Trần Dzạ Lữ, nhà thơ hát dạo bên trời

Trần Dzạ Lữ, nhà thơ hát dạo bên trời

Nhà thơ Trần Dzạ Lữ (còn ký Trần Yên Hồ) tên thật Trần văn Duận, sanh năm 1949, khởi làm thơ từ thập niên 1960 và đã có thơ đăng trên các tạp chí Văn, Văn Học, Thời Tập, Khởi Hành, v.v. Các tác phẩm Hát Dạo Bên Trời (NXB Trẻ, 1995) và Gọi Tình Bên Sông (1997) được xuất bản sau hơn 30 năm góp mặt với làng thơ. Mở đầu tập Hát Dạo Bên Trời, nhà thơ đã ghi: "được thai nghén trên 30 năm nay đứa con đầu ra đời và hiện đang đứng Hát Dạo Bên Trời ...".

Từng được đọc thơ ông từ trước 1975 và mới đây sau khi đọc Hát Dạo Bên Trời (1995), chúng tôi xin ghi lại một số nhận xét (phần thơ trích từ tập HDBT và một số tạp chí trước 1975 cũng như trên mạng). Đọc thơ Trần Dzạ Lữ với những người từng theo dõi văn-chương, cũng là một cách hồi tưởng, sống lại những năm 1960, 1970 là một thời nghệ thuật đáng nhớ của những con người từng sống ở miền Nam tự do.

Trước hết, thế giới thi ca của Trần Dzạ Lữ là cả một khung trời tình yêu, bắt đầu với thơ tình một thời học trò. Ở đây là những mối tình hoa mộng, lời hoa mà lòng gấm, lời đan thanh mà lòng đã nhiều đam mê. Không gian học đường đã đóng khung những bước chân chim non, những gót son thấp thoáng nơi sân trường và tản đi nhiều phương khi tan trường về. Tình thuở môi hồng được viết thành thơ:

Anh chưa nhìn sao em đà cúi mặt

Để buổi chiều bẽn lẽn ở sau lưng ?

Bước chân chim hình như cũng ngại ngùng

Anh sửng sốt thả rơi tình, ân hận...

   (...) Anh chưa nhìn sao em đà hấp tấp

Ướt mi chi cho xa lắc trăng rằm ?

Đến mây trời cũng ngừng cuộc lang thang

Để bịn rịn theo ai về cuối ngõ ...

   (...) Anh chưa nhìn sao em đà cúi mặt

Hay là anh giống hệt một gã khờ ?

Em - tháng giêng ngon cũng vừa bay mất

Và cuối hồn anh còn chút dư hương...

(Tặng người áo trắng)

Những hẹn hò khi tình đã chín, những nuối tiếc vì tuổi học trò đơn sơ không tính toán, để phải "bây giờ thu bên đời lận đận" :

Sao không nói những khi mình gặp gỡ

Những khi ngày còn chở mộng qua sông,

Để bây giờ lòng chỉ mới hỏi lòng

Mà đêm đã chia sầu tình vanh vách

(...) Sao không nói những khi trăng còn hẹn

Với lầu khuya say ngợp cả đất trời

Để bây giờ trăng bỏ về phương khác

Cho chim buồn kêu lẻ dưới sương rơi

(...) Sao không nói những khi mình vương vấn

Những chiều thu vàng thầm bước theo nhau

Để bây giờ thu bên đời lận đận

Lạ nhau rồi còn ai ngóng ai đâu ...

(Sao không nói?)

Người tình ấy từng da diết, rồi cũng có lúc chia phôi, tình chỉ còn trong nỗi nhớ:

Tháng giêng gợi nhớ môi người,

Trong đêm tóc rối một trời yêu thương.

Bây giờ thêm nhớ mùi hương,

Một giai nhân đã đổi đường chim bay

(Khúc tháng giêng)

Tiếc nuối trên những dấu chân xưa, nơi "phố chợ đó cũng hoang đường cổ tích":

Người đã xa như một vì sao nhỏ

Cuối chân trời thương nhớ vẫn chưa nguôi

Tôi đếm những mùa xuân qua hút bóng

Nghe trong hồn hoa cỏ cũng tàn phai ...

1967.

(Xuân lối cũ, HDBT tr. 12)

Tiếc hơn nữa mỗi khi mùa Xuân lại đến rộn ràng, hoa quỳ vàng đã choán hết ký ức :

Dừng bên cầu hát quạnh / Nghe mưa bụi qua hồn

Mới hay xuân trở lại / Xui nhớ người yêu thương

Mùa nào hoa quỳ nở / Ta trao nhau mộng đầu

Tuổi mười lăm mười bảy / Em ngọt đời như dao

   (...)  Bây giờ Tết rồi nhỏ / Mình vẫn còn xa nhau

Chắc em quàng khăn nhớ / Đợi anh về, xôn xao !

Đừng có buồn nghe nhỏ  / Ở thị trấn hoa vàng

Có hồn anh theo nhỏ / Tình vẫn nồng trăm năm.

1975

(Mùa Xuân gửi thị trấn hoa vàng HDBT tr. 38-39)

Thị trấn hoa vàng của mộng đầu tình non xanh tuổi mười bảy. Hoa quỳ vàng nhắc nhở người yêu bé nhỏ :

Bên sông tình tự, nay gọi tình bên sông :

Có một lần nhớ quá / ra sông đứng gọi tình

tình xa, người hoá lạ / chiều mồ côi cánh chim...

Có một đời xưa quen / đã mù sa cổ tích

kỷ niệm sầu chia nhánh / Địa Ngục và Thiên Đàng

 (...) Có đôi lần đứng ngóng / ngày tình nhân chia lìa

vỗ đàn mà hát hỏng / nhớ sum vầy xưa kia...

Có nhiều lúc chơi vơi / hôn Cúc vàng thầm lặng

thương ơi tờ lụa mỏng / em biệt dạng bên trời.

1990

(Gọi tình bên sông, HDBT tr. 59-60)

Bài thơ sau được dùng lại làm chủ đề cho cả thi tập Gọi Tình Bên Sông xuất bản năm 1997.

Rồi cũng có "ngày vẫy biệt khu rừng mơ tuổi nhỏ / ta xuống đời, biết chắc đã xa em ..." (tr. 29) để đi vào đời, "anh đi lẳng lặng bóng cò / chỉ mang theo lá thư hò hẹn xưa" (tr. 30).

Tình đã dở dang, sao đổi ngôi, hay vật đã đổi sao đã dời :

Trên đời có sao đổi ngôi

Trong em kẻ lạ thay tôi đổi tình

Tiếc công giữ mộng, canh hình

Gương xưa đã vỡ sao lành được em?

Chong đèn soi cổ tích đêm

Thấy trong tiền kiếp bóng mình ngu ngơ...

1991

(Sao đổi ngôi, HDBT tr. 69).

Lẳng lặng một bóng, nhưng đã là nòi tình thì tình vẫn đeo đuổi mãi, nhưng sau này thì theo thời thượng vi tính :

Ngày xưa anh nhấp tình / Bây giờ thì nhấp chuột

Dõi tìm trên vi tính / Tình trôi vào vô minh...

Ấn tay vào bàn phím / Anh lại nhớ về em

Mang mang tà áo tím / Thiếu nữ qua sông buồn!

(...) Nhấp chuột - cũng không vui / Nhấp tình - tình vời vợi...

Làm sao quên được người / Nụ hoa đỏ trên môi?

Mùa xuân về dưới phố / Gác trọ mình đơn côi! (Nhấp tình)

Tình ở Trần Dzạ Lữ rốt cùng là tình Huế, tình với Huế, của Huế, của Huế hôm nay hoặc của quá vãng, trong tâm tưởng, hoặc Huế của trống vắng thần khí. Huế nơi nhà thơ sinh trưởng nhưng sống ở đó ngắn hơn Sài-Gòn và những chân trời lận đận của chiến tranh và thời hậu chiến bi ai. Nhớ nhất đôi mắt Huế, mắt của đam mê mời gọi một thời và xa xôi thì nhung nhớ thành ám ảnh đời :

Dù ở đâu không thể nào lẫn được

Đôi mắt em thăm thẳm mộng bên trời

Mắt đợi chờ làm điếng cả hồn tôi

Tình như rứa làm răng tôi cất bước?

    (...) Dù đi đâu cũng không thể nào xa được

Mắt - Huế - xưa theo dõi bóng giang hồ

Tôi phải trôi về những cơn mơ

Áo - tím - Huế bay trong chiều lụa - bạch

   Đôi mắt ấy thoạt nhìn như sắp khóc

Dẫu đời tôi hoá đá cũng chao lòng

Mắt u buồn vẫn liếc dáng thuỷ chung

Như mắt mạ chờ cha nơi phố cũ...

    Dù ở đâu tôi không thể nào quên được

Mắt - Huế - em ngái ngút vẫn đâm gần

Mắt níu đời quen cho đến trăm năm

Tình như rứa làm răng tôi cất bước?

(Mắt Huế)

"Đôi mắt em thăm thẳm mộng bên trời" phải chăng là đôi mắt huyền của Tôn Nữ của một không gian thi-thoại lá ngọc cành vàng ?  

Xưa, em buồn trong Nội / Mắt ướt mấy cửa thành

Chiều chiều ra hong tóc / Thấp thoáng mộng ngày xanh...

Ta, thường hay lui tới / Dưới đường mưa âm thầm

Vì yêu đời Tôn Nữ / Mong em, cháy nỗi lòng...

Khi biết ta hàn sĩ / Giấu nỗi sầu trăm năm

Em che tình mãi rộng / Ru nhau vào đời ngoan!

Yêu nhau như chim uyên / Dắm như ván trong thuyền

Dẫu búa rìu dư luận / Bủa vây ta và em

Những con đường thề thốt / Lá thấp mùa sương quen

Dấu chân tình ta đẫm / Tuyệt vời phải không em ?

Nhưng rồi tới một ngày / Ta khăn gói ra đi

Mộng tàn trong đáy cốc / Khôn xiết nỗi biệt ly...

Bỏ em sầu trong Nội / Bỏ lại một đoạn lòng

Ta đi làm lữ khách / Viễn xứ hề long đong!

Ta, đứa lạc trong sương / Mù thêm ngày cô đơn

Lắm lúc mơ vàng - đá / Thấy phai màu uyên ương...

(Tôn Nữ có chờ ta ?)

Tôn Nữ được nhà thơ nhiều lần nhắc đến, như kỷ niệm đầu đời hay đã như nỗi nhớ khôn nguôi hoặc mùi hương hằng tưởng nhớ. Tôn Nữ được trang trọng viết hoa, trở thành một cụm từ dễ thương chỉ người đẽp miền sông Hương núi Ngự, ở các bài khác như : Gửi người áo tím, Đêm mưa nghe tiếng đàn bầu, Cảnh tượng tháng Giêng, Ngày tàn cuộc, Mùa Hạ về Thành Nội, v.v. :

Tìm đâu ra em hở / Tôn Nữ của ngày xưa

Một thời ai nghiêng nón / Sửng sốt hồn trai tơ! ... 1995

(HDBT tr. 82), và v.v.

Tôn Nữ hay người nữ tên bắt đầu bằng chữ H. ? H là 'Huế'?

Mình tan loãng vào nhau / từ lúc nào không biết

em như là chiêm bao / mềm trong anh cần thiết

thương lúc nào không biết / mà nghiêng ngửa hồn xưa

 (...) nhưng rồi mình xa nhau / bất ngờ như lúc đến

 (...) năm năm em mật đắng / vàng lạnh chiếu chăn người

năm năm anh gặm nhấm / dấu ăn năn bên trời

bây giờ thu em ơi / còn đâu mà tan loãng

em đã thành dĩ vãng / anh là gíó trùng khơi. 1993

(Thơ Tặng H. khi Mùa Thu Đến, HDBT tr. 73-74)

Người tình Thành Nội tha thiết trở lại trong Bài thơ thứ hai cho người tình sâu cố xứ:

Hỡi người em lệ sầu mắt đỏ

Áo trắng dài trong nắng vàng rung

Em biết không chiều nay anh nhớ

Thân lạc xứ người hồn đau gửi cố hương

Anh gửi hồn về thăm thành nội

Ơi mùa thu nhả lá đổ sương mù

Chiều xưa em hát như chim hát

Giọng vàng lòng đá cũng mềm luôn ...

(HDBT, tr. 16)

Lòng đá cũng phải mềm thì lòng trai sao thoát được lưới tình?

H. phải chăng là Huyền hay Cúc Hoa, ... và nàng áo tím ?

Ừ nhỉ, mười năm sầu xa xứ

Cô-lữ-hành rung tiếng đàn xưa

Nhớ ai như nhớ tình Tôn Nữ

Và màu áo-tím-huế trong mơ ...

1991

(Gửi người áo tím, HDBT tr. 71).

Lưới tình bủa vây nhà thơ, ngày kia, người đẹp Cúc Hoa bên cửa giáo đường Gia Kiệm đã làm lòng nhà thơ nhói đau, vì con tim chợt hồi tưởng mối tình tưởng đã xa nhưng hãy hiện diện dù đã mười lăm năm:

Nép mình bên cửa giáo đường

Ta chờ em giữa vô thường trần gian

Mắt nai trôi giữa hồi chuông

Hồn ta trôi giạt theo hương tóc thề

Mười năm, làm cách chim di

Thèm khăn áo mộng đi về với nhau

Nhưng em nào biết ta đau

Chiều Gia Kiệm có con tàu thương ga?

Hồi chuông làm nhớ quê nhà

Môi cười làm nhớ Cúc Hoa tần ngần...

1989

(Chiều Gia Kiệm, HDBT tr. 54)

Huế ở Trần Dzạ Lữ là Huế của tâm hồn, Huế ở âm vang con chữ hơn là ngôn ngữ Huế sử dụng như với Hoàng Xuân Sơn, một nhà thơ khác của đất Thần Kinh. Với Trần Dzạ Lữ, Huế là những mối tình đam mê đầu đời và da diết, là không gian của những nơi tình tứ như Đồi Vọng Cảnh :

Trên đồi Vọng Cảnh với em

 Bao cay đắng cũng hoá nên ngọt ngào

 Sá gì đất thấp trời cao

 Ta bay trong mộng với hào hoa xưa

 Cho dù Huế chiều nay mưa

 Ta xin nghiêng bóng che vừa tình em

 Trên đồi chia một trái sim

 Nửa ta bối rối, nửa em ngập ngừng ...

1995

(Trên đồi Vọng Cảnh, HDBT tr. 81)

Tình của nơi Thành Nội những mùa hoa phượng nở, khi mất rồi có tìm về thì cảnh đó cũng đã phai bóng người xưa : "Bây chừ hoa phượng nở / Rưng rưng chiều nội thành / Ta về phơi thương nhớ / Bên đường kỷ niệm xanh”... (1995. Mùa Hạ về Thành Nội, HDBT tr. 82).

Huế là nơi chốn của những kỷ niệm đầu đời thuở mới lớn, nơi đã chứng kiến những mối tình non dại. Những bài của Trần Dzạ Lữ về Huế là những bàn tình ca trung thật nhất, vì Huế cũng là nơi sinh trưởng nhưng người con xứ Huế thân yêu đã phải đi xa lang bạt theo dòng đời. Những giây phút chạnh lòng, nhà thơ nhớ về quê xưa và nếu có những dịp may, con đường xưa lối cũ dĩ nhiên làm con tim người trở về rộn ràng, hàng cây, con đò, ... và người con gái tên Huyền :

Ta trờ lại con đường mười tám

Heo may về lướt thướt bên cây

Những bầy chim trắng xưa khuất bóng

Tóc mun ai thôi đổ sông dài

   Nắng hanh vàng ơi-chiều Đại Nội

Ta vô ra một bóng phiêu bồng

Dấu tích vẫn còn rêu phong cũ

Mà tình kia quảy gánh long đong

   Toà Khâm-vẫn lầu cao còn đó

Nhưng em xưa nay đã xa rồi

Câu mái đẩy giờ ai buông giọng

Mà nghe sầu cổ tích chơi vơi

   Ta trở lại, nhớ Huyền xưa ơi!

Cốc cà phê Bưu Điện một thời...

Mai đi như gió-đời vô định

Biết dặn dò chi nữa hở người.

(Mùa Thu về cố xứ)

Mặt khác, 'Hát dạo bên trời' có thể xem như chủ đề của tập thơ của hơn 30 năm trời lận đận phận người trong thời ly loạn, chiến tranh. Nhà thơ từng triết lý rằng:

Ôm nửa vầng trăng lạnh / ta về bên trời cao

hát điên đời hiu quạnh / chống gậy nhìn mưa mau

Tuổi nay gần tam thập / sống lẻ như đá mòn

bằng hữu mù tăm tắp / tình nhân như dao đâm

   Mấy năm rồi không gặp / hồn nứt nỗi âm thầm

nhất túy buồn thêm đậm / ca ngâm vời cỏ cây

  Cùng chỉ màu khói sương / ngẫm nghĩ hoài hương đỏ

mắt mờ đường chiêm bao /  Ngắt một cành hoa nhỏ

nhớ thu biếc hôm nào / hồn ta chao chớn gió

nay biết về nơi đâu? 

1973

(Hát dạo bên trời, HDBT tr. 32)

Hát dạo trong cuộc đời, rồi ca 'cô lữ' những bản nhạc đời:

Ta đứng lại bên đường xuân hiu hắt

Nghe hồn mình như có bước ai xưa

Gõ sung mà ca chuyện người cô lữ

Mộng rất gần mà thực ở đâu xa ...

1974

(Cô lữ ca, HDBT tr. 36)

Người lữ khách đó theo dòng đời trôi nỗi. Đà Nẵng cũng là nơi của tình yêu, của môi má, của người thân, nay trở về như 'lữ khách', nơi phải tất bật 'theo cơm áo' nhân sinh :

Đà Nẵng ơi ta là người về muộn

cuối sân ga môi má ấy em còn ?

hay đã tắt nụ cười theo cơm áo ?

mộng tao phùng theo gió trắng qua sông

    (...) Đà Nẵng ơi, làm sao có lại một thời

em mắt biếc đi qua trường viện

ta chao về cánh chim chiền chiện

hạnh phúc ghé vào là tấm gương soi !

   Đà Nẵng ơi, thương quá một thời

thuở chị đẹp trang đời lóng lánh

giọng Hoàng Oanh bắt đầu ngày ráo tạnh

lúa ngoài đồng hương cốm sinh sôi !

(Đà Nẵng, ngày ta về)

Cũng đành, như phận người, ở một đất nước như Việt Nam từng đã được hơn một nhà văn đề cập đến. Một buông xuôi bi thảm như thân phận nhược tiểu không tiếng nói :

Cũng đành người bỏ xa tôi

Để vun bên đó, để vơi bên này

Chim giờ lệch cả đường bay

Trời xanh đã thẳm những ngày hư hao!

Cũng đành buồn chuyện ca dao

Trầu cau đôi ngã, nắng nhàu, mưa xiên...

Cũng đành ngựa lạc, người điên

Suối trôi cô độc, sông biền biệt xa!

Tôi giờ "Trong cõi người ta"

Chiều không, quán vắng, đường xa độc hành...

(Cũng đành)

Thuở trời đất nổi cơn gió bụi, có những lần về phép trở lại thành phố, người sĩ quan Truyền tin Trần Dzạ Lữ lại phải lên đường bỏ người yêu ở lại nơi thị tứ hậu phương, nơi cũng đã nhuốm mùi lửa đạn chiến tranh:

Em đừng hỏi ở rừng có gì lạ

có gì đâu xương rã với hồn đau

và khi không tháng giêng lên núi

đời đày ta và thần thánh xa nhau

 (...) Em đừng hỏi ở rừng có gì lạ

có gì đâu ta từ buổi lên đường

hôn chưa kịp em - bây giờ hôn đất

thay chiếu giường bằng hầm hố cô đơn

   Em đừng hỏi ở rừng có gì lạ

có gì đâu rừng rú điêu tàn

nai lạc dấu ngàn thương trăng cũ

ta nhớ người quay quắt trong sương.

1971

(Thư Gởi Người Ở Lại, HDBT tr. 25-26)

Tâm sự đôi lúc đành gửi bạn tri âm, như Cung Tích Biền, rằng phận chúng ta đã vậy, bước phiêu bồng đã mỏi, thì sao không như Đỗ Phủ một thời Đường thi ? Vì :

Tôi sinh sau đẻ muộn / sao tâm sự giống ông tình mây bay gió cuốn / đau từng câu thơ Đường Đã đi khắp xứ sở / từng đụng nỗi hàm oan đời sống và trang kinh / chưa bao giờ là một!  (...)  Thà say như Lý Bạch / thà cuồng như Trí Thâm tỉnh như tôi và ông / chỉ thêm mầm bệnh tật! Nhưng mình mau nước mắt / mặn nồng với cố hương lẽ nào ta ngoảnh mặt / trước bức bách đời thường? 1990 (Gửi Đỗ Phủ, HDBT tr. 61-62)  Hết tâm sự đến nỗi nhung nhớ những người bạn thơ, bạn văn một thời chữ nghĩa khác, những Huy Tưởng, Nguyễn Mộng Giác, Vũ Hữu Định, ... và cả những chốn vui bạn hữu như Quán cà phê Làng Văn. Vì buồn nhớ nào hơn những khi một mình "Gối đầu lên hiu quạnh / Ngước nhìn mắt sao khuya / Tự dưng hồn lay động / Có phải người xưa về ? " (Có phải, HDBT tr. 70). Nhà thơ bỏ thế giới thi ca cao quí để đối đầu với thực tế cuộc đời. Ở chợ đời, nhà thơ phải bươn chải với đủ thứ 'nghề', phải vịn lấy để sống còn với đời : Mười năm ở chợ không tri kỷ Ta đứng thu thân một nỗi buồn Sáng bảnh mắt ra, ngồi độc ẩm Chiều về tra vấn lấy lương tâm (...) Ở chợ đông, sao hồn cứ lạnh Đốt thuốc hoài không ấm nửa chiều? Thiên hạ đùn nhau đi kiếm sống Nhân ái? Tang thương ngẫu lục nhiều Ta bán rau xanh, ngày mệt lử Đêm còn ngồi đọc sách thánh hiền Cố quên cơm áo - vòng danh lợi Sao đời nỡ hối thúc bên lưng?    (...)  Mười năm ở chợ không tri kỷ Gác chuyện văn chương thấy chẳng đành Nên ta độc thoại - Ta đây nhỉ? Thương nhớ xa xăm một bóng hình. 1989 (Ở chợ, HDBT tr. 47-48) Sau biến cố tháng Tư 1975, nhà thơ lao động nhọc nhằn quá mà vẫn không nhìn thấy tương lai cũng như không đủ cho hôm nay. Cuộc sống đa đoan đưa người thơ phiêu lưu đến những nơi hiểm hốc, trở ra miền Trung đi tìm trầm tìm sống, lòng nao nao nhớ về Nam nơi người thân sinh sống : Trong đám đi tìm trầm / Chốn thấm sơn cùng cốc Có người là nông dân / Bỏ cày lên mạn ngược Có kẻ ở thị thành / Bẻ bút làm hảo lớn Cũng có 'Anh-hùng-tận' / Vác rựa lên sườn non  (...) Lại có người xưng thánh / Có kẻ là ma vương Tất cả đều thượng sơn / Cô hồn chung một lũ Ngày rừng chan mưa lũ / Râu tóc ướt phiêu bồng... Nói chung, đám tìm trầm / Vì đói cơm rách áo Người yêu coi như không / Vợ con là gió thoảng Chiều nay, qua Ba Lòng / Vì đâu mà thương nhớ Đâu phải giò phong lan / Tim tím chiều quyến rũ Cũng không phải chùn chân / Trước núi rừng muông thú Nhưng tất cả "binh đoàn" / Đều rưng rưng nước mắt Lúc leo qua con dốc / Có tên là Mạ ơi Dốc còn cao mong đợi / Tình còn sầu chơi vơi Riêng ta, thì em ơi / Nhớ miền Nam tha thiết Sài Gòn em có biết / Nỗi đau của mưa rừng Không ngãi cũng tìm trầm / Áo cơm đang nặng nợ. 1985 (Qua dốc Mạ Ơi ở Ba Lòng HDBT tr. 43-44). Xa 'cố xứ', tình cảnh lưu lạc 'đêm mưa nghe tiếng đàn bầu' sao lòng không não nuột thương đau? (...) Mưa, mù đường chiêm bao / Đàn bầu rung rung nhớ Mở ngực đời cô lữ / Chỉ là vết tình đau (...) Tiếng mưa lẫn tiếng đàn / Nhớ ai ngoài nội cũ Bao năm rồi mẹ hử / Con chưa lần về thăm! (...) Đêm nay, nghe đàn bầu / Réo rắt, về gác lửng Chợt hồn ta quay dựng / Quê người ? Quê xưa đâu ? ... 1989 (HDBT tr 49-50). Trong những cơn khốn cùng, nhà thơ càng trân quý tình nghĩa tào khang của người vợ. Hình ảnh trở nên đẹp dù trong tăm tối của ngõ cụt: Ơi ngày ấy đắm cơn mê Săm soi gương lược ta về với nhau Ngờ đâu tuổi mộng bay mau Hai vai lại nặng mối sầu áo cơm ... So dây đàn Thúy âm thầm Mười lăm năm ấy đoạn trường là bao Ơi ngày ấy đã chiêm bao Thôi em ráng bước qua cầu cùng anh ... 1990 (Nói với vợ hiền, HDBT tr. 56) "Anh trăn trở ngóng, em mường tượng mong", làm người tình rồi vợ, người nữ đã xẻ chia vui buồn cuộc đời. Hoàn cảnh khó nhăn, ngay cả ngày cưới em nhà thơ cũng không về được, đành làm thơ xin lỗi gửi người em gái quê nhà 'chơn chất' "Hãy âm thầm lo toan cuộc sống / Cho chính mình, ấy là đã thương anh" (HDBT tr. 65). Buồn, thất vọng, bất lực trước tàn nhẫn của cuộc đời, là những lúc nhà thơ đã nghĩ đến người xa xưa của một cõi hư vô nào ! Nhìn chung, nhiều bài thơ Trần Dzạ Lữ là những vần thơ hay, về Huế, về tình yêu, về cuộc lo toan sau 1975. Ông làm đủ loại thơ nhưng lục bát của ông có những nét rất riêng - những vần thơ của cuối thập niên 1960 : Tay tôi vuốt mặt theo ngày Chim bay về nhánh sầu cây âm thầm Hồn xưa vừa chín ăn năn Em đi biển động đã trăm nỗi buồn Tôi về dáng thú buồn hơn Trong hang mưa lạnh lưng khom sợi chiều. 1970 (Sợi chiều tà, HDBT tr. 17). Hai hàng nến thắp áp quan Người đi nhỏ giọt linh hồn mai sau Nụ cười sẽ tắt ngàn thâu Vầng trăng, xiêm áo trên đầu hư vô ... 1966 (Bài hư vô, HDBT, tr. 11) Chiến tranh đã hiện diện trong thơ Trần Dzạ Lữ một cách bình thường, thủ phận, như không lựa chọn; bài Thầm hỏi trên tạp chí Văn (SG) số 138 (1969) là một điển hình: Sao đêm chưa là đêm mở hội Cho người về vui từng bước chân chim Cho người quên tuổi-vàng-chinh-chiến Đã ba năm dong ruổi trên ngàn Sao đêm chưa là đêm mở hội Cho mẹ già quên nỗi tủi chờ con Cho thiếu phụ quên đời đá-đợi Đã bao năm cắn lệ thương chồng (...) Sao đêm chưa là đêm mở hội Cho tôi về bên ánh lửa đêm đông Hong thương nhớ những năm dài quạnh quẽ Bên mẹ già em gái hết buồn trông. Lời thơ hiền lành, kể cả khi buồn tức tột cùng, lời hằn học nhẹ nhàng như thoáng qua, như khi 'trò chuyện với gác lửng' trong khi vợ "Vì áo cơm mà em ra chợ / Một hồn buồn giữa cõi rau xanh / Ngày văng tục trên miệng người láu cá/ Mà em thì líu lưỡi bởi không quen ..." (HDBT tr. 45-46). Ở Trần Dzạ Lữ, những hình ảnh Tôn Nữ, Hoa quỳ, Tháng Giêng, Thành Nội, Thành phố Hoa Vàng, ... có mặt thường xuyên; đó là thành tố của một thế giới thơ lãng mạn, đam mê, mặc dù nhà thơ phải sống "giữa một biển đời giàu chất quỉ, lắm dạng ma, luôn huyên náo, huyền động, nồng cay trong từng lời mật ngọt ..." - nói như nhà văn Cung Tích Biền trong lời Tựa cho tập Hát Dạo Bên Trời (tr. 8). Rồi những chữ dùng của riêng nhà thơ : cuộc về, giấc ngủ ca dao, đắp chiếu thương đau, chở mộng qua sông, mùa tôi dựng tóc lạnh màu thanh niên (Cảnh tượng tháng Giêng), v.v. Như đã dẫn nhập, đọc thơ Trần Dzạ Lữ đối với những người từng theo dõi văn-chương, cũng là một cách hồi tưởng, sống lại : hồi tưởng một thời đại tức thời-gian. Xưa nay yếu tố thời-gian vốn được các nhà phân tích văn chương xem trọng, trong khi không-gian thường được xem như cái khung, cái vỏ vây quanh các định mệnh, nhân tố. Thực ra yếu tố không-gian cũng khá quan trọng trong thế giới nghệ thuật nhất là thi ca; không-gian liên hệ mật thiết với thực tại, cái sống, làm nền và nội dung cho nghệ thuật. Huế, Thành Nội, Thành phố Hoa Vàng mà cả Sài-Gòn, Đà Nẵng, Đà-Lạt, Ba Lòng, ... đã là những thành tố quan trọng trong sự nghiệp thơ của Trần Dzạ Lữ; đọc thơ ông tức đọc không-gian Huế (và những nơi chốn khác). Văn bản ấy được người đọc khám phá như đã được miêu tả, bao gồm, nhắm đến, mơ tưởng đến, ...Tùy tài năng tác giả mà ấn-bản thơ trở nên khác nào là một bản địa hình táo bạo. Huế mà mọi người đã biết hoặc sẽ biết trong thực tại hoặc với các nhà thơ Nam Trân, Hàn Mặc Tử, ... chưa hẳn đã là không-gian Huế của nhà thơ họ Trần. Thời gian bao trùm, dĩ nhiên, nhưng phải bám vào một địa lý, nơi chốn, để có thể hiện diện, thành hình ảnh. Các địa danh đó khiến cho tình ý, tâm sự tác giả đã đầy nhưng như vẫn trống, đó là đặc tính đọc được của không gian trong nghệ thuật, nhất là thi ca.

Nguyễn Vy Khanh