớp Nhất... Mới biết là hồi đó sự học quả thật là quí. Với một dân số 20 vạn dân cư mà hằng năm toàn tỉnh chỉ chọn khoảng một 100 đứa trẻ khá nhất để cho vào học lớp Nhì thì có khác nào sâm nhung chỉ dành cho tì vị kẻ giàu sang. Tôi học lớp Năm và lớp Tư ở trường làng Ngân Sơn. May mắn đưa đẩy, tôi được vào học lớp Ba ở trường Phủ Tuy An. Và lại cũng may mắn xô tới mà tôi được vào lớp Nhì trường Tỉnh...

... Đậu Tiểu học xong, tôi giã từ Sông Cầu đi Qui Nhơn học Trung học. Rồi cứ thế con đường học vấn dẫn tôi đi càng xa, những cảnh mới Hà Nội, Đà Lạt, Sài Gòn, nguy nga nhộn nhịp càng làm tôi yêu cái vắng lặng hiền hòa của Sông Cầu, như yêu người bạn gái đầu tiên ngây thơ, ít nói. Mười lăm năm sau, ngẫu nhiên tôi được điều động về dạy tại trường Trung học Lương Văn Chánh nơi thầy làm Hiệu trưởng. Rồi lại ngẫu nhiên, ba năm sau thầy đi nhậm chức Trưởng ty Giáo dục, tôi thay thầy làm hiệu trưởng trường Lương Văn Chánh. Sau hiệp định Genève lại thêm một sự ngẫu nhiên thứ ba: thầy ở Sài Gòn, tôi ở Nha Trang đều đi dạy thuê ở các trường tư thục.”

Tùy bút Tay Cầm Viên Phấn của ông đề cập đến vai trò nhà giáo: “Tôi chính thức làm nghề thầy giáo năm 1949, dạy ở một trường trung học thuộc vùng kháng chiến, tỉnh Phú Yên. Toàn tỉnh chỉ có một trường trung học nên mỗi lần đọc tên học sinh kèm theo tên sinh quán là tâm hồn tôi êm đềm liên tưởng đến một miền quen thuộc, trí óc nhảy vọt từ Cù Mông đầu tỉnh đến Hòa Xuân cuối tỉnh, từ Sơn Long đầu nguồn đến An Chấn sát biển... Học sinh là những đứa con quí của các gia đình thuộc tầng lớp trên trong khắp tỉnh. Cả trường chỉ có hai lớp đệ Tứ, dưới 30 học sinh thì coi như xã chỉ chọn gởi tới một người. Cả trường chỉ có hai lớp đệ Ngũ, 80 học sinh thì coi như mỗi xã được chọn gởi chỉ hai học sinh xuất sắc nhất. Học sinh của trường học giỏi là lẽ tất nhiên. Hôm nay, số học sinh cấp II của nhiều xã không thua bao nhiêu so với số học sinh toàn trường dành cho cả tỉnh ngày đó”...

Nhà văn Võ Hồng đã viết truyện ngắn như thế nào?

Ông chia sẻ những điều qua cuộc phỏng vấn:

“Hồi học tiểu học, tôi không có năng khiếu đặc biệt gì về Việt văn hết. Hồi đó Pháp văn được coi là tiếng mẹ đẻ, được dùng làm chuyển ngữ, chúng tôi phải làm luận bằng Pháp văn hồi mới lên lớp nhì. Nhưng tôi có cái duyên may là được đọc tuần san Tiểu Thuyết Thứ Bảy và Ích Hữu do môi giới người chị một anh bạn tôi. Lên trung học, giáo sư dạy Luận quốc văn một hôm có ban cho tôi một lời khen sau khi chấm bài luận: “Tôi nhận thấy có vài đóa hoa trong bài của anh”. Tôi không sung sướng nhiều lắm bởi vài đóa hoa vu vơ nào đó, trong khi các bạn tôi lại tỏ ra vui vẻ một cách hăng hái thay tôi. Họ bày làm thủ báo (báo viết tay) và bắt tôi phải góp bài. Bài viết xong, một bản tôi đưa đăng trên báo nhà, một bản tôi gởi ra tòa soạn Tiểu Thuyết Thứ Bảy ở phố Hàng Bông Hà Nội: Tòa soạn chẳng thư từ liên lạc gì với tôi hết, nhưng chừng một tháng sau tôi bỗng thấy bài đó được đăng. Đầu đề của truyện là Mùa Gặt. Dưới bút hiệu là Ngân sơn (Ngân Sơn là tên làng của tôi. Năm đó tôi học troisième année (tương đương với lớp Tám thời nay). Buổi chiều thấy bài mình và tên mình được đăng trên báo, tối đó tôi đi lang thang khắp các phố, đi đến mỏi chân. Sướng quá hóa dại. Ngồi trong nhà chịu không được. Mà đi thì rốt cuộc cũng chẳng làm biết làm gì. Đó, tôi bắt đầu làm quen với thế giới truyện ngắn một cách khá ngớ ngẩn như vậy...

Với những nhà văn Việt Nam nào viết truyện ngắn hay nhất, ông cho biết”

“Thời tiền chiến, trong nhóm Tự lực văn đoàn có Khái Hưng, Thạch Lam, trong nhóm Tân Dân có Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyễn Công Hoan. Thời hậu chiến, số nhà văn đông đảo hơn nên những người viết truyện ngắn hay cũng nhiều hơn. Bạn mới tập viết có thể học cách bố cục tình tiết một truyện nơi ông Bình Nguyên Lộc, ông Nguyễn Mạnh Côn, ông Hoàng Hải Thủy, học cách phân tích tâm lý nơi ông Võ Phiến, ông Dương Nghiễm Mậu, ông Nguyễn Đình Toàn, học cách sử dụng ngôn ngữ nơi bà Túy Hồng, ông Mai Thảo, ông Sơn Nam. Đó là những nhà văn trong danh sách Tuổi Ngọc đã chọn để phỏng vấn lần này. Còn nhiều vị viết hay nữa, mỗi người một vẻ”.

Sau năm 1975, tác phẩm của ông cũng như hầu hết các nhà văn miền Nam đều bị cấm lưu hành. Năm 1984. tác phẩm Ông Cháu của ông đã được in tại hải ngoại với bút hiệu Võ Tri Thủy, lấy tên người con gái Út của ông. Mãi đến năm 1988 tác phẩm Thiên Đường Ơû Trên Cao mới được phép xuất bản trong nước như tác phẩm đầu tiên của ông sau 1975. 

Trải qua 38 năm nhà văn Võ Hồng sống đơn độc ở căn nhà xưa tại Nha Trang. Tâm sự của ông được bày tỏ qua bài thơ Quạnh Hiu: 

Năm giờ sáng mở mắt

Nhìn quanh: chỉ ghế bàn

Thèm thấy một khuôn mặt

Thèm nghe tiếng dịu dàng

Mười giờ đêm thâm u

Bóng tối như cõi chết

Tình yêu, tìm nơi đâu

Hạnh phúc, chào vĩnh biệt 

Vậy đó, ngày bắt đầu

Vậy đó, ngày kết thúc

Những ngày nặng buồn đau.

 Vương Trùng Dương

Theo http://vietsciences.free.fr/