Ninh Bình, miền lục bát cố đô

Ninh Bình, miền lục bát cố đô

Trong chương trình Ngày Thơ Việt Nam lần thứ 23 với chủ đề “Tổ quốc bay lên” được tổ chức tại Hoa Lư – Ninh Bình vào Nguyên tiêu Ất Tỵ 2025, Hội Nhà văn Việt Nam đã có buổi tọa đàm “Trách nhiệm và khát vọng của nhà thơ”. Vanvn giới thiệu đến bạn đọc bài tham luận của nhà thơ, nhà phê bình Nguyễn Thị Bình của Ninh Bình.
Lục bát là thể thơ truyền thống, mang đậm nét tinh hoa văn hóa và tâm hồn người Việt. Bằng giọng điệu nhẹ nhàng, duyên dáng, lục bát có thế mạnh trong việc diễn tả phong phú nhiều cung bậc cảm xúc của con người. Thế nên, từ xưa đến nay, lục bát vẫn được các thế hệ tác giả thơ Ninh Bình duy trì, sáng tạo. Không biết từ bao giờ, Ninh Bình được bạn bè cả nước ưu ái gọi là Miền lục bát. Là người Ninh Bình, hẳn không ai không cảm thấy tự hào, hãnh diện bởi cách vinh danh này. Chúng tôi tự hào vì: trong một số cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ, các tác giả Ninh Bình giành được quán quân đều ở thơ lục bát.
Nhà thơ Văn Lê – Giải A Cuộc thi Thơ của tuần báo Văn Nghệ năm 1975-1976. Nhà thơ Mai Văn Phấn đoạt giải Nhì (không có giải Nhất) trong cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ năm 1995-1996. Đặc biệt, năm 2002, trong cuộc thi thơ lục bát của tuần báo Văn Nghệ Trẻ, Ninh Bình đã ẵm trọn 5 trong số 11 giải chính thức. Trong đó, có 02 giải A (Bình Nguyên, Kao Sơn).
Chúng tôi tự hào vì người Ninh Bình đã biết khơi mạch nguồn mát ngọt từ truyền thống; các thế hệ tiếp nối ngày càng khẳng định thế mạnh của mình, ở thể thơ lục bát, làm nên những tên tuổi đáng tự hào của nền thơ Ninh Bình. Đó là: Văn Lê, Tạ Hữu Yên, Lâm Xuân Vi, Bình Nguyên, Vũ Hùng, Mai Văn Phấn, Trần Lâm Bình, Trương Minh Phố, Đinh Ngọc Lâm, Thanh Thản, Lê Thi Hữu, Vũ Đức Thanh, Võ Ngột, Vũ Thành, Phạm Tâm An, Trần Duy Đới, Ninh Đức Hậu, Lê Nhuệ Giang, Đinh Hữu Niên, Nguyễn Đình Vân, Đặng Diệu Thoa, Trần Xuân Trường, Nguyễn Quỳnh Anh, Bùi Thị Nhài, Trần Lộc, Nguyễn Văn Viết, Nguyễn Thị Liên, Cầm Thị Đào, Phạm Nga, Hoàn Nguyễn… Và còn rất nhiều tên tuổi khác, đã và đang lặng thầm cống hiến, làm nên “Miền lục bát Cố đô”.
Một dấu mốc quan trọng của thơ lục bát Ninh Bình, đó là: năm 2003, tuyển thơ “Miền lục bát Cố đô”- NXB Văn học, dầy trên 300 trang đã ra đời, đáp ứng sự kỳ vọng và mong đợi của độc giả. Ấn phẩm gồm 147 bài thơ của 88 tác giả Ninh Bình, hàm chứa nhiều nỗi niềm, cung bậc cảm xúc khác nhau về đất nước quê hương con người, nói chung, đất và người Ninh Bình nói riêng. Như vậy, tìm hiểu “Ninh Bình- Miền lục bát Cố đô”, là tìm nét đặc sắc và nổi trội của thơ lục bát Ninh Bình đương đại, để thấy được những chung, riêng của “Ninh Bình- Miền lục bát Cố đô”, khắc sâu niềm tự hào về một vùng đất “Địa linh nhân kiệt”.
Nói tới Ninh Bình – Miền lục bát Cố đô, không thể không nhắc đến tác giả Văn Lê. Văn Lê là nhà văn, nhà thơ, biên kịch, đạo diễn phim tài liệu nổi tiếng ở Việt Nam. Riêng về thơ, ông rất thành công, để lại ấn tượng, qua nhiều bài thơ, câu thơ lục bát: “Cơn mưa rút rỗng bầu trời/ Mà không nói được một lời: vì cây/ Còn tôi rút cạn mình đây/ Để xin dành những tháng ngày cho em”. Hình ảnh cơn mưa tầm tã, xối xả, được nhà thơ đặc tả bằng hai từ “rút rỗng”, cách dùng thủ pháp so sánh để khẳng định vế được so sánh (vì cây) đã hay rồi, nhưng nhà thơ so sánh cơn mưa với việc rút cạn mình để dành những tháng ngày cho em thì quả là độc đáo, làm câu thơ nhẹ bẫng lâng lâng, rồi thấm dần và lan tỏa.
Có thể nói, nhà thơ Lâm Xuân Vi là niềm tự hào của thơ lục bát Ninh Bình. Ông là tác giả đầu tiên có tập thơ lục bát in riêng và có nhiều câu lục bát tài hoa: Đặc biệt, thơ tình của ông luôn tìm được sự đồng cảm nơi người đọc, bởi những cung bậc của tình yêu đều được cất lên từ rung động của tâm hồn. Nỗi nhớ trong thơ ông cũng có trọng lượng qua cách lập từ thật khéo: “Ráng chiều rớt xuống dòng sâu/ Oằn đêm chất chứa hai đầu nhớ thương”. Không chỉ thơ tình, ở mảng thơ thế sự, ông cũng có nhiều câu thơ lục bát ấn tượng: “Lưng còng lệch dáng mẹ đi/ Thơ đành thất luật mỗi khi trở trời” Và: “Bể dâu ngàn vạn nẻo vòng/ Nẻo nào cũng một néo trong tim người”. Đó là những câu thơ hay, có những phát hiện tinh tế, trước nỗi khổ của cuộc đời mẹ, thơ cũng đành bất lực. Giống như cuộc đời này, mọi đau buồn sướng khổ đều khởi phát từ trái tim con người …
Với nhà thơ Bình Nguyên, có thể khẳng định: giọng điệu lúc bát đã làm nên “thương hiệu” thơ ông qua những bài, câu thơ đầy suy tư, sâu lắng, lay động hồn người: “Ngỡ bầu bạn của ta đông/ Tan sương mới thấy trống không con đường”. Những câu thơ ẩn chứa những suy ngẫm nhiều chiều về con người và cuộc đời như thế có thể tìm thấy rất nhiều trong thơ ông: “Gánh gồng bấm bước chân trơn/ Mà đi qua những tủi hờn, đắng cay/ Suốt con đường của mai này/ Ai là ngọn bấc cháy gầy với quê”. Thơ lục bát của Bình Nguyên vừa bám sát truyền thống, vừa có sự đổi mới cách tân. Hơi thở của cuộc sống đương đại đi vào thơ ông một cách tự nhiên, lắng đọng: “Cầm đồng xu lấm vị bùn/ Như cầm lên cái run run phận người”. Là nhà thơ tài hoa, những câu thơ lục bát của Bình Nguyên đọc rồi khó có thể bỏ qua, mà nó còn lắng lại, day dứt khôn nguôi, bởi cách dùng từ ngữ giản dị, thông minh mà luôn chở nặng nỗi niềm nhân thế.
Thơ lục bát Ninh Bình mỗi người một vẻ, làm nên “bức tranh” đa diện, đa sắc về Miền lục bát Cố đô. Nhà thơ Mai Văn Phấn cũng có nhiều thành công với thơ lục bát, có khá nhiều câu hay, để lại dư âm trong lòng độc giả: Trong bài “Mười nén nhang ở Ngã ba Đồng Lộc” có đoạn: “Khăn thêu những dấu tay gầy/ Thành mây Đồng Lộc bay bay trắng trời/ Người ơi, tôi lại gặp người?/ Hơi bom vẫn thổi rụng rời cát khô”. Bằng ngôn từ hình ảnh giản dị, sâu lắng, giàu sức gợi bài thơ như hút hồn người đọc bởi cái tình chân thật. Hình ảnh “Nhang này quặn nỗi đau xưa” và “Hơi bom” gợi lại sự khốc liệt, bi thương của của chiến tranh. Tuy mười cô gái ở Ngã ba Đồng Lộc đã hóa thân vào sông núi, nhưng sự hy sinh cao đẹp của họ không bao giờ phai nhạt trong trái tim người ở lại.
Nhà thơ Trần Lâm Bình, lại hình dung phiên chợ quê bằng những vần thơ lục bát mượt mà, duyên dáng: “Chật quang gánh, chật tiếng cười/ Hương đồng gió nội còn rười rượi sương/ Chợ quê của những đời thường/ Quả cau chín nhớ mười thương lá trầu”. Và đây là một trong những câu lục bát tài hoa của ông, đọc rồi còn nhớ mãi: “Áo dài thắt đáy lưng ong/ Hội làng như muốn níu cong mái đình”.
Nhiều nhà thơ Ninh Bình đã cố gắng khắc phục giọng điệu đều đều, ngôn từ xáo cũ của thơ lục bát, và luôn trăn trở tìm tòi, truyền hơi thở của thời đại vào thơ. Nhà thơ Vũ Đức Thanh cũng vậy. Ông khá nhuần nhuyễn với thơ lục bát: “Vén mây mà dắt trăng vào/ Cất đi này cái nghẹn ngào gió mưa”. Đôi khi người thơ muốn làm cái việc “khác thường”, mà chỉ thi nhân mới có thể làm được: Và đây: “Lặng buồn nâng chén cô đơn/ Ngang trời một vệt buồn hơn nỗi buồn”. Cách so sánh thật bất ngờ, thú vị khi người thơ nói về sự cô đơn và nỗi buồn.
Với nhà thơ Lê Nhuệ Giang, thơ lục bát của ông khá ấn tượng, giàu suy ngẫm. Bài “Cát”: “Bao năm thì cát già, non/ Khi góc cạnh, lúc lăn tròn đó đây/ Ngắn dài đời cát ai hay/ Chặt thì vuột mất, lỏng tay …thì còn”. Từ hình ảnh hạt cát, tác giả ẩn dụ về cuộc đời con người với bao thăng trầm, biến đổi. Bài thơ nhắc nhở chúng ta về giá trị của cuộc sống, về sự vô thường của thời gian và hãy sống trọn vẹn trong từng khoảnh khắc. Nhà thơ Trần Duy Đới cũng có nhiều câu lục bát sâu sắc và thâm thúy. Bài “Về quê” của ông, có đoạn: “Tờ rơi gấp một con diều/ Trẻ con thả nốt mảnh nghèo lên không/ Đường làng vãn buổi chợ đông/ Nhẹ tênh cái bán trĩu gồng cái mua”. Với trái tim nhạy cảm cùng sự quan sát khá tinh tế, cuộc sống, con người thôn quê qua thơ ông hiện lên thật gần gũi đáng yêu: nghèo nhưng tình người trĩu nặng.
Bằng cách dùng từ khá tài hoa, độc đáo nhà thơ Vũ Hùng cũng để lại trong lòng người đọc những câu lục bát khó quên: “Trong mơ còn ngỡ dầm mưa/ Giật mình tưởng sóng gió lùa chân đê”. Hoặc: “Ai xui em thả bùa mê/ Để ta lạc bước nẻo về cố hương! Sao em bỏ nhớ vào thương/ Để ta gói dở mùi hương tóc người.”Thơ lục bát của ông khá điêu luyện trong thi ngôn, thi ảnh, nên tạo được sự gần gũi, chân thực với độc giả.
Thơ lục bát Ninh Bình mỗi người một giọng điệu, một nét riêng, hợp thành Miền lục bát Cố đô. Thơ Ninh Đức Hậu cũng là một giọng điệu đáng nhớ. Ông đã rất khéo trong cách lập tứ tìm câu, nên câu thơ lục bát của ông đã bắc cầu vào trái tim người đọc: “Chị ơi đã lại tháng mười/ Tái tê em dưới gầm trời mây bay/ Tháng mười này nữa …bấm tay/ Giá mà… chị nhỉ nhà đầy trẻ con”. Hoặc: “Giữa làn khói trắng mong manh/ Một em hóa đá để thành vọng phu”. Lục bát là thế mạnh của nhà thơ Ninh Đức Hậu, nhất là khi viết về tâm linh. Vì thế, nhiều bài thơ của ông đem đến cho người đọc những trăn trở nghĩ suy cùng nỗi xúc động nghẹn ngào.
Nhà thơ Thanh Thản cũng khá nặng lòng với thơ lục bát: Đây là những câu thơ ông viết về sự thiệt thòi, mất mát của mẹ (rong chiến tranh), bằng những từ ngữ, hình ảnh chọn lọc, ấn tượng: “Mẹ ngồi phơi đến bạc đầu/ Vẫn không khô được giọt sầu nhớ thương”. Ông cũng làm mới lục bát bằng cách ngắt câu xuống dòng: “Chiều vàng/ sợi nắng/ ngẩn ngơ/ Lá trầu/ liệm quả cau khô/ cuối vườn”, làm cho sự ngậm ngùi càng ngậm ngùi hơn, tiếc nuối càng tiếc nuối hơn.
Nhà thơ Đinh Ngọc Lâm cũng làm xúc động lòng người bằng những câu thơ lục bát khá hay viết về cha: “Cha ơi trời nỡ tàn thu/ Từng cơn gió bấc cay từ mắt  con/ Âm dương thấu nỗi mất còn/ Cứ chơi vơi giữa trời tròn đất vuông..”. Trong bài “Uống rượu trên sông” ông viết: “Thi nhân lòng dạ trắng phau/ Lần từng câu chữ mà đau đoạn trường”. Thơ lục bát của Đinh Ngọc Lâm không cầu kỳ, kiểu cách, rất chân thành, gần gũi, dung dị, nên dễ được độc giả yêu mến, khắc sâu.
Bên cạnh sự vững vàng của các thế hệ đàn anh, chúng tôi có thể tự hào và hy vọng ở các nhà thơ trẻ (Trần Xuân Trường Nguyễn Quỳnh Anh, Lê Tuấn Nam, Cầm Thị Đào…). Bởi chính họ sẽ là nguồn tiếp nối đầy hứa hẹn, để Ninh Bình mãi xứng danh là Miền lục bát. Đó là Trần Xuân Trường, người chuyên viết thơ lục bát. Thơ anh luôn đem đến cho độc giả những cảm nhận thú vị về cuộc sống và con người. Ta hãy lắng nghe “Nốt trầm mùa xuân” của anh qua những câu lục bát rất có hồn: “Nụ tầm xuân đã xanh chưa/ Mà nghe thao thức hạt mưa nảy mầm/ Giọt xanh bên ngõ thì thầm/ Thả trôi ta giữa nốt trầm mùa xuân”; hoặc những kỉ niệm được tái hiện thật da diết: “Tìm em buộc lại câu thề/ Vầng trăng nở dưới chân đê hôm nào/ Tìm hương sả cạnh cầu ao/ Để nghe mùi tóc thơm vào ngõ xa”.
Xuất thân từ vùng quê Yên Khánh, gần đây nhà giáo trẻ Nguyễn Quỳnh Anh nổi lên như một “cây” thơ lục bát khá ấn tượng. “Nhà quê” luôn là đề tài quen thuộc trong thơ anh. Tập thơ lục bát đầu tiên của Quỳnh Anh có tựa đề “Gửi lại nhà quê”. Trong cảm nhận của tác giả thì: “Nhà quê quen nếp cà dưa/ Suốt đời tằn tiện mà chưa hết nghèo”… Chất quê ngấm vào anh và được chưng cất thành những câu lục bát mượt mà: “Gió từ sông Đáy mát lành/ Trầu cau vôi vỏ bà thành ca dao”.
Sẽ là không đầy đủ nếu nói đến lục bát miền Cố đô mà không nhắc đến tên tuổi các nhà thơ nữ (Đặng Diệu Thoa, Phạm Tâm An, Bùi thị Nhài, Nguyễn Thị Bình…). Vẫn là giọng thơ ngọt ngào đằm thắm, đọc thơ lục bát của Đặng Diệu Thoa, ta sẽ bị hấp dẫn ngay bởi sự duyên dáng pha chút điệu đà: “Áo người từng mỏng thế chưa ?Để em ướt tự ngày xưa ướt về”. Rồi khi chị viết về những kỷ niệm xưa: “Bập bùng đốm lửa bà nhen/ Củ khoai nướng vụng cháy đen cả chiều/ Bao giờ gặp lại tuổi yêu/ Để cho ai nói nốt điều…dở dang”. Hoặc viết về nỗi đau xót  khi tìm mộ cha, bằng những câu thơ lục bát xúc động, giàu sức gợi: “Sương mùa rụng buốt đôi vai/ Cõng thêm thương nhớ ngày mai trở về”…
Phạm Tâm An cũng khá nhuần nhuyễn với thơ lục bát. Chị có khá nhiều câu lục bát ghi dấu ấn trong lòng bạn đọc. Đây là mấy câu mở đầu trong bài “Cố đô”: “Một vùng cổ tích ngàn năm/ Trải qua dâu bể thăng trầm nắng mưa/ Bồi hồi nghe chuyện ngày xưa/ Vân vi ngẫm chuyện bây giờ mà thương”. Viết về tình yêu chị cũng có những câu thơ lục bát khá hay: “Về đâu nỗi nhớ ngọt ngào/ Để tim cháy những khát khao vô thường.” và: “Một tình là một mong manh/ Giọt chia ly vỡ, chênh vênh nẻo về”…
Thơ lục bát là một mảng quan trọng của thơ Ninh Bình, khẳng định sự chắt chiu, gom góp, khơi nguồn, tiếp nối từ truyền thống văn học của vùng đất Cố đô ngàn năm văn hiến. Ngày lại ngày, các thế hệ nhà thơ Ninh Bình không ngừng trau dồi, rèn giũa, đổi mới, sáng tạo từ cách dùng từ, ngắt nhịp, chọn lựa hình ảnh… và quan trọng hơn là đã thổi vào hồn thơ lục bát không khí nóng hổi của cuộc sống đương đại thời hội nhập, để ngày càng có những câu, bài thơ lục bát có chất lượng, đáp ứng thị hiếu độc giả và yêu cầu xã hội.
Qua bài viết này, cho dù đã rất cố gắng nhưng chúng tôi cũng không thể bao quát hết những đặc sắc của Ninh Bình- Miền lục bát Cố đô. Dẫu vậy, chúng tôi vẫn muốn phác thảo một bức tranh lục bát toàn cảnh có diện, có điểm, khắc sâu lòng tự hào về Miền lục bát, để từ đó có thêm động lực sáng tạo và cống hiến.
24/2/2025
Nguyễn Thị Bình
Theo https://vanvn.vn/