Sự
nhất thể của Thiền lạc và thi hứng
hay tiếng hoan hỷ của tâm không - Luận về
ba
bài thơ cảnh chiều tà của Trần Nhân Tông
Trong số trên 30 bài thơ mà Trần Nhân Tông để lại, có ba bài
thơ nói về cảnh chiều tà. Đó là các bài Vũ Lâm thu vãn; Lạng
châu vãn cảnh; và Thiên trường vãn vọng. Đọc kỹ các bài này thấy
chúng có những điểm chung lý thú và hợp lại, chúng tạo nên một phần của phong cách và thế giới thẩm mỹ thơ Trần Nhân Tông. Ba bài thơ về cảnh chiều
tà này giúp ta có thể thấy được đôi điều về thiền và thi của Trần
Nhân Tông. Việc cần thiết đầu tiên là đọc và lý giải về từng bài một. Ba
bài này không rõ bài nào viết trước, bài nào viết sau, do đó người viết tùy tiện
sắp đặt thứ tự của chúng.
Bài thứ nhất
Vũ Lâm thu vãn
武林秋晚 [2]
一抹斜陽水外明。
寂寂千山紅葉落，
濕雲如梦远鐘聲 [3]。
Phiên âm
Họa kiều đảo ảnh trạm khê hoành,
Nhất mạt tà dương thủy ngoại minh.
Tịch tịch thiên sơn hồng diệp lạc,
Thấp vân như mộng viễn chung thanh.
Dịch nghĩa
(Cầu hoa bóng ngược vắt qua suối,
Ánh chiều tà hắt sáng trên mặt nước.
Lá vàng rơi khắp nghìn núi tĩnh tịch,
Mây ướt như mộng, tiếng chuông chùa xa vẳng lại)
Tiết thu, cảnh chiều, ánh tà dương, lá thu vàng
rơi, núi non trùng điệp tịch mịch và tiếng chuông chùa xa văng vẳng, một bức
tranh rất thanh đạm, u tịnh về vùng non nước Ninh Bình dệt bằng ngôn từ của thi
ca. Cảnh núi chiều rất sống động, sinh sắc, rất sáng, lấp lánh, đầy màu sắc và
âm thanh, hình khối.
Điểm nhấn của bức tranh là cây cầu và bóng cầu đổ ngược xuống
dòng suối tạo thành một cặp hư - thực, vật - ảnh. Không gian vô tận trải dài theo
ngàn núi non tịch mịch. Màu lá thu vàng và màu mây bạc làm nền cho tất cả. Có
ánh sáng hắt xuống nước mà khúc xạ đi xa. Những hình khối của mây nặng nước sà
thấp ôm lượn lấy cảnh vật khiến cảnh nửa chân thực nửa hư ảo. Những âm thanh duy nhất cho thấy một cõi đời thực là tiếng chuông. Nó gần gũi
mà cũng không khoát hư linh. Nó là âm thanh của cuộc sống mà cũng không gợi gì
nhiều về cuộc sống xã hội. Nó lay động tâm nhàn bản thể và sự gọi vẫy về một miền
thanh tịnh hơn là cõi đời. Từng cảnh, từng tượng, từng sắc màu và âm thanh, thảy
đều đặc tả được cái tĩnh tịch, cổ kính, thanh u. Cái động và cái tĩnh tương
sinh tương thành. Việc chọn cảnh, họa diện và điểm nhãn rất hài hòa tạo
thành bức tranh sơn thủy thật đẹp. Không có ngôn từ nào mô tả tỷ mỷ, trực diện, nhưng có thể thấy ẩn thấp thoáng sau những cây cổ thụ trong thu vàng là ngôi
chùa cổ kính, mà ở đó tiếng chuông chiều đã phát ra. Có một không gian thôn dã,
sơn thủy, nhưng cũng là không gian tu hành thờ phụng, không gian tâm linh được
mô tả ở tầng trắc diện nhưng lại sâu và ẩn.
Một chiều thu cụ thể ở vùng núi non cụ thể, nhưng cũng như một thứ thu của tự nhiên không bị cá thể hóa của bất kỳ tâm trạng nào. Một
thứ thu tự nhiên vĩnh hằng.
Ta cảm nhận tiếp bài thơ thu vãn tiếp theo
Bài thứ hai
Lạng châu vãn cảnh
諒州晚景
古寺淒涼秋靄外，
漁船蕭瑟暮鐘初。
水明山靜白鷗過，
風定雲閒紅樹疏。
Phiên âm
Cổ tự thê lương thu ái ngoại,
Ngư thuyền tiêu sắt mộ chung sơ.
Thủy minh sơn tĩnh bạch âu quá,
Phong định vân nhàn hồng thụ sơ.
Dịch nghĩa
(Chùa cổ vắng vẻ lạnh lẽo [4] trong khí
mây mùa thu,
Thuyền câu cô quạnh tiếng chuông chiều vừa dóng.
Nước trong sáng, núi thanh tĩnh, chim trắng bay qua,
Gió lặng, mây thong dong, cây thu lá vàng thưa)
Thêm một bức tranh thu thật đẹp. Một bức tranh về ngôi
chùa cổ hư ảo tịch mịch trong bóng thu. Cảnh tĩnh tịch được đăng đối sắp đặt
giăng ra toàn thể. Cổ tự thê lương/ ngư thuyền tiêu sắt; sơn tĩnh/ vân nhàn…Bức
tranh không dùng một điểm nhấn mạnh bằng một vật cụ thể như nhịp cầu đổ bóng
trong bài trên. Hình khối trọng tâm lớn hơn với cả một ngôi chùa cổ chiếm
phần lớn không gian. Tác giả cũng dùng phép mô tả trắc diện, không tả cụ thể
hơn về ngôi chùa, không nói tới cảnh trong chùa, tới đời sống sư sãi, chuông mõ
khói hương, kinh kệ. Người ta cảm nhận một cách toàn thể về ngôi chùa hơn là
chi tiết của nó. Cả bài thơ với cái nền hư ảo ấy, ta cảm được theo lối trực cảm
một cái tĩnh rất sâu đang diễn ra bên trong ngôi chùa cổ này.
Có cái gì đó từ bản tâm thanh tịnh kết ra thành câu chữ, họa ra thành vật. Tác
giả đã dùng những từ ngữ tạo ấn tượng Thiền rất mạnh như “minh”,
“tĩnh”, “định” “nhàn”, (trong “thủy minh, sơn
tĩnh, phong định, vân nhàn”). Cả bốn chữ đó thực chất cũng là một chữ định.
Có thể coi chúng đều là những Thiền ngữ. Đọc qua những từ ấy rồi thì không còn
phân biệt được đó là đang nói về cảnh hay nói về tâm. Bài trước là sự hài
hòa giữa động và tĩnh, gần và xa, nó là cái tĩnh không khoát bàng bạc,
còn bài sau có dụng ý tả cái tĩnh sâu có tính bản thể. Hình tượng chùa cổ bản
thân nó đã gợi ra cái tĩnh. Nhiệt độ thấp vừa đủ để tạo cảm giác về
sự cô quạnh và sự thanh vắng bóng người được gợi ra bởi hai chữ “thê
lương”. Con thuyền câu tịch vắng hoạt động của chính nó, không người,
không cá, không câu. Không có âm thanh của cuộc đời, của thế nhân. Con thuyền
là vật duy nhất gợi tới cuộc sống con người, nhưng nó không còn là chính nó
theo sự định danh, nó cũng như cỏ cây, cũng như một vật tự nhiên, hay nói
cách khác là nó đã tự nhiên hóa. Có một hoạt động, cánh chim bay qua bầu trời.
Nhưng “âu quá” động mà cũng không động, nó chỉ nói thêm lên rằng bầu trời
rất tĩnh. Gió cũng là một loại động, nhưng nó chỉ được nhắc tới khi chủ thể cảm
thấy rằng nó đã “định” rồi, tức rất tĩnh. Còn mây trôi, nó trôi theo cách
“nhàn trôi”. Những lá vàng còn thưa thớt trên cây, những cây vì
không còn nhiều lá nên trở thành thưa ra. Ở đây không có một chữ “ lạc” (rụng)
nhưng vẫn thấy đầy đủ ý nghĩa của nó ở những lá vàng thưa còn lại. Chỉ có tiếng
chuông là thực sự động, nó động nhất trong bức tranh, nhưng lại là một loại
tiếng động đặc biệt, tiếng động này còn có thể lay dậy cả những miền tĩnh
khác sâu xa hơn từ trong tâm con người, nó hóa giải đi những vọng động khác nếu
còn đâu đó trong tâm. Nó là tác nhân đủ đề thăng bằng giữa chiều hướng
ngoại xa viễn và chiều thẳm của nội tâm. Tất cả đều tĩnh, các hình tượng động
cũng để nói rằng cái tĩnh là rất tĩnh mà thôi. Với tiếng chuông từ bên trong vọng
ra, mọi thứ cảnh tượng, ý tượng trở nên đầy đủ, nhiều tầng nhiều lớp, có cảm từ
ngoài vào, vọng từ trong ra, cao lên có cổ thụ, cao nữa có mây nhàn trôi,
chim từ từ qua, thấp dưới có con thuyền, dòng nước. Cái hư linh tĩnh tịch đạt đến
toàn thể, thấu triệt. Tất thảy toát lên một tâm nhàn thanh thản.
Cả hai bài về thu đều có những hình tượng và màu sắc âm thanh
khá gần nhau. Hình tượng và âm thanh gần với đời sống tu Thiền mà xa với
cảnh đời. Chúng đều rất sống động, nhưng lại bình đạm thanh thoát. Chủ thể và
khách thể thành một khối, nhất như và nhất như trong cái tĩnh. Cũng nói về cảnh
thu vàng có sơn có thủy, có lá cây thu và không gian hư ảo man mác, nhưng
nó không có cái buồn của người được thấu vào cảnh, cũng không có một chủ
thể tình cảm trội lên bình diện thứ nhất.
Chúng ta có thể so sánh với một bài thơ về mùa thu vàng của
Nguyễn Trãi, bài Vãn lập
Trường thiên mạc mạc thủy du du,
Hoàng lạc sơn hà thuộc mộ thu.
Tiển sát hoa biên song bạch điểu,
Nhân gian lụy bất đáo Thương châu.
(Bao la trời rộng nước mênh mang,
Lá vàng rụng phủ khắp non sông vào tiết cuối thu.
Quá thèm được như đôi chim trắng bên hoa,
Vì lụy nhân gian mà không thể tới bến bờ ẩn dật)
Nguyễn Trãi cũng có những bài thơ mà chất Thiền đạt tới độ
tiêu biểu, nhưng với bài Vãn lập trên, tiết thu vàng đẹp nhưng
buồn. Một người đứng trên cao độ phóng tầm nhìn ra xa vút thăm thẳm. Nỗi
buồn của một hùng tâm tráng chí nhưng đường hành đạo chẳng còn thênh thang. Con
người giằng xé giữa những ràng buộc của tinh thần tự nhiệm việc thế gian với sự
vẫy gọi của miền ẩn dật. Một tiếng thở dài không thể kìm nét ở cuối bài. Tình cảm
và vóc dáng của thi nhân hiện hữu ở từng lời, từng hình tượng.
Những bài thơ về thu vàng của Trần Nhân Tông không có nỗi buồn
chia ly, không có cái nhớ nhung của người xa xứ, không có khách cảm bâng
khuâng, không có cái nuối tiếc trước thời gian vô tình, không chạnh buồn khi gặp
màu tàn úa, lại càng không có cái vui hội ngộ, cái hồ hởi của trở về. Nhân cảnh
thanh tĩnh khế hợp ở nơi ngoại cảnh u tịch, siêu xuất nội ngoại, trước sau.
Bài thứ ba
Thiên Trường vãn vọng
天長晚望
村後村前淡似煙，
半無半有夕陽邊。
牧童笛裡歸牛盡，
白鷺雙雙飛下田
Phiên âm
Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên,
Bán vô bán hữu tịch dương biên.
Mục đồng địch lý quy ngưu tận,
Bạch lộ song song phi hạ điền.
Dịch nghĩa
(Trước thôn, sau thôn mờ ảo như khói sương,
Nửa có nửa không trong ánh chiều tà.
Trong tiếng sáo mục đồng trâu về hết,
Hai hàng cò trắng sà xuống đồng)
Hai bài thơ dẫn ở trước thể hiện cảnh chiều thu. Thiên
Trường vãn vọng không thể hiện rõ mùa của thời gian, có thể là buổi chiều
hè, nhưng cũng có thể là một chiều thu. Chiều thu thì có vẻ thích hợp hơn với
không gian bình đạm hư ảo được mô tả trong hai câu thơ đầu. Không gian của buổi
chiều được mô tả là vùng Thiên Trường ( thuộc tỉnh Nam định), chốn đồng bằng mà
không phải cảnh núi non trong tiết thu vàng. Một không gian hư hư thực thục, hữu
vô tương sinh tương thành. Nền màu chung của bức tranh là màu vàng bình đạm mờ ảo.
Nó mờ nhưng lại không hẳn là mờ, nếu biết nhìn và biết cảm vẫn thấy rõ những
cảnh thật sắc nét, thật chi tiết đến từng điểm nhỏ được tả ở hai câu sau. Cái
nhìn của tác giả có lướt có dừng, có chuyển có đổi, cảnh chuyển theo tâm, mờ tỏ
cùng dụng ý soi rọi của tâm.
Những hình tượng trong bài có tính ước lệ và khá quen
thuộc, thường thấy trong cổ thi như mục đồng thổi sáo cưỡi trâu, cánh cò trắng,
ánh chiều vàng… Cũng giống như hai bài trên, hình bóng của cuộc sống, âm thanh
của cuộc sống là tiếng sáo của trẻ trâu, có người mà cũng tĩnh như không người.
Mục đồng với tiếng sáo mà không phải gương mặt một con người lo âu nào hết.
Hình dáng của mục đồng cũng ước lệ, cũng như một thành tố của tự nhiên. Giữa cuộc đời mà cũng như cõi ngoại, phương ngoại. Trâu về có mục đồng mà như tự
nhiên chúng về. Động tác đọng lại cuối cùng và là điểm nhãn là những đốm
trắng của cánh cò từ từ hạ xuống, nhẹ nhàng và nhẹ nhàng đáp xuống như tự nhiên
vốn thế. Cuộc sống trôi đi như nhiên, tự nhiên như nó chính nó. Cánh
cò hạ điền cũng giống như hình tượng mây nhàn thong
dong trôi trong bài viết về chùa cổ ở Lạng châu, đều tượng cho tâm thiền
tự tại, không đón không đưa, không mong không đợi nhưng vẫn đẹp, cái đẹp hư
linh không khoát.
Bài thơ thể hiện một cảnh giới nhập thần, vong ngã vong vật,
vong nội vong ngoại tất cả nhất thể, nhất thể trong trạng thái không khoát hư
tĩnh. Cảnh giới này được xác lập chính do sự xác lập của tâm, đúng như quan niệm
của Phật giáo “Tâm sinh chủng chủng pháp sinh, tâm diệt chủng chủng pháp
diệt”, tâm không vọng động, cảnh thanh u tĩnh tịch. Dĩ nhiên, cũng có thể
cảm thấy ở đó có phần nào cái chất của đạo tự nhiên nhi nhiên của Lão Trang,
nhưng căn bản vẫn là Thiền.
Ba bài thơ trên của Trần Nhân tông có thể xếp vào loại thơ điền
viên sơn thủy, một tiểu loại thơ thường gặp trong cổ thi Đông Á. Ở Việt Nam so
với các tiểu loại thơ khác, loại điền viên sơn thủy chiếm tỷ lệ không nhiều như
Trung Quốc, nhưng cũng có số lượng và giá trị nghệ thuật đáng kể. Loại thơ điền
viên sơn thủy thường sở trường trong việc thể hiện tinh thần u tịch, tự nhiên
phóng khoáng, tự do của ẩn sĩ, cũng có lúc nó được sáng tác để ký ngụ tâm sự,
bày tỏ cảm thán…Cũng có khi nó thể hiện cái thanh tân đạm khoát, siêu trần
thoát tục của Thiền gia. Vương Duy đời Đường là một ví dụ, một phần rất quan trọng
làm nên tên tuổi của bậc “Thi Phật” này chính là mảng thơ điền viên sơn thủy.
Thơ điền viên sơn thủy lấy ngôn họa, lấy tả cảnh, xây dựng
hình tượng… làm hình thức tồn tại, để xác lập thi ý. Ba bài thơ của Trần Nhân
Tông trên tiêu biểu cho cách thức của thơ điền viên sơn thủy. Cả ba
bài đều đạt tới mẫu mực về ngôn họa. Đó là những bức tranh trộn lẫn
giữa hư và thực của màu sắc, âm thanh. Chúng đều đăng đối, điển nhã, có điểm nhấn,
có vận động, có cảm giác rất rõ về hình khối không gian và thời gian. Cảnh có
xa có gần, có thực có ảo, có nền có điểm. Có những hình ảnh rất rõ nét cụ thể
nhưng cũng có sự rộng mở mênh mông không giới hạn về không gian và thời
gian. Tất cả các hình tượng rất hài hòa, tương hỗ làm nổi bật lẫn nhau.
Việc lựa chọn cảnh chiều tà cũng là điều đáng chú ý. Cái màu
sắc và âm thanh của chiều tà rất phù hợp với việc đặc tả thiên nhiên, nhưng
nó cũng rất thích hợp cho việc gợi tới sự u tịch. Đó là thời gian của một ngày
sắp kết thúc nhưng nắng còn đẹp, vào thu nắng thu vàng cùng màu lá thu, sương
khói của thời tiết chuyển mùa dễ tạo nên thi ý. Về thời gian, nó cũng là
khoảng thời gian thiêng, thời gian tâm linh đẩy lên đậm nhất trong ngày. Đó là
lúc dóng chuông tụng kinh buổi chiều. Giới tự nhiên hồi quy hoàn tất vòng
hoạt động một ngày. Đặc biệt là cảnh chiều thu, có những nhịp chuyển chuyển
luân luân mà người ta cảm nhận được, chuyển của ngày, chuyển của năm, chuyển của
màu, chuyển của nhiệt độ. Trong nhịp chuyển ấy, người ta “chụp” lấy một khoảnh
khắc bằng tâm không tĩnh tịch.
Niềm hứng thú của tác giả hướng tới những hình tượng tĩnh tịch.
Những động thái cũng nhằm gợi thêm cho cái tĩnh. Những hình tượng được cảm nhận,
được mô tả là ngôi chùa, là tiếng chuông, màu lá thu vàng, con thuyền câu, cây
cầu, cổ thụ… những hình tượng có sức gợi cảm cao thường thấy trong những bức
tranh Thiền.
Ở ba bài thơ, cảnh khác nhau, thời điểm viết cũng có
khác nhau, nhưng tinh thần thì như nhất. Cái như nhất đó là tâm thanh tĩnh tự tại
của chủ thể sáng tạo. Ở cả ba bài ta đều không thể nhận thấy sắc thái tình cảm vọng
động hay thăng trầm của tinh thần chủ thể sáng tạo. Cái tĩnh của bản tâm người thi sĩ, thiền sư trực cảm và bộc lộ ra từng hình tượng thơ. Tâm cảnh thiền lạc
an tĩnh làm nền cho tất cả các bài thơ này. Đọc những bài thơ này và lắng tâm
cùng tác giả, có thể cảm nhận thấy tâm tĩnh vĩnh hằng, siêu trần thoát tục,… cái trong veo của tâm cảnh.
Cả ba bài đều lấy cái không hư làm nền, làm cảnh, lấy cái
tĩnh tịch làm thể, lấy sống động và thực tại làm phương tiện, lấy Thiền ngữ Thiền
tượng để gợi dẫn. Thi nhân đời Đường hay lấy sự tu dưỡng, rèn luyện của tinh thần
chủ thể làm nền tảng cho thi ý thi tình, nhấn mạnh tầm quan trọng của tinh thần
chủ thể. Những bài thơ này cũng có thể xem là biểu hiện sinh động và cụ thể cho
một khung cảnh tinh thần và diện mạo tâm linh của Trần Nhân Tông. Đây
chính là một loại Thiền lạc, nó là một loại lạc đạo. Đó là tiếng hân hoan của loại tâm không. Nhìn trong tổng thể các sáng tác của Trần Nhân
Tông, những bài thơ này cũng là một phần của triết lý cư trần lạc đạo.
Một thi nhân không phải giới tu hành, cũng có thể có được một
bài thơ đề vịnh điển nhã tĩnh tịch như những bài thơ vừa nói tới của Trần Nhân
Tông, bằng chứng là trong di sản thơ cổ và đặc biệt là thơ Đường có thể gặp.
Trong những trường hợp ấy, tác giả của nó, chí ít là khi viết những bài thơ đạt
tới mỹ cảnh tương tự, tâm của họ cũng phải đạt tới sự tĩnh tại như Trần
Nhân Tông đã thể hiện. Với một nhóm bài của Trần Nhân Tông đề cập ở trên,
có thể thấy một phần phong cách, nhưng trước hết nó là hiện thực của một
tinh thần thường tại. Ở ông nó là sản phẩm của quá trình rèn luyện tâm Thiền
đem lại.
Nhìn từ góc độ nghệ thuật thi ca, ba bài thơ sơn thủy điền
viên của Trần Nhân Tông cho thấy một trình độ thi ca đã rất phát triển và thuần
thục ở Việt Nam vào thế kỷ XIII. Chúng có thể sánh với những bài thơ hay nhất,
đẹp nhất trong di sản thi ca cổ điển Đông Á. Các yếu tố Thiền tứ và thi tứ, thi
tài và Thiền ngộ đã kết hợp nhuần nhuyễn, đã cùng góp sức tạo nên giá trị của
chúng.
Thơ Thiền nói chung và thơ Trần Nhân Tông nói riêng đã từng tồn
tại và góp phần tạo nên di sản thơ ca cổ điển Việt Nam. Chúng có nét riêng, có
giá trị thẩm mỹ và nhân sinh riêng. Đánh giá và thưởng thức loại thơ này việc đầu
tiên cần làm là tiếp cần từ góc độ Thiền học kết hợp với thi học, có như vậy mới hy vọng hiểu được nó gần với nó vốn có. Bất kỳ sự áp đặt, hay
cách nhìn mang tính hiện đại, sự kỳ vọng lệch chiều… đều có thể cản trở việc hiểu
sâu, hiểu đúng về chúng.
Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Phạm Hùng: Thơ thiền Việt Nam - Những vấn đề lịch sử
và tư tưởng nghệ thuật. NXB ĐHQG, H.1998
2. Nguyễn Phạm Hùng: Các khuynh hướng văn học thời Lý Trần - NXB
ĐHQG, HN. 2008.
3. Viện Văn học: Thơ văn Lý - Trần. Tập I. NXB KHXH, H.1977
4. Viện Văn học: Thơ văn Lý - Trần. Tập III. NXB KHXH, H.1978
5. Viện Văn học: Thơ văn Lý - Trần. Tập II. Quyển thượng. NXB
KHXH, H.1989
6. Trần Đình Sử: Mấy vấn đề thi pháp văn học Trung đại Việt Nam,
NXB GD, 1999
7. Bùi Duy Tân: khảo luận dòng văn học trung đại Việt Nam. NXB
ĐHQG, H.2005
8. Lê Mạnh Thát: Toàn tập Trần Nhân Tông. NXB TP.HCM, 2000
9. Nguyễn Đăng Thục: Thiền học Việt Nam. NXB Thuận Hóa, 1997
10. Nguyễn Đăng Thục: Thơ Thiền Việt Nam. NXB Thuận Hóa, 1997
11. Ngô Tất Tố: Văn học đời Trần Việt Nam. NXB Mai Lĩnh, H.1942
12. Phan Cẩm Thượng: Bút pháp nghệ thuật Phật giáo. NXB Mỹ Thuật,
1996
13. Nguyễn Duy Hinh: Yên Tử - Vua Trần - Trúc Lâm. Tạp chí Nghiên
cứu lịch sử, số 2, H.1977
14. Nguyễn Duy Hinh: Tìm hiểu ý nghĩa xã hội của Thiền phái Trúc
Lâm đời Trần. TM. 217
15. Nguyễn Duy Hinh: Phật giáo với văn học Việt Nam. TCVH, số 4,
1992.
16. Trần Thị Băng Thanh: Thử phân tích hai mạch cảm hứng trong
dòng văn học mang dấu ấn Phật giáo thời trung đại. TCVH, số 4. H.1992
17. Trần Thị Băng Thanh: Những nghĩ suy từ văn học trung đại -
KHXH, HN 1999.
18. Đoàn Thị Thu Vân: Một vài nhận xét về ngôn ngữ thơ Thiền Lý -
Trần. TCVH, số 2, H.1992
19. Đoàn Thị Thu Vân: Quan niệm con người trong thơ Thiền Lý - Trần.
TCVH, số 3, H.1993
[2] Núi
Vũ Lâm ngày xưa, nay thuộc thôn Văn Lâm, xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh
Bình. Nguyên chú trong Trích diễm thi tập có ghi Vũ Lâm, động
danh. (Vũ Lâm, đó là tên động).
[3] Phần
chữ Hán của ba bài thơ mà bài viết đề cập đều theo văn bản Trích
diễm thi tập. Phần dịch nghĩa người viết dịch lại theo ý hiểu và sự cảm nhận của
mình.
[4] Hai
chữ 淒涼 (thê lương) không nên hiểu là trạng thái thê lương
buồn thảm như cách hiểu về thê lương trong tiếng Việt hiện
đại. Hai chữ này vốn chỉ trạng thái nhiệt độ lạnh lẽo.
Hà Nội ngày 11.11. 2011Nguyễn Kim Sơn Nguồn: http://www.nguyenkimson.netTheo http://tnti.vnu.edu.vn/
Nguyễn Kim Sơn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét