Một thời đại trong thi ca – Hoài Thanh, Hoài Chân
Một xã hội suốt mấy ngàn năm kéo dài một cuộc sống
gần như không thay đổi, về hình thức cũng như về tinh thần. Triều đại tuy bao
lần hưng vong, giang sơn tuy bao lần đổi chủ, song mọi
cuộc biến cố về chính trị ít khi ba động đến sự sống nhân dân. Từ đời này sang
đời khác, đại khái chỉ có bấy nhiêu tập tục, bấy nhiêu ý nghĩ, bấy nhiêu tin
tưởng, cho đến những nỗi yêu, ghét, vui, buồn, cơ hồ cũng nằm yên trong những
khuôn khổ nhất định. Thời gian ở đây đã ngừng lại và người ta chỉ sống trong
không gian.
Nhưng, nhất đán, một cơn gió mạnh bỗng từ xa thổi đến. Cả nền tảng xưa bị một phen điên
đảo, lung lay. Sự gặp gỡ phương Tây là cuộc biến thiên lớn nhất trong lịch sử
Việt Nam từ mấy mươi thế kỷ.
Phải trở lại cái thời tổ tiên ta mới tiếp xúc với người Trung Hoa, hơn nữa,
phải trở lại cái thời giống người Anh-đô-nê-diêng lần thứ nhất dể chân vào lưu
vực sông Hồng Hà mới hòng tìm được một cuộc biến thiên quan trọng như vậy.
Trước mắt chúng ta bỗng bày ra những cảnh lạ lùng chưa bao giờ từng thấy. lúc
đầu, ai nấy đều ngơ ngác, không hiểu ra làm sao. Nhưng rồi chúng ta cũng quen
dần.
Chúng ta ở nhà tây, đội mũ tây, đi giầy tây, mặc áo tây. Chúng ta dùng đèn
điện, đồng hồ, ô tô, xe lửa, xe đạp,... còn gì nữa! Nói làm sao cho xiết những
điều thay đổi về vật chất, phương Tây đã đưa tới giữa chúng ta! Cho đến những
nơi hang cùng ngõ hẻm, cuộc sống không còn giữ nguyên hình ngày trước. Nào dầu
tây, diêm tây, nào vải tây, chỉ tây, kim tây, đinh tây. Đừng tưởng tôi ngụy
biện. Một cái đinh cũng mang theo nó một chút quan niệm của phương Tây về nhân
sinh, về vũ trụ, và có ngày ta sẽ thấy thay đổi cả quan niệm của phương Đông.
Những đồ dùng kiểu mới ấy chính đã dẫn đường cho tư tưởng mới. Trong công cuộc
duy tân, ảnh hưởng của nó ít ra cũng ngang với ảnh hưởng sách nghị luận của
hiền triết Âu-Mỹ, cùng những sách cổ động của Khang, Lương. Sĩ phu nước ta từ
xưa vốn chỉ biết có Khổng Tử, bắt đầu dẫn Mạnh đức tư cưu với Lư thoa. Họ bắt
đầu viết Quốc Ngữ, một thứ chữ mượn của người phương Tây. Câu văn của họ cũng
bắt đầu có cái rõ ràng, cái sáng sủa của văn tây. Những tư tưởng phương Tây đầy
rẫy trên Đông Dương tạp chí, trên Nam Phong tạp chí, và
từ hai cơ quan ấy thấm dần vào các hạng người có học.
Người ta đua nhau cho con em đến trường Pháp Việt, người ta gửi con em sang tận
bên Pháp. Thế rồi có những người Việt Nam đậu kỹ sư, đậu bác sỹ, đậu thạc sĩ ;
có những người Việt Nam nghiên cứu khoa học, triết học ; và có những người Việt
Nam nghĩ chuyện xây dựng một nền học riêng cho nước Việt Nam.
Bấy nhiêu sự thay đổi trong khoảng năm sáu mươi năm ! Năm sáu mươi năm mà như
năm sáu mươi thế kỷ ! Nhưng cuộc Âu hóa không phải chỉ có thế. Nó đã đi qua hai
giai đoạn : hình thức và tư tưởng ; nó còn phải đi qua một giai đoạn khác nữa.
Nó đã thay đổi những tập quán sinh hằng ngày, nó đã thay đổi cách ta vận động
tư tưởng, tất nó sẽ thay đổi cả cái nhịp rung cảm của ta nữa. Những hình thức
mới của cuộc đời, những tư tưởng mới và nhất là ảnh hưởng của văn học Pháp ngày
một thấm thía, ấy là những lợi khí Âu hóa trong giai đoạn thứ ba này.
Phương Tây bây giờ đã đi tới chỗ sâu nhất trong hồn ta. Ta không còn có thể vui
cái vui ngày trước, buồn cái buồn ngày trước, yêu, ghét, giận hờn nhất nhất như
ngày trước. Đã đành ta chỉ có chừng ấy mối tình như con người muôn nơi và muôn
thuở. Nhưng sống trên đất Việt Nam ở đầu thế kỷ hai mươi, những mối tình của ta
không khỏi có cái màu sắc riêng, cái dáng dấp riêng của thời đại. "Các cụ
ta ưa những màu đỏ choét; ta lại ưa những màu xanh nhạt... Các cụ bâng khuâng
vì tiếng trùng đêm khuya ; ta nao nao vì tiếng gà lúc đứng ngọ. Nhìn một cô gái
xinh xắn, ngây thơ, các cụ coi như đã làm một điều tội lỗi; ta thì ta cho là
mát mẻ như đứng trước một cánh đồng xanh. Cái ái tình của các cụ thì chỉ là sự
hôn nhân ; nhưng đối với ta thì trăm hình muôn trạng : cái tình say đắm, cái
tình thoảng qua, cái tình gẫn gũi, cái tình xa xôi... cái tình trong giây phút,
cái tình ngàn thu,..." Mấy câu nói xô bồ, liều lĩnh mà tha thiết của ông
Lưu Trọng Lư ở nhà Học Hội Qui Nhơn hồi Juin 1934 đã vạch rõ tâm lý cả lớp
thanh niên chúng ta.
Tình chúng ta đã đởi mới, thơ chúng ta cũng phải đổi mới vậy. Cái khát vọng cởi
trói cho thi ca chỉ là cái khát vọng nói rõ những điều kín nhiệm u uất, cái
khát vọng được thành thực. Một nỗi khát vọng khẩn thiết đến đau đớn. Chính
ông Lưu Trọng Lư cũng đã viết trong quyển Người sơn nhân hồi
Mai 1933 : "Người thanh niên Việt Nam ngày nay đương bơ vơ đi tìm người
thi nhân của mình như người con đi tìm mẹ."
Đã thế, không thể xem phong trào thơ mới là một chuyện lập dị do một bọn dốt
nát bày ra để kiếm chỗ ngồi trong làng thơ. Nó là kết quả không thể không có
của một cuộc biến thiên vĩ đại bắt đầu từ hồi nước ta sáp nhập đế quốc Pháp và,
xa hơn nữa, từ hồi Nguyễn Trịnh phân tranh, lúc người Âu mới đến.
Cái ngày người lái buôn phương Tây thứ nhất đặt chân lên xứ ta, người ấy đã đem
theo cũng với hàng hóa phương Tây, cái mầm sau này sẽ nẩy thành thơ mới.
Nhưng tìm nguồn gốc thơ mới mà chỉ nói xa xôi thế,
công việc nhà viết sử cũng khí dễ dàng. Ta hãy tìm những nguyên nhân gần gũi
hơn cùng những triệu chứng của phong trào thơ mới.
Đã lâu, người mình làm thơ hầu hết chỉ làm những bài tám câu, mỗi câu bảy chữ.
Theo ông Phan Khôi, lỗi ấy phải quy cho khoa cử. Phép thi ngày xưa bắt học trò
vào trường nhì làm một bài thơ theo thể thất ngôn luật. Thể thất ngôn luật vốn
mượn của thi nhân đời Đường, nhưng khi người ta đưa nó và khoa cử, nó còn bó
buộc gấp mấy luật Đường. Theo luật Đường, trong một bài thơ tám câu, bốn câu
giữa gọi là câu tam tứ, câu ngũ lục và muốn nói gì thì nói. Phép khoa cử bắt
phải gọi câu tam tứ là câu thực nghĩa là phải giải thích đầu đề cho rõ ràng,
hai câu ngũ lục là câu luận nghĩa là phải đem ý đầu bài mà bàn rộng ra. Thí
sinh làm thơ nhất định phải theo quy mô ấy. Không theo, hỏng.
.jpg)
Nhưng chính phủ Bảo hộ lần lượt bỏ chế độ khoa cử, ở Nam kỳ (1864 ?), ở Bắc kỳ
(1915), ở Trung Kỳ (1918). Khoa cử bỏ, thể thất ngôn luật cũng theo đó mà mất
địa vị độc tôn. Năm 1917 nó bị ông Phạm Thượng Chi công kích trong một bài bàn
về tâm lý lối thơ ấy. Ông bảo: "Người ta thường nói thơ là tiếng kêu tự
nhiên của con tâm. Người Tầu định luật nghiêm cho nghề làm thơ thực là muốn
chữa lại, sửa lại cái tiếng kêu ấy, cho nó hay hơn, trúng vần trúng điệu hơn,
nhưng cũng nhân đó mà làm mất cái giộng thiên nhiên đi vậy." Tiếp đó ông
phê bình bài thơ Qua đèo Ngang của bà huyện Thanh Quan:
"Rằng hay thì thực là hay.
Nhưng hay quá, khéo quá, phần nhân công nhiều mà vẻ tự nhiên ít, quả là một bức
tranh cảnh vậy."
Thời oanh liệt của thất ngôn luật đã đến lúc tàn.
Năm 1928, nó bị ông Phan Khôi công kích trên Đông Pháp thời báo.
Ông Phan trách thể thơ "bó buộc quá mà mất cả sanh thú".
Năm 1929, trên báo Phụ nữ tân văn, ông Trịnh Đình Rư lại công kích
nó một lần nữa và hô hào người ta lưu tâm đến lối lục bát và song thất lục bát
là những lối thơ đặc biệt của ta.
Thực ra, từ trước, trên sách vở báo chương thỉnh thoảng thất ngôn luật cũng đã
phải nhường chỗ cho lục bát, song thất lục bát, cổ phong, từ khúc, v.v ... Lác
đác người ta còn thấy xuất hiện những bài không niêm, không luật, không hạn
chữ, hạn câu. Ấy là bài dịch thơ ngũ ngôn La Cigale et la Fourmi của Nguyễn Văn
Vĩnh :
Con ve sầu kêu ve ve
Suốt mùa hè
Đến kỳ gió bấc thổi
Nguồn cơn thật bối rối...
Ấy là những bài gọi là thơ buông của
một sinh viên trường cao đẳng. Ông Lê Khánh Đồng, đã làm một trò cười cho chúng
ta hồi nhỏ.
Những bài như thế mà dám mạo danh là thơ, cứ thời bấy giờ thực đáng khép vào
tội phạm thượng. Một sự biến cố dường ấy mà xảy ra được, dầu không được công
nhận, cũng đủ chứng rằng cái thời vận luật Đường đã cực kỳ suy vi.
Khuôn khổ bài thơ bắt đầu rạn nứt. Một sức mạnh đương ngấm ngầm hoạt động trong
tâm linh giống nòi. Nói cho đúng, chúng ta cũng chỉ phỏng đoán chứ thực ra chưa
thấy gì. Thi thể ó ít nhiều thay đổi mà thi tứ vẫn như xưa. Chỉ trong đôi bài
thơ của Tản Đà mới thấy phảng phất chúng bâng khuâng, chút phóng túng của thời
sau. Ngoài ra, người ta vẫn ca đi hát lại bấy nhiêu đề thơ bằng bấy nhiêu giọng
thơ không di dịch. Cửa hé mở từ lâu nhưng ngọn gió xa đón hoài không thấy tới.
xã hội Việt Nam chưa đến tuần thành thục. Chưa có thể nhóm dậy một cuộc cánh
mệnh về thi ca.
Nhưng một ngày kia cuộc cách mệnh về thi ca đã
nhóm dậy. Ngày ấy là ngày 10 Mars 1932. Lần đầu tiên trong thành trì thơ cũ
hiện ra một lỗ thủng. Ông Phan Khôi hăng hái như một vị tướng quân, dõng dạc
bước ra trận. Ông tự giới thiệu : "Trước kia ... ít ra trong một năm tôi
cũng có được năm bảy bài, hoặc bằng chữ Hán, hoặc bằng chữ Nôm ; mà năm bảy bài
của tôi, không phải nói phách, đều là năm bảy bài nghe được." Ấy thế đó mà
ông kết án thơ cũ! Thơ cốt chơn. Thơ cũ bị câu thúc quá nên mất chơn. Bởi vậy
ông bày ra một lối thơ "đem ý thật có trong tâm khảm mình tả ra bằng những
câu có vần mà không bó buộc bởi niêm luật gì hết" và tạm mệnh danh là thơ
mới.
Hồi bấy giờ Phụ nữ tân văn đương thời cực thịnh. Những lời nói
của ông Phan được truyền bá đi khắp nơi. Cái bài bài thơ mới "Tình
già" ông dẫn ra làm thí dụ, không rõ có được ai thích không. Nhưng một số
đông thanh niên trong nước bỗng thấy mở ra một góc trời vì cái táo bạo dấu diếm
của mình đã được một bực đàn anh trong văn giới công nhiên thừa nhận.
Lần lượt những bài thơ mới, vốn làm từ trước, được đưa lên mặt báo. Người hưởng
ứng thứ nhất là ông Lưu Trọng Lư. Sau khi đăng bài của ông Phan Khôi chẳng bao
lâu, Phụ nữ tân văn nhận được một bức thư hoan nghênh ký cô
Liên Hương (Faifo), một bài thơ mới "Trên đường đời" ký Lưu Trọng Lư,
và một bài nữa "Vắng khách thơ" ký Thanh Tâm. Ký nhiều tên cho rộn
thế thôi chứ đi lại cũng chỉ một người. "Tình già", "Trên đường
đời", và "Vắng khách thơ" là ba bài mang tên thơ mới được đăng
báo trước nhất. Trong ba bài ấy thì bài thứ ba đã là một bài có giá trị. Kế đó, Phụ
nữ tân văn còn đăng thơ mới của Nguyễn Thị Manh Manh (tức Nguyễn Thị
Kiêm), của Hồ Văn Hảo và nhiều người nữa.
Nhưng rồi phong trào thơ mới chuyển ra đất Bắc và được một cơ quan ngôn luận
khác ủng hộ một cách đắc lực hơn.
Báo Phong hóa tập mới ra đời ngày 22 Septembre 1932. Ngay số
đầu đã có bài công kích thơ Đường luật và kết luận rằng : "Thơ ta phải
mới, mới văn thể, mới ý tưởng". Từ đó cho đến cuối năm 1932, Phong
hóakhông đăng thơ mới nhưng cũng không đăng thơ cũ. Phong hóa lại
còn diễu thơ cũ bằng cách diễu Tản Đà, người đại biểu chính thức cho nền thơ
cũ. Bài "Cảm thu tiễn thu" của Tản Đà đã là đầu đề cho một bức tranh
khôi hài của Đông Sơn và một bài hát nói khôi hài của Tú Mỡ. Họ so sánh cảnh
thực với cảnh mộng trong trí tưởng thi nhân. Tú Mỡ viết :
... Cây tươi tốt, lá còn xanh ngắt,
Bói đâu ra lác đác là ngô vàng.
Trên đường đi nóng dẫy như rang,
Cảnh tuyết phủ mơ màng thêm quái lạ,
vân vân...
Phá hoại rồi họ kiến thiết. Nhận được của ông Lưu Trọng Lư bức thư gủi cho ông
Phan Khôi mấy tháng trước, họ trịnh trọng đăng lại trên Phong hóa số Tết ra
ngày 24 Janvier 1933 cùng với ít bài thơ mới của Lưu Trọng Lư, Tân Việt, Thế
Lữ. Tiếp theo đó, Phong hóa luôn luôn đăng thơ mới của Tứ Ly Thế Lữ, Nhất Linh,
Nguyễn Văn Kiện, Vũ Đình Liên, Đoàn Phú Tứ, Huy Thông.
Các báo chí khác cũng đua nhau đăng thơ mới. Ở Huế, Ngân sơn tùng thư ra đời
ngày 15 Septembre 1933, liền xuất bản với ít truyện ngắn, một tập thơ mới của
Lưu Trọng Lư.
Thơ mới đã bắt đầu có cơ sở. Trong làng thơ mới người ta càng sốt sắng thêm. Từ
hai tháng trước, hôm 26 Juillet 1933, một nữ sĩ có tài và có gan, cô Nguyễn Thị
Kiêm, đã lên diễn đàn hội Khuyến học Sài Gòn hết sức tán dương thơ mới. Hội
Khuyến học Sài Gòn thành lập đến bấy giờ đã 25 năm. Lần thứ nhất một bạn gái
lên diễn đàn và cũng lần thứ nhất có một cuộc diễn thuyết được đông người nghe
như thế.
.jpg)
Nối gót cô Nguyễn Thị Kiêm, còn nhiều diễn giả cũng theo một mục đích : dành
lấy phần thắng cho thơ mới:
Juin 1934 : Ông Lưu Trọng Lư diễn thuyết tại nhà Học hội Qui Nhơn.
Janvier 1935 : Ông Đỗ Đình Vượng diễn thuyết tại hội Trí tri Hà Nội.
Janvier 1935 : cô Nguyễn Thị Kiêm lại diễn thuyết tại hội Khuyến học Sài Gòn để
tranh luận với ông Nguyễn Văn Hanh.
Novembre 1935 : Ông Vũ Đình Liên diễn thuyết tại hội Trí tri Nam Định.
Février 1936 : Ông Trương Tửu diễn thuyết về thơ Bạch nga tại hội Khai Trí tiến
đức Hà Nội.
Trên báo chương cũng luôn luôn có những bài bênh vực, khích lệ thơ mới. Ông Lưu
Trọng Lư gửi hai bức thư lên Khê Thượng nói chuyện thơ mới với Tản Đà. Ông Lê
Tràng Kiều viết tám bài ca tụng các nhà thơ mới để trả lời ông Tùng Lâm và ông
Thái Phỉ. Ngoài ra còn bao nhiêu bài nữa.
Ở cái xứ vô sự này, câu chuyện văn thơ cơ hồ là câu chuyện độc nhất của một số
đông thanh niên nam nữ. Nhưng đã đến lúc những lời hùng biện trở nên vô dụng.
Những thi sĩ có danh đã ra đời: Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Huy Thông, Nguyễn Nhược
Pháp, J. Leiba, Thái Can. Trong khoảng bốn năm, đã sản xuất rất nhiều bài thơ
của Thế Lữ, không trống không kèn, đã bênh vực một cách vững vàng cho thơ mới.
1935, cái năm đại náo trong làng thơ, đi qua. Bước sang 1936 sự toàn thắng của
thơ mới đã rõ rệt. Đề tựa tập Những áng thơ hay, ông Lê Tràng Kiều
bàn nên xóa bỏ hai chữ thơ mới. Vì "hai chữ thơ mới là biểu hiệu một cuộc
cách mạng đương bồng bột" mà "cuộc cách mệnh về thi ca ngày nay đã
yên lặng như mặt nước hồ thu". Ông Lưu Trọng Lư nở một nụ cười kiêu hãnh,
đăng trên Hanoi báo (19-2-36) một bài thơ thất ngôn sách họa
kết bằng hai câu :
Nắn nót miễn sao nên bốn vế,
Chẳng thơ thì cũng cóc cần thơ.
Cái cười khinh mạn của người chiến thắng kể không có gì đáng ưa. Thế Lữ, khôn
hơn, chỉ lẳng lặng nói chuyện với người đồng hương - những người trong làng thơ
mới. Từ mục "Lá thắm" của Tinh hoa đến mục "Tin thơ" của Ngày
nay, từ Mai 1937 đến Octobre 1938, Thế Lữ chăm chú dạy nghề thơ cho những
ai nuôi giấc mộng một ngày kia sẽ trở nên thi sĩ.
Thơ mới ra đời ngày một nhiều, cái danh hiệu thơ mới mất dần trên sách báo. Thi
đàn đã vắng tiếng cãi nhau. Cho đến hội Juin năm nay, vì chuyện thơ mới, ông
Huỳnh Thúc Kháng và ông Phan Khôi bắt bẻ lẫn nhau, làng thơ Việt Nam không mấy
ai để ý đến những lời qua tiếng lại giữa hai ông già ấy.
Tấn kịch mới cũ trong phạm vi thi ca đã kết liễu. Thơ mới đã dành được quyền
sống, đã chiếm hầu hết báo chí sách vở, đã len vào đến học đường. Mà đã vào học
đường, nhất là ở nước ta, tức là thanh thế đã to lắm.
Trước sự bành trướng mãnh liệt của thơ mới, trước
mọi sự hô hào rầm rộ của những người trong phái mới, làng thơ cũ đã phản động
như thế nào?
Aoùt 1933 : Một tuần sau cuộc diễn thuyết thứ nhất của cô Nguyễn Thị Kiêm, ông
Tân Việt, bỉnh bút báoCông luận, bênh vực thơ cũ tại diễn đàn hội Khuyến
học Sài Gòn.
Octobre 1933 : Văn học tạp chí Hà Nội, chê các nhà thơ mới không
biết cân nhắc chữ dùng.
Novembre Décembre 1934: Tản Đà nói chuyện thơ mới, thơ cũ trên Tiểu
thuyết thứ bảy.
Décembre 1934: Trên Văn học tạp chí, ông Hoàng Duy Từ phản đối bài
diễn thuyết của ông Lưu Trọng Lư tại nhà Học hội Qui Nhơn.
9 Janvier 1935: Ông Nguyễn Văn Hanh diễn thuyết tại hội Khuyến học Sài Gòn.
16 Janvier 1935: Ông Nguyễn Văn Hanh lại diễn thuyết tại hội Khuyến học Sài
Gòn cùng một hôm với cô Nguyễn Thị Kiêm (diễn thuyết tranh luận).
Avril 1935: Hai ông Tường Vân và Phi Vân xuất bản tập thơ cũ, Những
bông hoa trái mùa ở Vinh.
Juin 1935: Ông Tùn Lâm, Lê Cương Phụng công kích thơ mới trên Văn học
tuần san, Sài Gòn.
Avril 1936: Ông Thái Phỉ công kích thơ mới trên báo Tin văn, Hà
Nội.
Aoùt 1937: Ông Nguyễn Văn Hanh diễn thuyết ở hội Quảng Trị Huế.
Juin 1941: Ông Huỳnh Thúc Kháng, sau nhiều lần chỉ trích và mạt sát, nói cả
quyết rằng thơ mới đã đến ngày mạt vận.
Cũng rộn đấy chứ ! Cái cảnh thơ cũ lúc tàn không đến nỗi buồn tẻ, thảm hại như
cái cảnh suy vi của nền Khổng học. Năm 1930, ông Phan Khôi viết trên báo Thần
chung ở Sài Gòn một thôi hai mươi mốt bài chỉ trích Khổng giáo. Thế mà
những môn đồ đạo Khổng còn sống sót nguội lạnh như không. Tinh thần Khổng giáo
ở nước ta đã bạc nhược lắm vậy. Tinh thần thơ cũ, có phần tráng kiện hơn. Gặp
cơn nguy biến, còn có người ra tay chống chọi. Nhưng rồi cũng không sao cứu vãn
được tình thế. Chỉ có một người hoặc có thể làm nên chuyện. Người ấy là Tản Đà
vì Tản Đà là một nhà thơ có tài. Nhưng đối với phong trào thơ mới, Tản Đà lại
hết sức dè dặt. Một người nữa, ông Hoàng Duy Từ, trên Văn học tạp chí,
cũng nói nhiều câu có lý, nhưng ông lại chủ trương cái thuyết của A. Chénier:
tứ mới lời xưa. Và như thế ý kiến ông giống hệt nhiều nhà thơ mới.
Còn các người khác họ lập luận đại khái bất ngoại mấy lối này :
Hoặc họ cho những nhà thơ mới là một bọn mù:
Chẳng khác anh mù lại nói mơ
Chẳng qua một bọn dốt làm thơ.
Ý họ nghĩ rằng người ta làm thơ mới là chỉ vì luật thơ Đường khó. Nhưng từ aoùt
1933, thuật lại cuộc diễn thuyết của ông Tân Việt, Phụ nữ tân văn đã trả lời trước cho họ:
"Thơ tám câu cũng không phải khó gì. Nhiều người chỉ học trong nửa tiếng
đồng hồ là thuộc và có thể làm đúng niêm luật. Các báo hằng ngày vẫn đăng luôn
bao nhiêu là thơ bát cú của nhiều thi sĩ chỉ học trong có mấy ngày là
"thành tài"... Chúng tôi dám quả quyết như vậy là vì từ khi có báo
Quốc Ngữ đến nay, đã vài mươi năm, ở mục văn uyển các báo, thơ tám câu bốn câu
mọc ra không phải như hoa lan, hoa huệ, hoa hồng, mà như nấm".
Hoặc họ dẫn ra ít bài thơ mới lủng củng lủng ca để công kích cho tiện rồi kết
luận theo lối cái nhà thơ cũ nào đó đã gửi cho ông Lam Giang một bài bát cú chê
thơ mới :
Nghĩa lý vơ vơ rồi vẩn vẩn,
Thanh âm ngẩn ngẩn lại ngơ ngơ,
So với Á học như dưa đắng,
Sánh với Âu văn tựa mít xơ...
Họ quên rằng chính nưững nhà thơ mới đã công kích
thơ mới tàn nhẫn nghĩa là công kích những bài thơ mới bất thành thơ. Phong trào
thơ mới xuất hiện được hơn một năm thì trên báo Phong hóa đã
thấy những bài thơ nhại của Thế Lữ và của Khái Hưng.
Công kích những bài thơ mới lủng củng là một chuyện thừa vậy. Công kích được
những bài có giá trị mới mong tiệt được mầm thơ mới. Nhưng đã có giá trị thì
còn biết công kích thế nào!
Đó là chưa nói đến nhưgnx người như ông Nguyễn Văn Hanh. Ba lần ông Hanh lên
diễn đàn công kích thơ mới là ba lần tai hại cho nền thơ cũ. Con gấu của La
Fontaine cũng không thể vụng về hơn.
Như thế thì làm sao hòng đối phó với một bọn vừa khôn vừa ranh. Họ lầm lỗi, họ
từ phê bình lấy, không đợi người khác chỉ trích. Mà khi họ đã chỉ trích ai thì
khó mà cất đầu lên được. Cô Bích Ngọc đề tựa tập thơ cũ Những bông hoa trái
mùa khuyên làng thơ nên bỏ "ao ngoài" về tắm "ao
nhà". Lê Ta thuật lời khuyên của cô chỉ thêm vào máy chữ: "... dù ao
nhà ấy đầy những bùn, những vẩn. Tôi buồn rằng người thục nữ có duyên đến thế
lại kém vệ sinh!"
Nhưng nguy nhất cho những người bênh vực thơ cũ là trong tám chín năm luôn thơ
mới sản xuất ra nhiều nhà thơ có danh, nhiều bài thơ có giá trị, mà họ gần như
không sáng tạo ra được một chút gì có thể gọi là thơ.
Cuộc tranh đấu đã đến hồi không ngang sức. Cả thanh thế ông Huỳnh Thúc Kháng,
một nhà chí sĩ lão thành, cũng chịu không làm gì được. Thực ra, thơ cũ rút quân
ra khỏi mặt trận, nhưng không hề cởi giáp lai hàng. Nó lui về các thị xã, ẩn
mình trong những thi tập chỉ trao tay trong năm bảy anh em và lưu truyền về sau
cho con cháu. Đừng có ai xâm phạm đến những nơi nó đương an nhàn dưỡng lão. Kẻ
viết mấy dòng này đã có lần đụng phải nanh vuốt của nó. Hồi 1937, vì vô ý lạm
dự vào một cuộc bàn cãi về văn chương, tôi đã bị một ông tiến sĩ nói thẳng vào
mặt : "Khoa học xin nhường các người ; nhưng thơ văn các người phải để đó
cho chúng tôi". Chính ông nghè ấy đã có lần lên án chém Lưu Trọng Lư. Cũng
may ông nghè chúng ta không làm tể tướng nên họ Lưu vẫn làm thơ mới như thường.
Dầu sao, chút oai thừa cũng không đủ khiến người ta quên cái cảnh tiêu điều của
một đám tàn quân thất thế. Thơ cũ trên sách báo ngày một thưa dần. Trừ một đôi
tờ không chuyên về văn chương, còn hễ đăng thơ cũ là báo chết. Tình cảnh ấy
liên lụy đến cả ông Phan Khôi, người đã khởi xướng ra thơ mới. Những bài nói
chuyện thơ của ông đăng trên Nam Phong tạp chí, Đông Pháp thời báo, Thần
chung, Phụ nữ tân văn, Trung lập, khoảng 1918 -
1932, đã được hoan nghênh biết bao. Thế mà hồi 1936 ông góp lại thành tập xuất
bản lấy tên là Chương dân thi thoại thì chẳng mấy ai để ý đến.
Mà quyển thi thoại của ông nào có dở cho cam! Nó chỉ có cái tội là nói chuyện
thơ cũ.
Đồng thời trên báo thấy đăng một cái quảng cáo "Nhận làm thuê các thứ văn
vui, buồn, thường dùng trong xã hội".
Dưới quảng cáo một tên ký mà lịch sử văn học Việt Nam sẽ lưu truyền mãi mãi:
Tản Đà Nguyễn khắc Hiếu!
Đã hết đâu. Sau đó còn một cái quảng cáo nữa bằng thơ nhận đoán lý số Hà Lạc:
Còn như tiền đặt quẻ,
Nhiều năm (5$), ít có ba (3$) ;
Nhiều ít tùy ở khách,
Hậu bạc kể chi mà.
Và dưới quảng cáo này vẫn cái tên ký: Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu
Thực là thương tâm ! Chúng ta, bọn thanh niên, đọc quảng cáo ấy khác gì đọc
những lời buộc tội. Cái vui chiến thắng đi qua, chúng ta bắt đầu hối hận. 10
Octobre 1937, Ngày nay đăng một bài dịch thơ Đường của Tản Đà
với những lời hết sức khen ngợi. Thơ Tản Đà còn được Ngày nay đăng nhiều lần
nữa ; nhóm Tự lực còn tính cả việc xuất bản thi phẩm của người mà hồi trước họ
đã chế diễu.
Nhưng phá đi dễ mà dựng lên khó. Làng thơ mới đã tàn phá thanh danh của Tản Đà.
Dầu sao cũng không thể sớm chiều khôi phục lại được. Phải chờ đến ngày 7 Juin
1939 là ngày Tản Đà mất mới tìm lại được cái không khí hơn mười năm trước.
Những bài diễn văn khi hạ huyệt, những bài ca tụng trên báo, những bài diến
thuyết tại hội Trí tri Hà Nội, đã kêu to lòng ái mộ của toàn thể làng thơ. Yêu
Tản Đà ta chạnh nghĩ đến người bạn tình của thi sĩ. Trong bộ đồ tang phục trông
nàng cũng xinh xinh...
Thế rồi một hôm nàng đến tìm ta và ta thấy nàng khác hẳn. Vẫn khuôn mặt cân đối
ấy, vẫn cái dáng đi nghiêm chỉnh ấy, vẫn giọng nói nhỏ nhẹ ấy, nhưng mặn mà,
nhưng đằm thắm y như mấy trăm năm trước, hồi nàng còn thơ. Nàng theo sau một
người bạn mới. Người bạn trân trọng giới thiệu nàng. Ta vồn vã đón tiếp cả hai
: nhà thơ mới Chế Lan Viên đề tựa Mùa cổ điển, một tập thơ cũ, đã
khép lại một thời đại trong thi ca.
Một thời đại vừa chẵn mười năm.
.jpg)
Trong mười năm ấy, thơ mới đã tranh đấu gắt gao với thơ cũ, một bên giành quyền
sống, một bên giữ quyền sống. Cuộc tranh đấu kéo dài cho đến ngày thơ mới toàn
thắng. Trong sự thắng lợi ấy, cũng có công những người tả xung hữu đột nơi
chiến trường, nhưng trước hết là công những nhà thơ mới. Tôi không so sánh các
nhà thơ mới với Nguyễn Du để xem ai hơn ai kém. Đời xưa có thể có những bực kỳ
tài đời nay không sánh kịp. Đừng lấy một người sánh với một người. Hãy sánh
thời đại cùng thời đại. Tôi quyết rằng trong lịch sử thi ca Việt Nam chưa bao
giờ có một thời đại phong phú như thời đại này. Chưa bao giờ người ta thấy xuất
hiện cùng một lần một hồn thơ rộng mở như Thế Lữ, mơ màng như Lưu Trọng Lư,
hùng tráng như Huy Thông, trong sáng như Nguyễn Nhược Pháp, ảo não như Huy Cận,
quê mùa như Nguyễn Bính, kỳ dị như Chế Lan Viên... và thiết tha, rạo rực, băn
khoăn như Xuân Diệu.
Từ người này sang người khác, sự cách biệt rõ ràng. Cá tính con người bị kiềm
chế trong bao nhiêu lâu bỗng được giải phóng. Sự giải phóng có thể tai hại ở
chỗ khác. Ở đây nó chỉ làm giàu cho thi ca. Cái sức mạnh súc tích từ mấy ngàn
năm nhất đán tung bờ vỡ đê. Cảnh tượng thực là hỗn độn. Nhìn qua ta chỉ thấy một
điều rõ : ảnh hưởng phương Tây, hay đúng hơn, ảnh hưởng Pháp.
Nhưng ảnh hưởng Pháp cũng có chia đậm lạt khác nhau.
Người đầu tiên chịu ảnh hưởng Pháp rất đậm là Thế Lữ. Những bài thơ có tiếng
của Thế Lữ ra đời từ đầu 1933 đến cuối 1934. Giữa lúc người thanh niên Việt Nam
đương ngập trong quá khứ đến tận cổ thì Thế Lữ đưa về cho họ cái hương vị
phương xa. Tác giả Mấy vần thơ liền được tôn làm đương thời đệ
nhất thi sĩ và nhờ thế đã lập được công lớn, đã mở đường cho các nhà thơ mới
sau này. Chung quanh ngôi sao Thế Lữ châu tuần bao nhiêu hành tinh có tên và
không tên, hầu hết các thi sĩ lớn nhỏ hồi bấy giờ : Nguyễn Văn Kiện, Vũ Đình
Liên, Đỗ Huy Nhiệm, Tường Bách, Lan Sơn, Việt nữ Hoàng Hương Bình, Thụy An,
Nguyễn Nhuệ Thủy, Thanh Tịnh, Thúc Tề, Phi Yến, Lư Khê... Cả những vì sao vống
ở một trời khác : Vân Đài, Đông Hồ, Mộng Tuyết, cũng ghé về châu tuần một lúc.
Cái vinh quang rực rỡ của Thế Lữ có lẽ đã khiến nhiều người thèm thuồng. Trong
những người ấy có Huy Thông và Nguyễn Vỹ.
Nguyễn Vỹ là người có chí cao nhưng tài mọn. Cái mộng tây hóa của trường thơ
Bạch nga (Nguyễn Vỹ và Mộng Sơn) chỉ lưu lại có một bài : "Sương
rơi".
Huy Thông, khá hơn, đã đôi ba lần nhập tịch được vào thơ Việt cái không khí mơ
màng của những vở kịch của Shakespeare và cái giọng hùng tráng của Victor Hugo.
Huy Thông cũng đã lập ra một trường thơ nhỏ trong ấy có : Lam Giang, Phan Khắc
Khoan và một nhà thơ mới sau này sẽ đi xa : Chế Lan Viên.
Nhưng đến 1936, ảnh hưởng Pháp lại thấm thía thêm một tầng nữa. Trong thơ Thế
Lữ ta chỉ thấy ẩn hiện đôi nàh thơ Pháp về thời lãng mạn. Xuân Diệu, nhà thơ ra
đời hồi bấy giờ, mới một cách rõ rệt. Với Thế Lữ thi nhân ta còn nuôi giấc mộng
lên tiên, một giấc mộng rất xưa. Xuân Diệu đốt cảnh bồng lai và xua nấy về hạ
giới. Với một nghệ thuật tinh vi đã học được của Baudelaire, Xuân Diệu diễn tả
lòng ham sống bồng bột trong thơ de Noailles và trong văn Gide.
Lúc bấy giờ Thế Lữ mới tìm đến Baudelaire nhưng nguồn thơ Thế Lữ đã cạn không
sao đi kịp thời đại.
Ảnh hưởng Pháp trong thơ Việt đến Xuân Diệu là cực điểm. Qua năm 1938, Huy Cận
ra đời, nó đã bắt đầu xuống, mặc dầu Huy Cận cũng chịu ảnh hưởng thơ Pháp gần
đây, nhất là ảnh hưởng Verlaine.
Chung quanh đôi bạn Xuân Diệu ─ Huy Cận có vô số thi sĩ bàn nhì bàn ba: Tế
Hanh, Huyền Kiêu, Đinh Hùng, Phan Khắc oan, Thu Hồng, Nguyễn Đình Thư, Xuân
Tâm, Huy Tân, Huy Chức, Phan Thanh Phước, Nguyễn Đức Chính, Tường Đông... Đôi
nhà thơ như Lan Sơn, Thanh Tịnh, lúc này đã thấy một bên Thế Lữ, bây giờ lại
kéo nhau về đây. Và Thế Lữ ngồi một mình trong đi-văng chừng thấy lẻ loi cũng
về đây nốt.
Tôi không biết có nên để và trong xóm Huy ─ Xuân hai nhà thơ Phạm Hầu và Yến
Lan. Tuy thơ cùng một giọng song hình như họ đã trực tiếp với các nhà thơ Pháp,
ít khi nhờ Xuân Diệu, Huy Cận đứng làm trung gian. Cái kín đáo của thơ Pháp gần
đây tôi còn thấy ở Đoàn Phú Tứ.
Cùng ra đời một lần với thơ Huy ─ Xuân nhưng kém thanh thế hơn nhiều là lối thơ
tả chân. Thơ mới vốn ưa tả chân hơn thơ cũ, nhưng làm những bài thơ tả chân
biệt hẳn ra một lối chỉ có Nam Trân, Đoàn Văn Cừ và Anh Thơ. Cũng có thể kể cả
Bàng Bá Lân và Thu Hồng. Đoàn Văn Cừ chịu ảnh hưởng A. Samain (Samain Hy Lạp
không phải Samain tượng trương). Nam Trân, Bàng Bá Lân, Anh Thơ, Thu Hồng có lẽ
chỉ đi theo cái xu hướng gần sự thực, dầu sự thực tầm thường là một đặc tính
của văn học phương Tây.
.jpg)
Trái hẳn với lối thơ tả chân có lối thơ Hàn Mặc Tử ─ Chế Lan Viên. Cả hai đều
chịu rất nặng ảnh hưởng Baudelaire và, qua Baudelaire, ảnh hưởng nhà văn Mỹ
Edgar Poe, tác giả tập Chuyện lạ. Có khác chăng là Chế Lan Viên đã
đi từ Baudelaire, Edgar Poe đến thơ Đường, mà Hàn Mặc Tử đã đi ngược lại từ thơ
Đường đến Baudelaire, Edgar Poe và đi thêm một đoạn nữa cho gặp Thánh kinh của
đạo Thiên chúa. Cả hai đều cai trị trường thơ Loạn và đã chiêu tập một số đồ đệ
là Hoàng Diệp, Quỳnh Dao, Xuân Khai (tức Yến Lan nhưng không phải Yến Lan vì
tiêu biểu cho một lối thơ khác). Tôi vừa nói Chế Lan Viên đi về thơ Đường. Nếu
nói đi đến thơ tượng trưng Pháp có lẽ đúng hơn, tuy hai lối thơ này có chỗ
giống nhau. Điều ấy thấy rõ ở tác phẩm một người rất gần Chế Lan Viên và Hàn
Mặc Tử : Bích Khê.
Từ Xuân Diệu, Huy Cận, thơ Việt Nam đã có tính cách của thơ Pháp lối tượng
trưng. Nhưng còn dè dặt, Bích Khê và ít người nữa như Xuân Sanh, muốn đi đến
chỗ người ta thường cho là cao nhất trong thơ tượng trưng : Mallarmé, Valéry.
Ta vừa lần theo dòng thơ mạnh nhất trong những dòng thơ đi xuyên qua thời đại.
Riêng về dòng này, thơ Việt đã diễn lại trong mười năm cái lịch sử một trăm năm
của thơ Pháp, từ lãng mạn, đến Thi sơn, tượng trưng và những nhà thơ sau tượng
trưng. Tinh thần lãng mạn Pháp đã gia nhập vào văn học Việt Nam từ trước 1932,
cùng một lần với Tuyết hồng lệ sử, Tố tâm và Giọt
lệ thu. Cho nên trong thời đại này nó chỉ còn phảng phất. Thơ tượng trưng
được người ta thích hơn, nhất là Baudelaire, người đầu tiên đã khơi nguồn thơ
ấy. Có thể nói hầu hết các nhà thơ vừa kể trên, không nhiều thì ít, đều bị ám
ảnh vì Baudelaire.
Viết xong đoạn trên này đọc lại tôi thấy khó chịu. Mỗi nhà thơ Việt hình như
mang nặng trên đầu năm bảy nhà thơ Pháp. Ấy chỉ vì tôi tìm ảnh hưởng để chia xu
hướng. Sự thực đâu có thế. Tiếng Việt, tiếng Pháp khác nhau xa. Hồn thơ Pháp hễ
chuyển được vào thơ Việt là đã Việt hóa hoàn toàn. Sự thực thì khi tôi xem thơ
Xuân Diệu, tôi không nghĩ đến de Noailles. Tôi phải dằn lòng tôi không còn xôn
xao mới thấy thấp thoáng bóng tác giả Le Coeur innombrable. Thi văn
Pháp không làm mất bản sắc Việt Nam. Những sự mô phỏng ngu muội lập tức bị đào
thải.
Huống chi trong hàng thanh niên chịu ảnh hưởng thi
văn Pháp nhiều người lại quay về thơ Đường. Thanh thế thơ Đường ở nước ta xưa
nay bao giờ cũng lớn. Nhưng vì cái học khoa cử, những bài thơ kiệt tác ngâm đi
giảng lại hoài đã gần thành vô nghĩa. Nó chỉ còn là những cái máy để đúc ra
hàng vạn thí sinh cùng hàng vạn bài thơ dở. Đến khi khoa cử bỏ, chữ nho không
còn là một con đường tiến thân. Song thiếu niên Tây học vẫn có người xem sách
nho. Họ chỉ cốt tìm một nguồn sống tinh thần. Họ đi tới thơ Đường với một tấm
lòng trong sạch và mới mẻ, điều kiện cần thiết để hiểu thơ. Cho nên, dầu dốt
nát, dầu nghĩa câu nghĩa chữ lắm khi họ rất mờ, họ đã hiểu thơ Đường hơn nhiều
tay khoa bảng.
Hồn thơ Đường vắng đã lâu, nay lại trở về trong thơ Việt. Lần đầu tiên (1934) nó
đi theo J. Leiba. Leiba giao lại cho Thái Can. Thái Can giàu, Leiba sang. Ở
Thái Can cũng như ở Leiba hồn thơ Đường có cái cốt cách đời thịnh, với Đỗ Huy
Nhiệm, Vân Đài, Lưu Kỳ Linh, Phan Khắc Khoan, Thâm Tâm hoặc nó kín đáo tinh vi
hơn, hoặc nó rắn rỏi chắc chắn hơn, nhưng cũng nghèo hơn.
Cái nàng thơ xưa này thực là rắc rối. Có người cả đời phiêu bạt đâu đâu bỗng
một hôm ghé về, liền được nàng đãi một bài thơ. Người có diễm phúc ấy là Phan
Thanh Phước.
Lại có người chưa từng gặp, chỉ ngắm dung nhan nàng ở mấy nhà quen, Nguyễn Thị
Điểm, bà huyện Thanh Quan, Nguyễn Du, cũng được nàng hai ba lần gửi yêu: Huy
Cận.
Thế mà có người say theo thì nàng lại chẳng mặn mà chi, như hai thầy trò Đông
Hồ, Mộng Tuyết. Đến nỗi một buổi sáng kia, hai thầy trò, chán nản, bỏ đi tìm
duyên mới. Nhưng Đông Hồ, Mộng Tuyết còn may mắn hơn nhiều người khác. Những
người này cố ý bưng tai cho đừng nghe thấy tiếng gọi phương xa. Họ quyết giữ
trọn nghĩa thủy chung với nàng thơ cũ. Nhưng họ đã bị ruồng rẫy mà không hay.
Có phải Nguyễn Giang cũng ở trong bọn những người xấu số ấy?
Cảm được lòng người đàn bà khó chiều kia, họa chỉ có Quách Tấn. Mối lương duyên
gây nên từ Một tấm lòng, đến Mùa cổ điển thì thực
đằm thắm, Mùa cổ điển gồm cả cái giàu sang của Thái Can,
Leiba, súc tích lại trong một khuôn khổ rắn chắc. Nhưng Quách Tấn có thực là
một nhà thơ cũ hoàn toàn? Có thực Quách Tấn không bao giờ mơ tưởng bạn phương
xa? .
Tôi muốn xếp riêng vào một dòng những nhà thơ tuy có chịu ảnh hưởng phương Tây
nhưng rất ít và cũng không chịu ảnh hưởng thơ Đường. Thơ của họ có tính cách
Việt Nam rõ rệt.
Đứng đầu dòng này là Lưu Trọng Lư. Điều ấy không có gì lạ. Lưu Trọng Lư nhác
đọc sách nhất trong các thi sĩ đương thời. Họ Lưu ưa sống trong cuộc đời nhiều
hơn trong sách vở. Sách Tàu hay sách Tây cũng vậy. Thi nhân chỉ nhớ mang máng
một ít Kiều, một ít Chinh phụ ngâm, năm bảy câu trong bản dịch Tỳ bà hành cùng
vài bài cổ phong từ khúc của Tản Đà. Trong những thể thơ ấy, Lưu Trọng Lư đã gửi
rất dễ dàng nỗi đau buồn riêng của một người thanh niên Việt Nam thời mới.
Một nhà thơ khác cũng tìm cảm hứng trong thi phấm thời xưa: Phan Văn Dật.
Trái lại trong thơ Nguyễn Nhược Pháp chịu không thể thấy dấu tích một nhà thơ
xưa nào. Không biết ai đã giúp Nguyễn Nhược Pháp tìm ra nụ cười kín đáo, hiền
lành và có duyên ấy. Alfred de Musset chăng? Dầu sao đây rõ ràng là một nụ cười
riêng của người Việt. Thế mà lạ, trong vườn thơ nó chỉ nở ra có một lần. Sau
này Nguyễn Bính đi tìm tính chất Việt Nam lại trở về ca dao. Thơ Nguyễn Bính có
cái vẻ mộc mạc của những câu hát đồng quê. Nguyễn Đình Thư cũng có chịu ít
nhiều ảnh hưởng ca dao, lại mượn ở ca dao cái vẻ tình tứ. Cho nên Nguyễn Đình
Thư gần Kiều hơn.
Cuối năm ngoái có xuất bản một tập thơ đáng lẽ được người ta để ý hơn mới phải:
Thơ say của Vũ Hoàng Chương. Vũ Hoàng Chương rất gần Lưu Trọng Lư, Tản Đà: cả
ba đều say. Nhưng cái say của Vũ Hoàng Chương mới hơn. Cái chán nản cũng thế.
Tuy có chịu ảnh hưởng thơ Pháp nhưng trước hết là phản ảnh của cuộc đời mới.
Say mà không điên và cái chán nản, dầu có cái vị Baudelaire, vẫn nhẹ nhàng
khoáng đãng, không nặng nề u ám như cái chán nản của Baudelaire.
.jpg)
Ngoài Lưu Trọng Lư, Phan Văn Dật, Nguyễn Nhược Pháp, Nguyễn Bính Nguyễn Đình
Thư, Vũ Hoàng Chương, trong dòng Việt cơ hồ không còn ai. Hoặc cũng có thể tìm
thấy ở đây: Đông Hồ, Nguyễn Xuân Huy, Thúc Tề, Nguyễn Vỹ, T. T. Kh., Hằng
Phương, Mộng Huyền, Trần Huyền Trân. Nhưng không lấy gì làm rõ lắm.
Các nhà thơ về dòng này thuờng có lời thơ bình dị. Họ ít ảnh hưởng lẫn nhau và
cũng ít có ảnh hưởng đối với thi ca cận đại. Thi phẩm của họ có tính cách vĩnh
viễn nhiều hơn tính cách một thời. Vả họ nương vào thanh thế phương Tây cũng
ít. Lưu Trọng Lư có thơ đăng báo, trước Thế Lữ. Nhưng đến khi Thế Lữ ra đời,
người ta tưởng không có Lưu Trọng Lư nữa. Gần đây trong hàng thanh niên hình
như có người lại sực nhớ tới tác giảTiếng thu. Phải chăng thi ca Việt
Nam đã đi đến chỗ xoay chiều?
Đó là ba dòng thơ đã đi song song trong mười năm
qua. Cố nhiên trong sự thực ba dòng ấy không có cách biệt rõ ràng như thế. Nếu
ta nghĩ đến những dòng sông nước tràn bờ và luôn luôn giao hoán với nhau. Tuy
mỗi dòng mỗi khác nhưng cả ba dòng đều có vài xu hướng chung.
Phong trào thơ mới lúc bột phát có thể xem như một cuộc xâm lăng của văn xuôi.
Văn xuôi tràn vào địa hạt thơ, phá phách tan tành. Một đặc tính của văn xuôi là
nói nhiều. Cho nên trong thơ hồi bấy giờ thơ tứ hình như giãn ra:
Ta là một khách chinh phụ
Cả ý thơ dồn lại trong hai chữ "chinh phụ", bốn chữ kia thừa. Hãy so
sánh câu ấy của Thế Lữ với một câu thơ xưa:
Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo
Bảy chữ không một chữ thừa.
Nhưng rồi thơ mới cũng mất dần tính cách văn xuôi: câu thơ càng ngày càng thêm
hàm xúc. Đôi khi lại còn hàm xúc quá. Trong thơ Huy Cận đã thấy những câu như:
Ngàn năm sực tỉnh, lê thê
Trên thành son nhạt - Chiều tê cúi đầu...
Hai câu ấy còn hiểu được một phần. Thơ của một vài người gần đây lại hàm súc
đến nỗi có những câu không ai hiểu gì cả.
Trong mười năm chúng ta đã đi từ thơ đến văn xuôi, rồi lại từ văn xuôi đến thơ
và ... ra ngoài địa hạt thơ.
Đồng thời ta thấy mất dần cái hăng hái lúc đầu. Còn nhớ: ông Nhất Linh quả
quyết rằng thơ Đường luật nếu có hay cũng chỉ hay về văn thể, khó hay về ý
tưởng; ông Lưu Trọng Lư công kích tràn, theo họ Lư phép đối trong thơ cũ bất
ngoại "con chó đi ra, con mèo chạy vô"; ông Phan Khôi đòi đưa những
bài thơ cũ người ta hùa nhau khen hay, "lột tận xương" ra xem cái hay
ở đâu. Thực là liều lĩnh! Những câu liều lĩnh như thế mà hồi bấy giờ bao nhiêu
người cho là tự nhiên. Hẳn có sứ gì nâng người ta lên trên những điều phải
chăng, mực thước. Ấy là một nguồn sống đương rạo rực trong tâm trí thanh niên
và trong những vần thơ linh động.
Mười năm qua. Bây giờ chúng ta "biết điều" hơn. Không còn ai làm
những câu thơ 27 chữ như Nguyễn Thị Kiêm, hay có đủ mười hai "chân"
như Nguyễn Vỹ. Những cái ngông cuồng trái với tinh thần tiếng Việt đều mất. Hồn
thiêng của cha ông còn nương trong tiếng nói đã giữ con cháu không cho làm
loạn. Như thế càng hay. Chỉ sợ cùng với cái ngông cuồng ta mất luôn cả tinh
thần sáng tạo.
Không biết tương lai sẽ thế nào. Tôi chỉ lo. Một nhà thơ có tài là một nguồn
sống. Nhưng nguồn sống vừa xuất hiện mầm chết đã đi theo. Tôi gọi bằng mầm chết
cái thói bắt chước vô ý thức nó đương lưu hành trong làng thơ
như một cái họa. Không một nhà thơ nào nổi tiếng mà không có một bọn xúm lại
bắt chước. Bắt chước rồi tìm ra những vẻ đẹp riêng thì còn nói gì. Đằng này bọn
họ như những con thiêu thân chỉ nhảy vào lửa để rồi chết.
Nói cho đúng, nhiều người vẫn còn ngông cuồng chán. Phong trào thơ mới đã phá
vở ít khuôn khổ xưa. Mấy người táo bạo này muốn tiếp tục công việc phá hoại ấy.
Họ biến nghĩa tiếng một đi bằng cách sắp đặt tiếng này với tiếng khác một cách
bất ngờ. Như thế rất chính đáng. Các nhà thơ chân chính xưa nay đều làm thế để
nói cho đúng cái bản sắc của họ. Nhưng bao giờ cũng giữ chừng mực. Các ông Bích
Khê và Xuân Sanh noi theo gương Mallarmé, Valéry không thèm gìn giữ gì hết.
Trong tác phẩm của họ vẫn chừng ấy tiếng ta rất quen, nhưng thảng hoặc ta mới
tìm được dấu tích những ý tứ, những tìm cảm ta vẫn quen gửi vào đó. Họ chạm trổ
rất tỉ mỉ, không phải những rồng những phượng như ngày trước, mà những gì chẳng
ai biết tên. Những gì đó đôi khi cũng đẹp. Đôi khi hình như họ đã diễn tả được
những đièu sầu kín, nhưng lời thơ rắc rối quá, dầu sao phần đông chúng ta cũng
đành ... kính nhi viễn chi.
Không, từ bao giờ đến bây giờ, từ Homère đến Kinh Thi, đến ca dao Việt Nam, thơ
vẫn là một sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại. Nó đã ra đời giữa những vui
buồn của loài người và nó sẽ kết bạn với loài người cho đến ngày tận thế.
Và như thế chẳng có hại gì cho sự phát huy bản sắc của thi nhân. Đoàn thể bao
giờ cũng đàn áp cá nhân bằng tất cả sức nặng của ý sáo, chữ sáo. Làm thơ là
phản động lại, là lật cái lớp ý sáo, chữ sáo để tìm ở dưới những gì linh động
và sâu sắc hơn. Tả tình hay tả cảnh, không quan hệ. Bởi tình hay cảnh đều hòa
theo nhịp sống của thi nhân. Nhưng cứ đi sâu vào hồn một người, ta sẽ gặp hồn
nòi giống. Và đi sâu vào hồn một nòi giống, ta sẽ gặp hồn chung của loài người.
Còn gì riêng cho Nguyễn Du, cho người Việt Nam hơn truyện Kiều? Nhưng truyện Kiều
cũng mãi mãi là chuyện tâm sự của con người không chia màu da, chia thời đại.
Nếu các nhà thơ bí hiểm này chỉ có vài ba người thì chẳng sao. Cái tai nạn lớn
nhất có thể xảy ra là tốn giấy. Chưa biết chừng họ sẽ làm giàu cho thơ Việt Nam
cũng nên. Tôi chỉ sợ các thi nhân ta đều đua nhau vào con đường tối tăm ấy. Rồi
thơ sẽ thành món tiêu khiển riêng cho ít người nhàn rỗi không còn ăn thua gì
đến cuộc đời chung.
Không, muốn tìm một nguồn sống cho thi ca, phải đi theo hướng khác. Ảnh hưởng
Pháp đã giúp ta nhận thức cái cá tính của ta. Hoặc trở về thơ Việt xưa, hoặc
tìm đến thơ Đường, thơ Pháp, đi đâu thì ta cũng cốt tìm ta. Ta tìm và nhiều lần
ta đã gặp. Tôi không biết rồi đây thơ Pháp và thơ Đường, hay nói rộng ra, thơ
Trung Quốc, còn có thể đưa ta đến đâu. Nhưng có một điều rõ ràng là ảnh hưởng
thơ xưa của ta hãy còn bạc nhược. Trong ba dòng thơ, dòng Việt luôn luôn bị
gián đoạn mà những nhà thơ xếp vào dòng này nhiều khi cũng chỉ nói mối cảm của
mình một cách tự nhiên không nhờ người xưa làm hướng đạo.
.jpg)
Di sản tinh thần của cha ông đại khái hãy còn nguyên vẹn. Tôi tin rằng nó có
thể đưa sinh khí đến cho thơ và cứu các nhà thơ ra khỏi một tình thế chừng như
lúng túng. Trong thi phẩm mười năm nay ta đã thấy hiện dần cái hình ảnh mới của
người Việt Nam. Nếu các thi nhân ta đủ chân thành để thừa hưởng di sản xưa, nếu
họ biết tìm đến thơ xưa với một tấm lòng trẻ, họ sẽ phát huy dược những gì vĩnh
viễn hơn, sâu sắc hơn mà bình dị hơn trong linh hồn nòi giống. Nhất là ca dao
sẽ đưa họ về với dân quê, nghĩa là với chín mươi phần trăm số người trong nước.
Trong nguồn sống dồi dào và mạnh mẽ ấy họ sẽ tìm ra những vần thơ không phải
chỉ dành riêng cho chúng ta, một bọn người có học mới, mà có thể làm nao lòng
hết thảy nguời Việt Nam.
Trên kia đã nói đến Mùa cổ điển là
hết một thời đại trong thi ca.
Làng thơ mới tự mình mở cửa đón mời một người cũ. Họ không nói chuyện hơn thua
nữa. Thực hành một ý kiến phát biểu ra từ trước, họ nhã nhặn bỏ luôn cái danh
hiệu thơ mới ; từ nay thơ họ chỉ gọi nó là thơ. Tôi sẵn lòng tin rằng tương lai
sẽ chiều theo ý họ. Nhưng Quách Tấn là một người thanh niên có Tây học ; người
thanh niên ấy hồi 1939 đã xuất bản một tập thơ cũ được Tản Đà để ngang với thơ
Yên Đổ, thơ Hồ Xuân Hương, mà chúng ta lại thấy lạt lạt. Đến nay người cho ra
một tập nữa, chúng ta hết sức hoan nghênh, thì trong những nhà thơ cũ chính
tông lại ít có người thích. Nội chừng ấy cũng đủ chứng rằng sau này thơ có thể
không chia mới cũ, nhưng trong khoảng mười năm qua, mới, cũ là hai sự thực.
Lần theo dòng thời gian đến cuối giai đoạn này của lịch sử, ta hãy dừng lại, để
nhận rõ chân tướng của mỗi loại thơ.
Cái danh hiệu thơ cũ ta đã dùng nhiều lần, mỗi người hiểu một cách. Người phái
cũ bảo đó là tất cả thi ca Việt Nam, tất cả thi ca Trung Quốc từ trước tới nay,
nghĩa là chỉ trừ những bài quốc văn quái gở mạo danh là thơ mới xuất hiện sau
1932, ngoài ra là thơ cũ hết. Chẳng những thế, họ còn ban tên thơ cũ cho những
bài tuy không đúng niêm luật nhưng vẫn thuộc vào các thể thất ngôn, ngũ ngôn,
lục bát, v. v..., do những người trẻ tuổi viết ra. Thành ra khi họ dùng hai chữ
thơ cũ, họ nghĩ đến Khuất Nguyên, Lý Bạch, Đỗ Phủ, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du và
bao nhiêu tên rạng rỡ nữa ; họ cũng có thể nghĩ đến Lưu Trọng Lư, Thái Can, v.
v... Kể như vậy cũng tiện! Trong các cuộc xung đột họ sẽ đưa những tên ấy ra
làm hậu thuẫn thì ai còn dám đương đầu.
Song bọn mới cũng chẳng vừa chi. Họ nhất định cướp cho được Lưu Trọng Lư, Thái
Can, v. v..., và dành luôn cả Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đỗ Phủ, Lý Bạch. Có gì
đâu. Trong ý họ thơ cũ là cái mớ thi ca đã xuất hiện khoảng nửa thế kỷ nay, đã
trị vì một cách bệ vệ trên các sách báo quốc ngữ và hiện đương chiếm một phần
lớn cái bộ Văn đàn bảo giám của ông Trần Trung Viên. Hơn nữa,
trừ một đôi khi hăng quá hóa liều còn thì nói thơ cũ họ chỉ muốn nói những bài
thơ dở gần đây, nhất là những bài thuộc về thể thơ họ căm nhất, thể thơ luật.
Nói tóm lại, thơ cũ hoặc là tinh hoa của mấy ngàn năm văn học, hoặc là cặn bã
một lối thơ đến lúc tàn.
Định nghĩa như thế thì có thể cãi nhau mãn kiếp cũng chưa xong. Lỗi ấy tại ai?
Mới ngó qua thì hình như lỗi những người trẻ tuổi. Nhưng ta hãy nghĩ : danh từ
thơ cũ là một danh từ chính họ vừa đặt ra. Ngày xưa không có thơ cũ. Họ cần
phải phản động lại một lối thơ rất thịnh hành trong vài ba mươi năm gần đây. Vẫn
biết trong lối ấy cũng đã sản xuất ít bài có giá trị, song những bài ấy thưa
thớt quá không che được cái tầm thường mênh mông, cái trống rỗng đồ sộ đương
ngự trị trên thi đàn Việt Nam. Tinh thần lối thơ ấy đã chết. Họ phải thoát ly
ra khỏi xác chết để tìm một đường sống. Không biết gọi xác chếtâấy thế nào, họ
đặt liều cho nó cái tên : thơ cũ. Chữ dùng có thể sai, nhưng nguyện vọng của họ
rất chính đáng. Có bao giờ họ xâm phạm đến các thi hào đời xưa đâu, mà người ta
phải nhọc lòng bênh vực. Họ chỉ công kích một lối thơ gần đây, một lối thơ tai
hại nó vẫn giống thơ Lý, Đỗ. Như cái nhăn mặt của Đông Thi vẫn giống cái nhăn
mặt của Tây Thi vậy!
Họ không muốn nhăn mặt. Sợ mang cái dại của Đông Thi. Họ tìm những vẻ đẹp khác.
Thơ mới ra đời.
Ta hãy định nghĩa thế nào là thơ mới và luôn thể hoặc ta sẽ tìm được cái nghĩa
chính đáng của danh từ thơ cũ. Trước hết muốn tránh mọi sự lầm lẫn xin hiểu chữ thơ theo
nghĩa chữ thi trong Kinh Thi hay chữ poésietrong
tiếng Pháp. Hiểu theo nghĩa rộng vậy. Đã thế, khi nói lối thơ mới chỉ là nói
cho tiện, chứ thực ra thơ mới cũng nhiều lối. Bởi không nhận rõ điều ấy nên có
đôi người tưởng thơ mới tức là thơ tự do. Đã đành theo cách định nghĩa của
người đề xướng ra nó thì chính nó là thơ tự do, nhưng trong mười năm hàng vạn
người đã dùng danh từ thơ mới để chỉ rất nhiều bài thơ khác xa lối thơ tự do.
Danh từ này vốn mới đặt ra, người ta trao cho nó nghĩa gì thì nó sẽ có nghĩa
ấy. Cho nên phải hiểu nó theo nghĩa thông thường, không thể hiểu theo cách định
nghĩa của ông Phan Khôi.
Thơ tự do chỉ là một phần nhỏ trong thơ mới. Phong trào thơ mới trước hết là
một cuộc thí nghiệm táo bạo để định lại giá trị những khuôn phép xưa. Cuộc thí
nghiệm bây giờ đã tạm xong. Và đây là những kết quả :
Thể Đường luật vừa động đến là tan. Những bài Đường luật của Quách Tấn dầu được
hoan nghênh cũng khó làm sống lại phép đối chữ, đối câu cùng cái nội dung chặt
chẽ của thể thơ.
Thất ngôn và ngũ ngôn rất thịnh. Không hẳn là cổ phong. Cổ phong ngày xưa đã
thúc lại thành Đường luật. Thất ngôn và ngũ ngôn bây giờ lại do luật Đường giãn
và nới ra. Cho nên êm tai hơn. Cũng có lẽ vì nó ưa vần bằng hơn vần trắc.
Ca trù biến thành thơ tám chữ. Thể thơ này ra đời từ trước 1936, nghĩa là trước
khi ông Thao Thao đề xướng. Yêu vận mất. Phần nhiều vần liên châu.
Lục bát vẫn được trân trọng: Ảnh hưởng truyện Kiều và ca dao. Song thất lục
bát cơ hồ chết, không hiểu vì sao.
Thơ bốn chữ trước chỉ thấy trong những bài vè, nay cất lên hàng những thể thơ
nghiêm chỉnh.
Lục ngôn thể trước chỉ thấy trong Bạch vân thi tập thỉnh thoảng cũng được dùng.
Từ khúc mà hồi đầu người ta toan đưa làm thể chính thức của thơ mới, đã chết
dần cùng với thơ tự do.
Luật đổi thanh rất tự nhiên trong thơ Việt vẫn chi phối hết
thảy các thể thơ.
.jpg)
Nói tóm lại, phong trào thơ mới đã vứt đi nhiều khuôn phép xưa, song cũng nhiều
khuôn phép nhân đó sẽ thêm bền vững. Hẳn tương lai còn dành nhiều vinh quang
cho những khuôn phép này. Nó đã qua được một cơn sóng gió dữ dội trong khi các
khuôn phép mới xuất hiện đều bị tiêu trầm như thơ tự do, thơ mười chữ, thơ mười
hai chữ, hay đương sắp sửa tiêu trầm như những cách gieo vần phỏng theo thơ
Pháp.
Đến đây chắc người ta nhắc lại cái câu đã nói nhiều lần: "Không có thơ
mới. Cái điều các anh gọi là mới, hơn ngàn năm truớc đã có rồi."
Thì ai chẳng nhận thế. Nhưng đã lâu lắm ta chỉ quen với món thất ngôn bát cú.
Quen đến ngấy. Bây giờ nếu có gì chưa quen ta cứ gọi là mới, chứ sao. Ở nhà quê
mỗi năm một lần ăn cơm mới. Có ai bắt bẻ: "Mới gì thứ cơm ấy, năm ngoái đã
ăn rồi mà"? Vậy mặc dầu các lối thơ thông dụng đời nay chỉ là những lối
thơ xưa phục hưng, nó vẫn mới như thường.
Huống chi ta đã thấy những lối thơ xưa phục hưng đều có biến thể ít nhiều. Nó
mềm mại hơn. Nhạc điệu câu thơ cũng khác. Vì những chỗ ngắt hơi không nhất
định. Nhất là vì cái lối dùng chữ rớt đã được nhập tịch đường hoàng.
Hôm nay tôi đã chết trong người,
Xưa hẹn nghìn năm yêu mến tôi.
Hai câu thất ngôn ấy của Xuân Diệu hình dáng khác thơ xưa biết bao. Phép dùng
chữ, phép đặt câu đổi mới một cách táo bạo cũng thay hình dáng câu thơ không
ít. Những thể thơ, cũng như toàn thể xã hội Á Đông, muốn mưu lấy sinh tồn,
không ít thì nhiều cũng phải thay hình đổi dáng.
Nhưng hôm nay tôi chưa muốn nói nhiều về hình dáng câu thơ. Một lần khác buồn
rầu hơn chúng ta sẽ thảo luận kỹ càng về luật thơ mới, về những vần gián cách,
vần ôm nhau, vần hỗn tạp, về ngữ pháp, cú pháp và nhiều điều rắc rối nữa.
Bây giờ hãy đi tìm cái điều ta cho là quan trọng hơn: tinh thần thơ mới.
Giá các nhà thơ mới cứ viết những câu như hai câu vừa trích trên này thì tiện
cho ta biết mấy. Nhưng chính Xuân Diệu còn viết :
Người giai nhân : bến đợi dưới cây già;
Tình du khách : thuyền qua khuông buộc chặt.
Và một nhà thơ cũ tả cảnh thu lại có những câu nhí nhảnh và lả lơi :
Ô hay ! cảnh cũng ưa người nhỉ !
Ai thấy ai mà chẳng ngẩn ngơ ?
Giá trong thơ cũ chỉ có những trần ngôn sáo ngữ, những bài thơ chúc tụng, những
bài thơ vịnh hết cái này đến cái nọ, mà các nhà thơ mới lại chỉ làm những bài
kiệt tác thì cũng tiện cho ta biết mấy. Khốn nỗi, cái tầm thường, cái lố lăng
chẳng phải của riêng một thời nào và muốn hiểu tinh thần thơ cho đúng đắn, phải
sánh bài hay với bài hay vậy.
Âu là ta đành phải nhận rằng trời đất không phải dựng lên cùng một lần với thế
hệ chúng ta. Hôm nay đã phôi thai từ hôm qua và trong cái mới vẫn còn rớt lại
ít nhiều cái cũ. Các thời đại vẫn liên tiếp cùng nhau và muốn rõ đặc sắc mỗi
thời phải nhìn vào đại thể.
Cứ đại thể thì tất cả tinh thần thời xưa - hay thơ cũ - và thời nay - hay thơ
mới - có thể gồm lại trong hai chữ tôi và ta. Ngày
trước là thời chữ ta, bây giờ là thời chữ tôi. Nói giống nhau thì vẫn có chỗ
giống nhau như chữ tôi vẫn giống chữ ta. Nhưng chúng ta hãy tìm những chỗ khác
nhau.
Ngày thứ nhất - ai biết đích ngày nào - chữ tôi xuất hiện trên thi đàn Việt
Nam, nó thực bỡ ngỡ. Nó như lạc loài nơi đất khách. Bởi nó mang theo một quan
niệm chưa từng thấy ở xứ này : quan niệm cá nhân. Xã hội Việt Nam từ xưa không
có cá nhân. Chỉ có đoàn thể : lớn thì quốc gia, nhỏ thì gia đình. Còn cá nhân,
cái bản sắc của cá nhân chìm đắm trong gia đình, trong quốc gia như giọt nước
trong biển cả. Cũng có những bực kỳ tài xuất đầu lộ diện. Thảng hoặc họ cũng
ghi hình ảnh họ trong văn thơ. Và thảng hoặc trong văn thơ họ cũng dùng chữ tôi
để nói chuyện với mình, hay - thì cũng thế - với tất cả mọi người. Mỗi khi nhìn
vào tâm hồn họ hay đứng trước loài người mênh mông, hoặc họ không tự xưng, hoặc
họ ẩn mình sau chữ ta, một chữ có thể chỉ chung nhiều người. Họ phải cầu cứu
đoàn thể để trốn cô đơn. Chẳng trách gì tác phẩm họ vừa ra đời, đoàn thể đã
dành làm của chung, lắm khi cũng chẳng thèm ghi tên của họ. Ở phương Tây, nhất
là từ khi có đạo Thiên Chúa, không bao giờ cá nhân lại bị rẻ rúng đến thế.
Bởi vậy cho nên, khi chữ tôi, với cái nghĩa tuyệt đối của nó, xuất
hiện giữa thi đàn Việt Nam, bao nhiêu con mắt nhìn nó một cách khó chịu. Nó cứ
luôn luôn đi theo những chữ anh, các bác, chữ ông đã thấy chướng. Huống bây giờ
nó đến một mình !
Nhưng, ngày một ngày hai, nó mất dần cái vẻ bỡ ngỡ. Nó được vô số người quen.
Người ta lại còn thấy nó đáng thương. Mà thật nó tội nghiệp quá !
Thi nhân ta cơ hồ đã mất hết cái cốt cách hiên ngang ngày trước. Chữ ta với họ
to rộng quá. Tâm hồn của họ chỉ vừa thu trong khuôn khổ chữ tôi. Đừng có tìm ở
họ cái khí phách ngang tàng của một thi hào đời xưa như Lý Thái Bạch, trong
trời đất chỉ biết có thơ. Đến chút lòng tự trọng cần để khinh cảnh cơ hàn, họ
cũng không có nữa:
Nỗi đời cay cực đang giơ vuốt,
Cơm áo không đùa với khách thơ.
Không biết trong khi rên rỉ như thế Xuân Diệu có nghĩ đến Nguyễn Công Trứ, một
người đồng quận, chẳng những đã đùa cảnh nghèo mà còn lấy cảnh nghèo làm vui.
.jpg)
Đời chúng ta đã nằm trong vòng chữ tôi. Mất bề rộng ta đi tìm bề sâu. Nhưng
càng đi sâu càng lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường
tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cuồng với Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, ta đắm say
cùng Xuân Diệu. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi
tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngơ ngẩn buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận.
Cả trời thực, trời mộng vẫn nao nao theo hồn ta.
Thực chưa bao giờ thơ Việt Nam buồn và nhất là xôn xao như thế. Cùng lòng tự
tôn, ta mất luôn cả cái bình yên thời trước.
Thời trước, dầu bị oan khuất như Cao Bá Nhạ, dầu bị khinh bỏ như cô phụ trên
bến Tầm Dương, vẫn còn có thể nương tựa vào một cái gì không di dịch. Ngày nay
lớp thành kiến phủ trên linh hồn đã tiêu tan cùng lớp hoa hòe phủ trên thi tứ.
Phương Tây đã giao trả hồn ta lại cho ta Nhưng ta bàng hoàng vì nhìn vào đó ta
thấy thiếu một điều, một điều cần hơn trăm nghìn điều khác : một lòng tin đầy
đủ.
Đó, tất cả cái bi kịch đương diễn ngấm ngầm, dưới những phù hiệu dễ dãi, trong
hồn người thanh niên.
Bi kịch ấy họ gửi cả vào tiếng Việt. Họ yêu vô cùng thứ tiếng trong mấy mươi
thế kỷ đã chia sẻ vui buồn với cha ông. Họ dồn tình yêu quê hương trong tình
yêu tiếng Việt. Tiếng Việt, họ nghĩ, là tấm lụa đã hứng vong hồn những thế hệ
qua. Đến lượt họ, họ cũng muốn mượn tấm hồn bạch chung để gửi nỗi băn khoăn
riêng.
Nhưng do đó trong thất vọng sẽ nảy mầm hi vọng.
Chưa bao giờ như bây giờ họ hiểu câu nói can đảm của ông chủ báo Nam
Phong: "Truyện Kiều còn, tiếng ta còn ; tiếng ta còn, nước ta
còn".
Chưa bao giờ như bây giờ họ cảm thấy tinh thần nòi giống cũng như các thể thơ
xưa chỉ biến thiên chứ không sao tiêu diệt.
Chưa bao giờ như bây giờ họ thấy cần phải tìm về dĩ vàng để vịn vào những gì
bất diệt đủ bảo đảm cho ngày mai.
Novembre 1941
Thế Lữ
.jpg)
Chính tên Nguyễn Thứ Lễ. Sinh tháng 10 năm Đinh Mùi (1907). Nơi sinh Thế Lữ lấy
làm lạ thấy người nhà nói là Thái Hà ấp Hà Nội, còn thi sĩ thì cứ tưởng là Lạng
Sơn, nơi đã ở từ khi còn bé đến năm 11 tuổi. 11 tuổi, xuống Hải Phòng. Học đến
năm thứ ba ban thành chung thì bỏ để theo sở thích riêng. Sau đó lên Hà Nội học
trường Mỹ thuật, nhưng lại thôi ngay. Bắt đầu viết từ hồi này.
Được ít lâu bị đau lại về Hải Phòng tĩnh dưỡng. Những ý thơ và đôi bài thơ đầu
tiên, như bài "Lựa tiếng đàn" nảy ra trong lúc này.
Có chân trong Tự lực văn đoàn và trong tòa soạn các báo Phong hóa, Ngày nay,
Tinh hoa.
Đã xuất bản: Mấy vần thơ (1935). Mấy vần thơ, tập mới (Đời nay, Hà Nội, 1941)
Luôn trong mấy năm, mê theo thơ người này, người khác, tôi không hề ngâm thơ
Thế Lữ. Tôi cứ nghĩ lòng trí tôi đã thay đổi, không sao còn có thể thích những
vần thơ không cùng tôi thay đổi. Nhưng hôm nay đọc lại những câu với tôi vẫn
còn quen quen, tôi sung sướng biết bao. Tôi đón những câu thơ ấy với cái hân
hoan của khách phiêu lưu lúc trở về cố hương gặp những người thân yêu cũ. Dầu
nhìn nét mặt một hai người khách không khỏi ngờ ngợ... Nhưng hề chi! Khách vẫn
gửi ở đó cái hương vị những ngày âm thầm qua trong gian nhà tranh nọ... Cả một
thời xưa tỉnh dậy trong lòng tôi. Tôi sống lại những đêm bình yên đầy thơ mộng.
Độ ấy thơ mới vừa ra đời. Thế Lữ như vừng sao đột hiện ánh sáng chói khắp cả
trời thơ Việt Nam. Dầu sau này danh vọng Thế Lữ có mờ đi ít nhiều, nhưng người
ta không thể không nhìn nhận cái công Thế Lữ đã dựng thành nền thơ mới ở xứ
này. Thế Lữ không bàn về thơ mới, không bênh vực thơ mới, không bút chiến,
không diễn thuyết, Thế Lữ chỉ lặng lẽ, chỉ điềm nhiên bước những bước vững
vàng, mà trong khoảnh khắc cả hàng ngũ thơ xưa phải tan vỡ.
Bởi vì không có gì khiến người ta tin ở thơ mới hơn là đọc những bài thơ mới
hay. Mà thơ Thế Lữ về thể cách mới không chút rụt rè, mới từ số câu, số chữ,
cách bỏ vần, cho đến tiết tấu âm thanh. Đọc những câu như :
Nhớ cảnh sơn lâm, bóng cả, cây già,
Với tiếng gió gào ngàn, với giọng nguồn hét núi,
Với khi thét khúc trường ca dữ dội
Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng,
Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,
Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc.
Đọc những câu ấy, không ai còn có quyền bĩu môi trước cuộc cách mệnh về thi ca
đương nổi dậy. Cho đến những bài thất ngôn, ngũ ngôn, lục bát, song thất lục
bát của Thế Lữ cũng khác hẳn xưa. Thế Lữ đã làm rạn vỡ những khuôn khổ ngàn năm
không di dịch. Chữ dùng lại rất táo bạo. Đọc đôi bài, nhất là bài "Nhớ
rừng" ta tưởng chừng thấy những chữ bị xô đẩy, bị dằn vặt bởi một sức mạnh
phi thường. Thế Lữ như một viên tướng điều khiển đội quân Việt ngữ bằng những
mệnh lệnh không thể cưỡng được.
Nhưng con người táo bạo ấy vẫn không nỡ lìa những giấc mộng nên thơ của thời
trước. Tuy ảnh hưởng thi ca Pháp về phái lãng mạn và nhất là ảnh hưởng tản văn
Pháp đã khiến những mộng ấy đã có một ít hình dáng mới, một ít sắc màu mới, ta
vẫn có thể nhìn nhận dễ dàng cái di sản của lớp người vừa qua. Thế Lữ cũng như
phần đông thanh niên ta hồi trước hay buồn nàn vẩn vơ.
Người muốn sống cuộc đời ẩn sĩ
Trăm năm theo dõi đám mây trôi
Người lưu luyến cảnh tiên trong tưởng tượng, phảng phất nghe tiếng sáo tiên,
mải mê nhìn những nàng tiên. Muốn gợi trí mơ tưởng cảnh tiên, người không cần
chi nhiều. Đương đi giữa đuơgnf phố rộn rịp, bỗng trônt thấy những cành đào
cành mai là người đã
... tưởng nhớ cảnh quê hương
Bồng lai muôn thủa vườn xuân thắm,
Sán lạn, u huyền, trong khói hương...
Đương cùng bầu bạn uống rượu, vừa ngà ngà say là người đã thoát trần bỏ bạn hữu
ở lại để đi về chốn
Lung linh vàng dội cung Quỳnh
Nhịp nhàng biến hiện những mình Tiên nga.
Ở xứ ta từ khi có người nói chuyện tiên, nghĩa là từ khi có thi sĩ, chưa bao
giờ ta thấy thế giới tiên có nhiều vẻ đẹp như thế. Phải chăng vì cõi tiên đã
cùng cõi trần Âu hóa?
Nhưng làm tiên, làm ẩn sĩ hay làm chinh phu chỉ là chuyện mộng. Sự thực là khi
nghe tiếng ái ân réo rắt, chỉ có khách chinh phu "đi theo đuổi bước tương
lai", còn thi nhân và chúng ta ở lại bên sông cùng thiếu nữ. Sự thực thì
giấc mộng ẩn sĩ tan dần trong một căn nhà ở Hà Nội. Và nói cho đúng, thi nhân
có lên tiên cũng chỉ để nói chuyện dưới trần. Những áo đào thiên tiên người
thấy trong khi say thường phấp phới trên bờ hồ Hoàn Kiếm : Tôi muốn nói Thế Lữ
vẫn nặng lòng trần. Người say theo những cảnh đẹp của trần gian muôn hình muôn
vẻ, từ
Cảnh vĩ đại sóng nghiêng trời, thác ngàn đổ;
cho đến
Nét mong manh, thấp thoáng cánh hoa bay ;
Người đã khéo tả hình sắc lại cũng khéo tả âm thanh. Những đoạn thơ tả cảnh, tả
tiếng của Thế Lữ thực không sao kể xiết. Ngay trong những bài không hay lắm,
vẫn có nhiều câu rất thần tình. Chẳng hạn như :
Sáng hôm nay, sương biếc tỏa mờ mờ
Như hương khói đượm đầu cau, mái rạ ;
Ánh hồng tía rắc ngọc châu trên lá,
Trời trong xanh, chân trời đỏ hây hây,
.jpg)
Nhưng trong "vườn trần gian" còn gì thắm tươi hơn những thiếu nữ. Cho
nên không biết bao nhiêu lần thi nhân tả người đẹp với những nét tinh tế, dịu
dàng và âu yếm. Người thấy rõ:
Trên vừng trán ngây thơ, trong sáng,
Vẩn vơ qua một áng hương buồn.
Người lặng nhìn:
Đôi mắt cô em như say, như đắm,
Như buồn in hình ảnh giấc mơ xa.
Người mải mê nghe tiếng hát của người đẹp :
Tiếng hát trong như nước ngọc tuyền,
Êm như hơi gió thoảng cung tiên,
Cao như thông vút, buồn như liễu :
Nước lặng, mây ngừng, ta đứng yên.
Có những thi nhân chỉ tìm ý thơ trong tình yêu của một người. Trái lại trong
thơ Thế Lữ thấp thoáng hình ảnh không biết bao nhiêu người. Mỗi thiếu nữ đã đi
qua trong đời thi nhân hay trong trí tưởng thi nhân đều mang theo một chút
hương ân ái. Đối với họ, thi nhân chưa đủ thân mật để gọi bằng em ; thi nhân
chỉ dùng hai tiếng "cô em", nghe lẳng lơ, mà xa vời và thiếu tình ấm
áp. Có lẽ Thế Lữ là một người khát yêu, lòng mở sẵn để đón một tình duyên không
thấy tới. Mối tình yêu không người yêu ấy man mác khắp cỏ cây mây nước, nên thi
nhân thường tả những cảnh đượm tình luyến ái :
Mây hồng ngừng lại sau đèo,
Mình cây nắng nhuộm, bóng chiều không đi.
Trời có những dải mây huyền thấp thoáng.
Như vấn vương lưu luyến quyện lòng ai;
Khiến cho cảnh bồi hồi ngây ngất.
Tiếng sáo chưa nỡ dứt trên không,
Khiến cho hồ nước mịt mù,
Ngày không muốn hết, ta không muốn về.
Thơ Thế Lữ là nơi hẹn hò của hai nguồn thi cảm. Thế Lữ đã băn khoăn trước hai
nẻo đường : nẻo về quá khứ với mơ mộng, nẻo tới tương lai và thực tế. Đáng lẽ
Thế Lữ nên rẽ nẻo thứ hai này. Sau một hồi mộng mị vẩn vơ, thơ Thế Lữ như một
luồng gió lạ xui người ta biết say sưa với cái sán lạn của cuộc đời thực tế,
biết cười cùng hoa nở chim kêu, biết yêu và biết yêu tình yêu. Thế Lữ đã làm
giáo sư dạy khoa tình ái cho cả một thời đại.
Nhưng hình như có hồi Thế Lữ đã đi lầm đường. Bởi người ta nói quá nhiều, nên
thi nhân tưởng quê hương mình là tiên giới và quên rằng đặc sắc của người chính
ở chỗ tả những vẻ đẹp thực của trần gian.
Tuy vậy, dầu về hồi sau thơ Thế Lữ có phần kém trước, nhưng giá những bài ấy là
của một người khác, thì vẫn có thể dành cho tác giả nó một địa vị khá trên thi
đàn. Bởi vì Thế Lữ ít khi ghép những lời nói suông, khi nào viết là cũng có
chuyện gì để nói.
Tôi nói về Thế Lữ đã nhiều quá rồi. Nhưng còn biết bao nhiêu điều muốn nói nữa.
Tôi thấy chung quanh tôi người ta lạnh lùng quá. Thế Lữ cơ hồ đã đi theo phần
đông thi sĩ trong "Văn đàn bảo giám". Cái cảnh lạt phải ấy sao mà
buồn thế!
Không, ta hãy đi ngược lại thời gian, quên những sở thích nhất thời và trân
trọng lấy những bông hoa vẫn thắm tươi như hồi mới nở.
Janvier 1941
Nhớ Rừng
(Lời con Hổ ở vườn Bách thú)
Gậm một khối căm hờn trong cũi sắt,
Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua.
Khinh lũ người kia ngạo mạn, ngẩn ngơ,
Giương mắt bé riễu oai linh rừng thẳm
Nay sa cơ, bị nhục nhằn tù hãm
Để làm trò lạ mắt, thứ đồ chơi.
Chịu ngang bầy cùng bọn gấu dở hơi,
Với cặp báo chuồng bên vô tư lự.
Ta sống mãi trong tình thương nỗi nhớ,
Thủa tung hoành, hống hách những ngày xưa.
Nhớ cảnh sơn lâm, bóng cả, cây già,
Với tiếng gió gào ngàn, với giọng nguồn hét
núi,
Với khi thét khúc trường ca dữ dội
Ta bước chân lên, dõng dạc, đường hoàng,
Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,
Vờn bóng âm-thầm, lá gai, cỏ sắc.
Trong hang tối, mắt thần khi đã quắc
Là khiến cho mọi vật đều im hơi.
Ta biết ta chúa tể muôn của loài
Giữa chốn thảo hoa, không tên không tuổi.
Nào đâu những đêm vàng bên bờ suối,
Ta say mồi đứng uống ánh trăng tan?
Đâu những ngày mưa chuyển bốn phương ngàn
Ta lặng ngắm giang san ta đổi mới?
Đâu những bình minh cây xanh nắng gội
Tiếng chim ca giấc ngủ ta tưng bừng?
Đâu những chiều lênh láng máu sau rừng
.jpg)
Ta đợi chết mảnh mặt trời gay gắt
Để ta chiếm lấy riêng phần bí mật?
-- Than ôi! thời oanh liệt nay còn đâu?
Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu
Ghét những cảnh không đời nào thay đổi,
Những cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối:
Hoa chăm, cỏ sén, lối phẳng, cây trồng;
Giải nước đen giả suối, chẳng thông dòng
Len dưới nách những mô gò thấp kém;
Dăm vừng lá hiền lành không bí hiểm
Cũng học đòi bắt chước vẻ hoang vu
Của chốn ngàn năm cao cả, âm u.
Hỡi oai linh, cảnh nước non hùng vĩ!
Là nơi giống hùm thiêng ta ngự trị,
Nơi thênh thang ta vùng vẫy ngày xưa
Nơi ta không còn được thấy bao giờ!
Có biết chăng trong những ngày ngao ngán
Ta đang theo giấc mộng ngàn to lớn
Để hồn ta phảng phất được gần ngươi
─ Hỡi cảnh rừng ghê gớm của ta ơi!
(Mấy vần thơ, tập mới)
Tiếng trúc tuyệt vời
Tiếng địch thổi đâu đây,
Cớ sao mà réo rắt?
Lơ lửng cao đưa tận lưng trời xanh ngắt,
Mây bay... gió quyến mây bay...
Tiếng vi vút như khuyên van, như dìu dặt
Như hắt hiu cùng hơi gió heo may.
Ánh chiều thu
Lướt mặt hồ thu,
Sương hồng lam nhẹ lan trên sóng biếc,
Rặng lau già xao xác tiếng reo khô.
Như khua động nỗi nhớ nhung, thương tiếc
Trong lòng người đứng bên hồ.
Cô em buồn đứng bên hồ
Nghiêng tựa mình cây, dáng thẩn thơ.
Chừng cô tưởng đến ngày vui sẽ mất,
Mà sắc đẹp rỡ ràng rồi sẽ tắt
Như bóng chiều dần khuất
Dưới chân trời.
Cho nên cô nghe tiếng trúc tuyệt vời,
- Thổn thức với lòng cô thổn thức,
Man mác với lòng cô man mác -
Cô để tâm hồn tê tái, bâng khuâng.
Ta muốn nâng
Tấm khăn hồng lau mắt lệ cho ai.
Vì ta sợ má đào kia phai,
Cũng như ta đã ca
Khuyên ngày vui trở lại
Cùng với ánh quanh minh còn mãi.
─ Cho người vui cảnh quên già.
(Mấy vần thơ, tập mới)
Tiếng Sáo Thiên Thai
Ánh xuân lướt cỏ xuân tươi,
Bên rừng thổi sáo một hai Kim Đồng.
Tiếng đưa hiu hắt bên lòng,
Buồn ơi! Xa vắng, mênh mông là buồn...
Tiên Nga tóc xõa bên nguồn.
Hàng tùng rủ rỉ trên cồn đìu hiu;
Mây hồng ngừng lại sau đèo,
Mình cây nắng nhuộm, bóng chiều không đi.
Trời cao, xanh ngắt. - Ô kìa
Hai con hạc trắng bay về Bồng lai.
Theo chim, tiếng sáo lên khơi,
Lại theo giòng suối bên người Tiên Nga.
Khi cao, vút tận mây mờ,
Khi gần, vắt vẻo bên bờ cây xanh,
Êm như lọt tiếng tơ tình,
Đẹp như Ngọc Nữ uốn mình trong không,
Thiên Thai thoảng gió mơ mòng,
Ngọc Chân buồn tưởng tiếng lòng xa bay...
(Mấy vần thơ, tập mới)
Bên sông đưa khách
Tặng tác giả "Đời mưa gió"
Lòng em như nước Trường Giang ấy
Sớm tối theo chàng tới Phúc Châu.
(Lời Kĩ nữ)
Trời nặng mây mù. Mấy khóm cây
Đứng kia không biết tỉnh hay say.
Đỗ bờ sông trắng, con thuyền bé.
Cạnh lớp lau già gió lắt lay.
Tôi tiễn đưa anh đến tận thuyền
Để dài thêm hạn cuộc tình duyên.
Thuyền đi tôi sẽ rời chân lại.
Tôi nhớ tình ta, anh vội quên
Thuyền khách đi rồi, tôi vẫn chờ
Lòng tôi theo lái tới phương mô.
Bâng khuâng trong cõi sầu vô hạn
Không khóc vì chưng mắt đã khô.
Đâu biết rằng anh cũng chỉ là
Khách chơi giây lát ghé chơi qua;
Rồi thôi níu áo không tình nữa
Để mặc tình ai khổ, ước, mơ.
Tôi chỉ là người mơ ước thôi
Là người mơ ước hão! Than ôi!
Bình minh chói lói đâu đâu ấy
Còn chốn lòng riêng u ám hoài.
Mà biết vô duyên vẫn cứ mong
Trăm năm ôm mãi khối tình không,
Trọn đời làm kẻ đưa thuyền khách:
Thuyền chảy, trơ vơ đứng vời trông.
.jpg)
(Mấy vần thơ, tập mới)
Cây đàn muôn điệu
Tôi chỉ là một khách tình si
Ham vẻ Đẹp có muôn hình, muôn thể.
Mượn lấy bút nàng Ly Tao tôi vẽ,
Và mượn cây đàn ngàn phím, tôi ca
Vẻ đẹp u trầm, đắm đuối, hay ngây thơ,
Cũng như vẻ Đẹp cao siêu, hùng tráng
Của non nước, của thi văn, tư tưởng.
Dáng yêu kiều tha thướt khách giai nhân;
Ánh tưng bừng linh hoạt nắng trời xuân;
Vẻ sầu muộn âm thầm ngày mưa gió;
Cảnh vĩ đại, sóng nghiêng trời, thác ngàn đổ;
Nét mong manh, thấp thoáng cánh hoa bay;
Cảnh cơ hàn nơi nước đọng bùn lầy;
Thú sán lạn mơ hồ trong ảo mộng;
Chí hăng hái đua ganh đời náo động:
Tôi đều yêu, đều kiếm, đều say mê.
Tôi sẵn lòng đau vì tiếng ai bi,
Và tôi cảm khái bởi những lời hăng hái.
Tôi ngợi ca với tiếng lòng phấn khởi,
Tôi thở than cùng thiếu nữ bâng khuâng,
Tôi véo von theo tiếng sáo lưng chừng,
Tôi yên ủi với tiếng chuông huyền diệu,
Với Nàng Thơ, tôi có đàn muôn điệu;
Với Nàng Thơ, tôi có bút muôn mầu:
Tôi muốn làm nhà nghệ sĩ nhiệm mầu:
Lấy Thanh Sắc trần gian làm tài liệu.
(Mấy vần thơ, tập mới)
Vẻ đẹp thoáng qua
Hôm qua đi hái mấy vần thơ,
Ở mãi vườn tiên gần Lạc Hồ:
Cảnh tĩnh trong hoa chim mách lẻo.
Gió đào mơn trớn liễu buông tơ.
Nước mát hơi thu thắm sắc trời,
Trời xanh, xanh ngắt đượm hồng phai.
Ái ân, bờ cỏ ôm chân trúc,
Sau trúc, ô kìa! Xiêm áo ai?
Rẽ lá, thi nhân bước lại bên
Mấy vòng sóng gợn mặt hồ yên,
Nhởn nhơ vùng vẫy ba cô tắm
Dưới khóm hoa quỳnh lá biếc xen.
Hồ trong như ngọc tẩm thân ngà,
Lồ lộ da tiên thô sắc hoa,
Mỉm miệng anh đào tan tác rụng,
Tóc buông vờn mặt nước say sưa.
Say sưa, người khách lạ bồng-lai,
Giận lũ chim kia khúc khích hoài.
Van khẽ gió đừng vi vút nữa.
─ Nhưng mà chim, gió có nghe ai?
Lời oanh trên liễu, yến bên hồng,
Hạc ở trong không, phụng dưới tùng,
Bỗng chốc cùng nhau cao tiếng họa,
Đờn tiên rộn rã khắp tiên cung...
Hoa lá cùng bay bướm lượn qua,
Người tiên biến mất - khách trông ra:
Mặt hồ nước phẳng nghiêm như giận.
- Một áng hương tan, khói tỏa mờ.
(Mấy vần thơ, tập mới)
Giây phút chạnh lòng
(Tặng tác giả "Đoạn tuyệt")
Anh đi đường anh, tôi đường tôi
Tình nghĩa đôi ta có thế thôi
Đã quyết không mong sum họp mãi
Bận lòng chi nữa lúc chia phôi
Non nước đang chờ gót lãng du
Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu
Lòng tôi phơi phới quên thương tiếc
Đưa tiễn anh ra chốn hải hồ
Anh đi vui cảnh lạ, đường xa
Đem chí bình sinh dãi nắng mưa
Thân đã hiến cho đời gió bụi
Đâu còn lưu luyến chút duyên tơ
Rồi có khi nào ngắm bóng mây
Chiều thu đưa lạnh gió heo may
Dừng chân trên bến sông xa vắng
Chạnh nhớ tình tôi trong phút giây
Xin anh cứ tưởng bạn anh tuy
Giam hãm thân trong cảnh nặng nề
Vẫn để hồn theo người lận đận
Vẫn hằng trông đếm bước anh đi
Lấy câu khảng khái tiễn đưa nhau
Em muốn cho ta chẳng thảm sầu
Nhưng chính lòng em còn thổn thức
Buồn kia em giấu được ta đâu
Em đứng nương mình dưới gốc mai
Vin ngành sương đọng, lệ hoa rơi
Cười nâng tà áo đưa lên gió
Em bảo: hoa kia khóc hộ người.
Rồi bỗng ngừng vui cùng lẳng lặng
Nhìn nhau bình thản lúc ra đi
Nhưng trong khoảnh khắc thờ ơ ấy
Thấy cả muôn đời hận biệt ly
Năm năm theo tiếng gọi lên đường
Tóc lộng tơi bời gió bốn phương
Mấy lúc thẫn thờ trông trở lại
Để hồn mơ tới bạn quê hương
Ta muốn lòng ta cứ lạnh lùng
Gác tình duyên cũ chẳng đường trông
Song le hương khói yêu đương vẫn
Phảng phất còn vương vấn cạnh lòng
Hôm nay tạm nghỉ bước gian nan
Trong lúc gần xa pháo nổ ran
Rũ áo phong sương trên gác trọ
Lặng nhìn thiên hạ đón xuân sang
Ta thấy xuân nồng thắm khắp nơi
Trên đường rộn rã tiếng đua cười
Động lòng nhớ bạn xuân năm ấy
Cùng ngắm xuân về trên khóm mai
Lòng ta tha thiết đượm tình yêu
Như cảnh trời xuân luyến nắng chiều
Mắt lệ đắm trông miền cách biệt
Phút giây chừng mỏi gót phiêu lưu…
Cát bụi tung trời – Đường vất vả
Còn dài – Nhưng hãy tạm dừng chân
Tưởng người trong chốn xa xăm ấy
Chẳng biết vui buồn đón gió xuân?
(Mấy vần thơ, tập mới)
Thi nhân Việt Nam - Hoài Thanh, Hoài
Chân
Theo http://diendan.vtcgame.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét