Chiến tranh và hòa bình - Phần XIIIb
Chương 10
Nhưng lạ thay, tất cả những mệnh lệnh, những biện pháp và những kế hoạch này, là những cái tuyệt nhiên không thua kém gì những cách thức mà người ta thường làm trong những trường hợp tương tự, đều không động chạm đến thực chất của vấn đề, và như đôi kim trên một cái mặt đồng hồ bị tách rời ra khỏi bộ máy, nó quay lung tung, không có mục đích, không dính dáng gì đến bộ bánh xe trong máy. Về phương diện quân sự, bản kế hoạch tác chiến thiên tài mà Tyer có nói là: thiên tài của Người chưa bao giờ tưởng tượng ra được một cái gì thâm thuý hơn, khôn khéo hơn và đáng khâm phục hơn, và trong khi bút chiến với ông Phan, Tyer lại còn chứng minh rằng kế hoạch này soạn ra ngày mười lăm tháng mười chứ không phải ngày mồng bốn, bản kế hoạch thiên tài ấy không bao giờ và không thể nào được thực hiện, vì nó không có chút gì sát với thực tế. Việc củng cố thành Kreml mà muốn thực hiên cần phải phá huỷ cái đền Hồi giáo. (Napoléon gọi nhà thờ Vaxili Blazenny như vậy) hoàn toàn không có ích lợi gì cả. Việc đặt mìn dưới thành Kreml chỉ góp phần thực hiện ý muốn của hoàng đế khi rút ra khỏi Moskva, tức là muốn cho thành Kreml nổ tung, nghĩa là làm cái việc đánh vào nền nhà để dỗ đứa trẻ vừa bị ngã xuống đấy. Việc truy kích quân đội Nga, một việc khiến Napoléon bận tâm rất nhiều, là một hiện tượng lạ kỳ chưa từng có: các tướng lĩnh Pháp đã mất hút bóng đạo quân sáu vạn người này, và theo lời Tyer, may mà nhờ sự khéo léo và thậm chí cái thiên tài của Mura cho nên mới tìm lại được đạo quân Nga sáu vạn người này, chẳng khác nào tìm một cái kim găm. Về phương diện ngoại giao, tất cả những lời biện luận của Napoléon về lòng đại độ và sự công minh của mình, trước mặt Tatolmin cũng như trước mặt Yokovlev, mà mối lo chủ yếu lúc bấy giờ là làm sao kiếm được một chiếc áo khoác và một cái xe tải, những lời biện luận ấy đều tỏ ra vô hiệu: Alekxandr không tiếp các sứ giả này và không phúc đáp. Về phương diện hành chính, cơ quan thị chính không ngăn chặn được các vụ cướp bóc và, chỉ đem lại lợi ích cho một vài nhân vật có tham gia vào các cơ quan thị chính này: họ lấy cớ giữ gìn an ninh để cướp bóc dân Moskva hay để bảo vệ cho tài sản riêng của họ khỏi bị cướp bóc. Về phương diện tư pháp, sau khi hành hình những người bị gán tội đốt nhà, phần nửa còn lại của Moskva cũng bốc cháy nốt. Về phương diện tôn giáo, cái phương sách thăm viếng các đền thờ đã dùng ở Ai Cập này chẳng đem lại kết quả gì. Hai giáo sĩ tìm được ở Moskva cũng có thử thi hành ý muốn của Napoléon, nhưng một người trong bọn họ đã bị một tên lính Pháp tát tai trong khi làm lễ, còn về người kia thì một viên quan chức Pháp có báo cáo như sau: “Người linh mục mà tôi tìm ra được và mới làm lễ lại như cũ đã quét dọn và đóng cửa nhà thờ. Nhưng đêm hôm qua lại có kẻ đến phá cửa lớn, bẻ khóa, xé sách và gây nhiều việc lộn xộn khác” Về phương diện thương mại, tờ tuyên cáo kêu gọi “các nhà tiểu công nghệ cần cù và tất cả các nông dân” không thể thu được một tiếng vang nào. Nhà tiểu công nghệ cần cù thì không có, còn như nông dân thì những tên phái viên nào dám đi quá xa để phát tờ tuyên cáo này đều bị họ bắt hoặc giết đi. Rồi phương diện giải trí cho dân chúng và quân đội bằng kịch viện, công việc cũng chẳng khả quan hơn. Những nhà hát tổ chức trong thành Krem và trong nhà Pensnyakov lập tức phải đóng cửa, vì các nam nữ diễn viên đều bị cướp hết của cải. Rồi đến việc từ thiện cũng không đưa lại những kết quả mong muốn. Giấy bạc giả và giấy bạc thật tràn ngập khắp Moskva và không có giá trị gì hết. Đối với bọn lính Pháp đang cố vơ vét của cải thì chỉ có vàng là cần thiết. Không những giấy bạc giả mà Napoléon ban phát cho những người khốn khổ một cách nhân từ vậy đã hết giá trị, mà ngay cả bạc nén nữa cũng bị đem đổi lấy vàng với tỷ lệ rất thấp. Nhưng hiện tượng kỳ lạ nhất về sự vô hiệu của những biện pháp của Napoléon vào thời kỳ ấy là sự thất bại của ông ta trong việc cố gắng chặn các vụ cướp bóc và phục hồi kỷ luật. “Những vụ cướp bóc vẫn diễn ra trong thành phố, tuy đã có lệnh chặn đứng nó lại. Trật tự vẫn chưa được phục hồi, và không có một nhà buôn nào trở lại buôn bán một cách hợp pháp. Chỉ có bọn bán rong là dám bán hàng, mà cũng chỉ bán những của ăn cắp”. “Một khu vực trong quận tôi vẫn bị quân lính thuộc lữ đoàn ba cướp phá. Giành giật những đồ đạc ít ỏi còn sót lại của những người khốn khổ đang trốn tránh dưới các hầm nhà; vẫn chưa vừa lòng, quân lính còn nhẫn tâm dùng gươm chém họ bị thương, như tôi đã từng thấy nhiều trường hợp. “Không có gì mới ngoài việc quân lính vẫn tự tiện trộm cướp. Ngày mười chín tháng mười”. “Trộm cướp vẫn hoành hoành. Trong quận chúng tôi có một toán kẻ trộm, rồi đây cần phải đưa những đội quân hùng hậu đến bắt. Ngày mười một tháng mười”. “Hoàng đế rất đỗi bất bình khi thấy rằng tuy đã ra lệnh chặn đứng những vụ cướp bóc, nhưng lúc nào cũng chỉ thấy những toán quân vệ binh đi ăn cướp trở về điện Krem. Trong đạo quân vệ binh kỳ cựu, tình trạng hỗn loạn và việc cướp bóc lại tái diễn vào ngày hôm qua, đêm qua và ngày hôm nay một cách mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Hoàng đế rất phiền lòng khi thấy những binh sĩ tinh nhuệ được chọn để hộ vệ ngài, lẽ ra phải nêu gương kỷ luật, thì lại lăng loàn đến mức xông vào đập phá các hầm rượu và các kho lương dành cho quân đội. Một số khác lại tồi tệ đến nỗi không chịu nghe những người lính canh và những sĩ quan đi tuần, lại còn chửi bới và đánh đập họ nữa. “Quan lễ nghi đại thần của hoàng cung hết sức than phiền - viên tổng đốc viết - rằng tuy đã nhiều lần ra lệnh cấm mà quân lính vẫn đại tiện ở khắp các sân và thậm chí ngay cả dưới cửa sổ của hoàng đế”. Cái quân đội ấy như một đàn súc vật thả rông, giẫm nát dám có lẽ ra có thể cứu chúng khỏi chết đói, cứ tan rã dần, và càng ở Moskva thêm ngày nào nó lại càng đi dần vào cõi chết ngày ấy. Nhưng nó vẫn không nhúc nhích. Mãi đến khi quân Nga cướp những xe lương trên con đường Smolensk và khi nhận được tin trận Tarutino nó mới phát hoảng lên mà bỏ chạy. Napoléon được tin này một cách đột ngột khi đang duyệt binh. Như Tyer có nói, tin này khiến cho ông ta nóng lòng muốn trừng phạt bọn Nga, và ông ta liền ra lệnh dời quân, một mệnh lệnh mà toàn quân đều nức lòng mong đợi. Ở Moskva chạy chốn, binh sĩ trong đạo quân này vơ theo tất cả những gì họ đã cướp được. Napoléon cũng chở theo một kho tàng riêng. Trông thấy đoàn xe kềnh càng trẩy theo đoàn quân, Napoléon rất kinh hãi (như Tyer có nói). Nhưng vì đã có nhiều đồ như ông đã từng làm với các xe chở đồ của một viên thống chế trong khi quân tiến về phía Moskva. Ông ta nhìn những cỗ xe kiệu và xe hòm chở lính đi và nói rằng sau này dùng những chiếc xe kia để chở lương thực và chở thương binh, bệnh binh thì rất tốt. Tình cảnh của toàn thể quân đội giống như tình cảnh của một con vật bị thương đang cảm thấy mình chết và không biết mình đang làm gì. Nghiên cứu những hành động khôn khéo và những mục đích của Napoléon và của quân đội ông ta từ khi tiến vào Moskva cho đến khi bị tiêu diệt cũng chẳng khác gì nghiên cứu ý nghĩa của những sự giãy giụa của một con vật bị thương đang hấp hối. Nhiều khi con vật bị thương nghe thấy tiếng sột soạt, lao mình về phía trước khiến cho người đi săn có dịp bắn nhanh hơn. Napoléon cũng làm như vậy dưới sức ép của toàn thể quân đội ông ta. Tiếng vang của trận Tarutino khiến con thú hoảng sợ, nó trốn về phía trước, chạy đến tận mũi súng người đi săn, rồi lại quay đi, và cuối cùng, cũng như bất cứ con thú nào, nó chạy lùi trở lại theo con đường bất lợi, nguy hiểm nhất, nhưng là con đường quen thuộc, còn in vết chân cũ của nó. Napoléon, mà ta tưởng là kẻ chi huy toàn bộ cuộc vận chuyển này (cũng như một người mông muội tưởng rằng cái hình khắc ở mũi thuyền chính là cái sức mạnh chỉ huy con thuyền), Napoléon trong suốt thời gian hoạt động của ông ta cũng giống như một đứa trẻ ngồi cầm những cái dải dính trong hòm xe mà tưởng tượng rằng mình đang đánh xe đi. Chương 11 Sáng ngày mồng sáu tháng mười, Piotr ra khỏi lán từ sớm và khi trở về, dừng lại trước cửa chơi với con chó lông tia tía, mình dài, chân ngắn và cong vòng kiềng đang quấn quýt quanh chàng. Con chó này ở với họ trong gian nhà lán, nó ngủ với Karataiev, nhưng thỉnh thoảng lại đi lang thang ra ngoài phố, rồi lại trở về. Có lẽ trước đây nó chẳng phải là của ai cả. Bây giờ nó cũng vẫn vô chủ, và cũng không có tên. Lính Pháp gọi nó là Azor, người lính hay kể chuyện cổ tích gọi là Femgalka, Karataiev và mấy người khác nữa gọi nó là con xám, hay đôi khi là con Dài. Cái thân phận chẳng có chủ, cũng chẳng có màu sắc rõ rệt - hình như chẳng hề làm cho con chó nhỏ nao núng. Cái đuôi xù ngắt lên phía trên thành một cái ngù tròn vững chắc, bốn cái chân vòng kiềng phục vụ nó đắc lực đến nỗi nhiều khi, không thèm dùng cả bốn, nó duyên dáng nhấc một chân sau lên và cứ thế mà chạy ba chân, chạy rất nhanh và rất khéo. Đối với nó, cái gì cũng là một dịp để vui mừng. Khi thì nó mừng rỡ rít lên, lăn ngửa ra, khi thì nó nằm sưởi nắng với một vẻ đăm chiêu bao hàm rất nhiều ý nghĩa, khi thì nó lại nô rỡn với một mảnh gỗ hay một cái cọng rơm. Quần áo của Piotr bây giờ gồm một chiếc sơ mi bẩn và rách, di tích cuối cùng của bộ trang phục trước kia của chàng, một cái quần lính mà Piotr đã theo lời khuyên của Karataiev lấy dây thắt ống lại cho ấm, một cái áo kaftan và một cái mũ chụp của nông dân. Dạo này, Piotr trong khác hẳn đi. Chàng không có vẻ béo lắm nữa, tuy vẫn giữ cái dáng to lớn lực lưỡng là một nét di truyền của dòng họ chàng. Râu quai nón và râu mép chàng mọc xồm xoàm, tóc chàng dài và rối xù lên, nhung nhúc những chấy, làm thành một cái mũ chụp lên đầu chàng. Mặt chàng có vẻ rắn rỏi điềm đạm và linh lợi, một vẻ mà trước kia không hề thấy có ở chàng. Cái tính xuề xòa buông trôi trước kia vẫn lộ ra ngay trong đôi mắt ấy, nay đã nhường chỗ cho một nghị lực luôn sẵn sàng hành động và đối phó. Chàng đi chân đất. Piotr hết nhìn xuống cánh đồng nơi mà sáng nay những đoàn xe và những đoàn người ngựa kéo đi nườm nượp, lại nhìn ra phía con sông ở xa xa, rồi lại nhìn con chó đang giả làm ra vẻ muốn cắn chàng thật sự, rồi lại nhìn đôi chân không, mà chàng đặt đi đặt lại đủ các kiểu một cách thích thú, ngọ nguậy mấy ngón chân to mập, và bẩn thỉu. Và cứ mỗi lần nhìn đôi chân không của mình chàng lại thoáng nở một nụ cười hớn hở và thỏa mãn. Đôi chân không ấy nhắc chàng nhớ lại tất cả những sự việc mà chàng đã trải qua trong thời gian ấy, và những kỷ niệm này làm cho chàng thấy dễ chịu. Đã mấy hôm nay thời tiết dịu hẳn lại, trời quang đãng, sáng sáng có những cơn gió nhẹ, chính là cái tiết trời thường gọi là Babye leto [260] . Ngoài trời nắng ấm, và hơi ấm ấy pha lẫn với khí trời lạnh giá của buổi sớm còn sót lại trong không trung lại càng khiến cho người ta thấy khoan khoái dễ chịu. Trên mọi vật xa gần đều lấp lánh cái ánh pha lê kỳ diệu chỉ thấy vào tiết thu này. Xa xa có thể trong thấy ngọn đồi “Chim sẻ” với xóm nhà gỗ, ngôi nhà thời của một tòa nhà lớn màu trắng. Những cành cây trụi lá, những dải cát, những mỏm đá, những ngôi nhà, cũng như ngọn tháp xanh nhọn hoắt của tòa nhà thờ và những đường viền của tòa nhà trắng ở xa xa - tất cả những thứ đó đều hiện rõ tứng nét tinh vi trong làn không khí trong suốt. Lại gần hơn, có thể trông thấy thấp thoáng cái bóng dáng quen thuộc của một tòa nhà trang chủ bị quân Pháp chiếm ở nay đã đổ nát và cháy nham nhở nhưng những khóm đinh hương lam mọc ven bờ rào vẫn còn xanh tốt. Và ngay cả tòa nhà đổ nát và cháy dở này, trông thật ảm đạm vào những hôm xấu trời, nay dưới ánh nắng rực rỡ, trong làn không khí im phăng phắt, cũng có một vẻ đẹp lạ lùng khiến cho lòng người dịu lại. Một viên hạ sĩ quan Pháp mặc quân phục hở khuy, đầu đội mũ chụp như đang ở nhà, răng cắn một tẩu thuốc ngắn từ sau góc nhà lán bước ra thân mật nháy mắt với Piotr và đến cạnh chàng. - Nắng đẹp quá ông Kiril nhỉ? (tất cả các binh sĩ Pháp đều gọi Piotr như vậy) Cứ như mùa xuân ấy! - Đoạn viên hạ sĩ tựa lưng vào cửa và mời Piotr hút tẩu thuốc, tuy hắn mời Piotr đã nhiều lần và lần nào chàng cũng từ chối. - Trời này mà hành quân thì… - hắn mở đầu. Piotr hỏi viên hạ sĩ có nghe nói gì về việc lên đường và hôm nay chắc sẽ có lệnh về tù binh. Trong gian nhà lán trong đó Piotr bị giam có một người lính tên là Xokolov ốm sắp chết, Piotr bèn nói với viên hạ sĩ rằng phải lo thu xếp cho anh ta. Viên hạ sĩ bảo rằng Piotr có thể yên tâm, việc này đã có bệnh xá lưu động và bệnh xá cố định rồi người ta sẽ tiêu diệt thu xếp và nói chung những việc có thể xảy ra đều được cấp trên trù liệu trước cả. Với lại ông chỉ cần nói một tiếng với quan đại uý thôi ông Kiril ạ. Ôi! Ngài là một người… Ngài chả bao giờ quên việc gì. Khi nào Ngài đi tuần, ông cứ nói với ngài một tiếng, ông cần gì ngài cũng sẵn sàng giúp đỡ. Viên đại uý này vẫn thường nói chuyện lâu với Piotr và đối xử với chàng rất hậu hĩ. Viên hạ sĩ nói tiếp: - Này Xanh Toma ạ, hôm trước ngài bảo tôi thế, Kiril là một người có học thức, lại biết nói tiếng Pháp; đó là một vị lãnh chúa Nga đã gặp phải những chuyện không may, nhưng vẫn là một người. Mà lại biết điều nữa… nếu ông ta muốn gì cứ nói với tôi, tôi không từ chối điều gì. Ông ạ, một khi đã là người có học hành thì người ta biết quý học thức và quý những người tở tế. Tôi nói thế cũng vì ông đấy ông Kiril ạ. Việc hôm trước mà không có ông ta thì lôi thôi to. Viên hạ sĩ quan đứng tán gẫu một lát nữa rồi bỏ đi (cái việc mà viên hạ sĩ vừa nhắc đến là một cuộc ẩu đả giữa tù binh với lính Pháp, trong đó Piotr đã can ngăn được các bạn). Mấy người tù binh đã từng nghe Piotr nói chuyện với viên hạ sĩ lập tức hỏi chàng xem hắn ta nói những gì. Trong khi Piotr đang kể cho các bạn những điều viên hạ sĩ vừa nói về việc xuất quân, có một tên lính Pháp gầy gò, vàng vọt ăn mặc rách rưới, đến gần cả nhà lán. Hắn đưa nhanh ngón tay lên trán với một cử chỉ rụt rè để chào Piotr và hỏi chàng xem có phải trong lán này có anh lính Platos không, chả hôm trước hắn có giao cho anh ta may một chiếc áo sơ mi. Trước đây một tuần lễ quân Pháp được phát da và vải, liền giao cho tù binh may giày và áo. - Xong rồi. xong rồi anh bạn ạ. - Karataiev vừa nói vừa bước ra, tay cầm một chiếc áo sơ mi gấp cẩn thận. Vì khí trời ấm áp và để làm việc cho tiện, Karataiev chỉ mặc chiếc quần đùi và chiếc áo sơ mi rách bươm đen xỉn như màu đất. Bác ta lấy dây buộc tóc lại theo kiểu thợ thuyền và khuôn mặt tròn trĩnh của bác lại càng có vẻ tròn tlĩnh hơn nhiều và hiền hậu hơn. Hẹn giờ nào, trao giờ ấy; thợ đúng hẹn, thợ kém khất lần. - Tôi bảo thứ sáu xong là y như rằng, đây, - Platon mỉm cười nói, và giơ chiếc áo sơ mi vừa may xong ra. Tên lính Pháp đưa mắt lo lắng nhìn quanh, rồi như đã khắc phục được ý lưỡng lự, hắn cởi chiếc áo quân phục mặc ngoài ra rất nhanh và mặc chiếc áo sơ mi vào. Dưới chiếc áo ngoài tên lính Pháp không mặc áo sơ mi, và trên tấm thân gầy gò, vàng vọt của hắn chỉ có một chiếc áo gi-lê dài bằng lụa hoa cáu bẩn. Hình như tên lính Pháp sợ rằng tốp tù binh đang nhìn hắn sẽ cười phá lên, bèn hối hả rúc đầu vào cổ áo sơ mi. Trong đám tù binh không ai nói một tiếng. - Đấy vừa khéo, - Platon vừa nói vừa kéo chiếc áo sơ mi. Sau khi đã chui đầu vào cổ áo và xỏ tay vào ống, tên lính Pháp không ngước mắt lên, hắn ngắm nghía chiếc áo đang mặc, rồi xem kỹ đường may. -Thôi anh bạn ạ, được rồi, đây có phải tiệm may đâu, chả có đồ nghề cho ra hồn mà không có đồ nghề thì giết một con rận cũng không xong - Platon nói, miệng nở một nụ cười tròn trĩnh và có vẻ tự lấy làm thích thú với tác phẩm của mình. - Tốt lắm, tốt lắm, cám ơn, nhưng chắc còn thừa vải chứ? - Tên lính Pháp nói. - Khi nào mặc hẳn vào người lại còn đẹp hơn nữa cho mà xem, - Karatiev nói, bác ta vẫn mải ngắm nghía tác phẩm của mình. - Vừa đẹp vừa thoải mái… - Cảm ơn, cám ơn ông bạn già, thế còn chỗ vải thừa? Tên lính Pháp mỉm cười nhắc lại, rồi rút ra một tờ giấy bạc đưa cho Karataiev. - Nhưng còn chỗ vải thừa? Piotr thấy rằng Platon không muốn hiểu ý tên lính Pháp nói gì. Chàng không xen vào câu chuyện, lặng lẽ đứng nhìn. Karataiev cám ơn tên lính Pháp về chỗ món tiền giấy và tiếp tục ngắm nghía công trình của mình. Tên Pháp cứ khăng khăng đòi chỗ vải thừa và nhờ Piotr dịch hộ cho Karataiev nghe. - Hắn lấy chỗ vải vụn ấy làm gì? - Karataiev nói. - Để cho chúng mình làm băng quấn chân có phải tốt biết mấy. Thôi, Chúa phù hộ cho hắn, - và Karataiev, sắc mặt buồn hẳn đi, rút ở trong ngực ra một nắm giẻ lau đưa cho cho tên lính Pháp, mắt không nhìn hắn. - Đấy! - Karataiev nói đoạn quay trở vào. Tên lính Pháp nhìn nắm giẻ, nghĩ ngợi một lát đưa mắt nhìn Piotr có ý dò hỏi, rồi dường như khóe mắt của Piotr đã nói với hắn một điều gì, hắn bỗng đỏ mặt cất tiếng nói lí nhí như khóc: - Plotos, này Plotos, cứ giữ lấy! - Hắn nói đoạn giả nắm vải vụn cho Karátaiev rồi vội quay đi. - Đấy anh em, - Karataiev bắt đầu nói, - gọi là quân tà giáo, thế nhưng cũng có lòng đấy chứ. Các cụ thường bảo tay ướt hay cho, tay khô keo kiệt kể cũng đúng. Chính hắn cũng rách rưới, ấy thế mà hắn vẫn cho. - Karataiev trầm ngâm cười tủm tỉm nhìn mấy miếng vải vụn, im lặng một lát. - Làm băng quấn chân tốt ra phết, - nói đoạn Karataiev quay trở vào nhà. Chương 12 Kể từ khi Piotr bị bắt cho đến nay đã được bốn tuần lễ. Tuy quân Pháp có đề nghị với chàng sang ở bên nhà lán của sĩ quan, chàng vẫn ở lại gian nhà họ đã giam chàng hồi đầu cùng với những người lính thường. Ở lại giữa thành Moskva bị tàn phá và thiêu huỷ, Piotr đã trải qua những nỗi thiếu thốn gần như cùng cực mà con người có thể chịu được; nhưng nhờ có sức khỏe và sức chịu đựng, điều mà trước đây chàng không ngờ tới và nhất là vì những sự thiếu thốn cứ đến dần từng tí một, khiến chàng không thể nói rõ bắt đầu từ lúc nào, cho nên chàng chịu đựng tình cảnh này một cách dễ dàng, thậm chí còn vui vẻ nữa. Và chính trong thời gian này, chàng có được cái tâm trạng thư thái, thỏa thuận với bản thân đó, - Nó là điều đã đập mạnh vào tâm trí chàng ở những người lính trên chiến trường Borodino. Chàng đã tìm kiếm nó trong những công việc từ thiện, trong hội Tam điểm, trong cuộc sống phóng túng của giới xã giao, trong rượu, trong một chiến công hy sinh anh dũng, trong mối tình lãng mạn với Natasa, chàng cũng đã tìm tâm trạng đó bằng con đường tư duy, nhưng tất cả những sự tìm kiếm, những mưu toan ấy đều đã phụ lòng mong đợi của chàng. Thế mà nay, chỉ vì đã trải qua những cơn khủng khiếp trước cái chết, trải qua những nỗi thiếu thốn, trải qua những điều mà chàng đã hiểu được ở Karataiev, chàng đã tìm được sự yên tĩnh trong tâm hồn, sự hài lòng với bản thân, tuy không hề nghĩ đến những điều đó. Những phút kinh hoàng mà chàng đã trải qua trong cuộc hành hình dường như đã vĩnh viễn gạt bỏ khỏi tưởng tượng và ký ức của chàng những ý nghĩ và những cảm giác bứt rứt băn khoăn mà trước kia chàng tưởng là quan trọng. Chàng không hề nghĩ đến nước Nga, đến chiến tranh, đến chính trị hay đến Napoléon. Chàng thấy rõ như một sự thật hiển nhiên là những cái đó đều không dính dáng gì đến chàng, rằng chàng không có phận sự phê phán gì những cái đó cả cho nên không phê phán được, “Nước Nga và mùa hè chẳng phải là bạn bè” - Chàng nhẩm lại lời Karataiev, và lời nói này đem lại cho chàng một sự yên tĩnh lạ lùng. Bấy giờ chàng thấy việc chàng định giết Napoléon và những cuộc tính toán của chàng về con số bùa chú về con vật trong Apocalypxo là kỳ quặc, thậm chí còn lố lăng nữa. Lòng căm giận của chàng đối với vợ và sự lo lắng của chàng về chỗ tên họ của mình sẽ bị nhơ nhuốc, bây giờ chàng thấy nó không những vô nghĩa mà còn ngộ nghĩnh nữa. Người đàn bà ấy đang ở tận đâu đâu, sống cuộc đời mà người ấy ưa thích, thì điều đó có quan hệ gì đến chàng? Bọn Pháp biết hay không biết rằng tù binh của họ là bá tước Bezukhov thì cái đó có quan hệ đến ai, nhất là đến chàng? Chàng thường nhớ lại buổi nói chuyện với công tước Andrey và hoàn toàn đồng ý với bạn, nhưng chàng hiểu ý công tước Andrey khác đi một chút. Công tước Andrey nghĩ và nói rằng hạnh phúc chỉ có thể là tiêu cực, nhưng công tước Andrey nói như vậy với một sắc thái chua chát và mỉa mai, tựa hồ trong khi nói như vậy lại muốn phát biểu ra một ý khác - là tất cả những khát vọng vươn tới hạnh phúc thực vốn có trong chúng ta đều chỉ cốt để cho chúng ta phải day dứt vì không được thỏa mãn. Chính Piotr thừa nhận điều đó là đúng không mảy may dè đặt. Không đau khổ, thỏa mãn được các nhu cầu sơ dẳng của sự thống nhất và được tự do lựa chọn công việc làm tức là lựa chọn cách sống đó là hạnh phúc cao nhất của con người; bây giờ Piotr đã thấy rõ như vậy, chẳng còn nghi ngờ gì nữa. Ở đây mãi đến bây giờ, lần đầu tiên Piotr mới hiểu hết giá trị của cái thú được ăn khi đói; được uống khi khát, được ngủ khi buồn ngủ, được sưởi khi lạnh, được nói chuyện với một con người khi cần nói và khi cần nghe tiếng nói của con người. Thỏa mãn các nhu cầu ăn cho ngon, ở cho sạch, sống cho tự do - bây giờ Piotr phải thiếu tất cả những thứ ấy nên chàng thấy đó là hạnh phúc trọn vẹn, còn việc được lựa chọn việc làm, tức là được sống thì nay bị hạn chế lại và do đó, trở thành một việc đã dễ dàng quá, đến nỗi chàng thường quên rằng mọi cuộc sống quá phong lưu đến thủ tiêu hết cái hạnh phúc thỏa mãn cái nhu cầu, cái tự do lựa chọn việc làm, cái tự do lớn mà học thức, của cải, địa vị xã hội đã cấp cho chàng, chính cái tự do đó khiến cho việc lựa chọn việc làm trở nên khó khăn đến nỗi không sao giải quyết được, và thủ tiêu cả nhu cầu lẫn khả năng làm việc.
Nhưng lạ thay, tất cả những mệnh lệnh, những biện pháp và những kế hoạch này, là những cái tuyệt nhiên không thua kém gì những cách thức mà người ta thường làm trong những trường hợp tương tự, đều không động chạm đến thực chất của vấn đề, và như đôi kim trên một cái mặt đồng hồ bị tách rời ra khỏi bộ máy, nó quay lung tung, không có mục đích, không dính dáng gì đến bộ bánh xe trong máy. Về phương diện quân sự, bản kế hoạch tác chiến thiên tài mà Tyer có nói là: thiên tài của Người chưa bao giờ tưởng tượng ra được một cái gì thâm thuý hơn, khôn khéo hơn và đáng khâm phục hơn, và trong khi bút chiến với ông Phan, Tyer lại còn chứng minh rằng kế hoạch này soạn ra ngày mười lăm tháng mười chứ không phải ngày mồng bốn, bản kế hoạch thiên tài ấy không bao giờ và không thể nào được thực hiện, vì nó không có chút gì sát với thực tế. Việc củng cố thành Kreml mà muốn thực hiên cần phải phá huỷ cái đền Hồi giáo. (Napoléon gọi nhà thờ Vaxili Blazenny như vậy) hoàn toàn không có ích lợi gì cả. Việc đặt mìn dưới thành Kreml chỉ góp phần thực hiện ý muốn của hoàng đế khi rút ra khỏi Moskva, tức là muốn cho thành Kreml nổ tung, nghĩa là làm cái việc đánh vào nền nhà để dỗ đứa trẻ vừa bị ngã xuống đấy. Việc truy kích quân đội Nga, một việc khiến Napoléon bận tâm rất nhiều, là một hiện tượng lạ kỳ chưa từng có: các tướng lĩnh Pháp đã mất hút bóng đạo quân sáu vạn người này, và theo lời Tyer, may mà nhờ sự khéo léo và thậm chí cái thiên tài của Mura cho nên mới tìm lại được đạo quân Nga sáu vạn người này, chẳng khác nào tìm một cái kim găm. Về phương diện ngoại giao, tất cả những lời biện luận của Napoléon về lòng đại độ và sự công minh của mình, trước mặt Tatolmin cũng như trước mặt Yokovlev, mà mối lo chủ yếu lúc bấy giờ là làm sao kiếm được một chiếc áo khoác và một cái xe tải, những lời biện luận ấy đều tỏ ra vô hiệu: Alekxandr không tiếp các sứ giả này và không phúc đáp. Về phương diện hành chính, cơ quan thị chính không ngăn chặn được các vụ cướp bóc và, chỉ đem lại lợi ích cho một vài nhân vật có tham gia vào các cơ quan thị chính này: họ lấy cớ giữ gìn an ninh để cướp bóc dân Moskva hay để bảo vệ cho tài sản riêng của họ khỏi bị cướp bóc. Về phương diện tư pháp, sau khi hành hình những người bị gán tội đốt nhà, phần nửa còn lại của Moskva cũng bốc cháy nốt. Về phương diện tôn giáo, cái phương sách thăm viếng các đền thờ đã dùng ở Ai Cập này chẳng đem lại kết quả gì. Hai giáo sĩ tìm được ở Moskva cũng có thử thi hành ý muốn của Napoléon, nhưng một người trong bọn họ đã bị một tên lính Pháp tát tai trong khi làm lễ, còn về người kia thì một viên quan chức Pháp có báo cáo như sau: “Người linh mục mà tôi tìm ra được và mới làm lễ lại như cũ đã quét dọn và đóng cửa nhà thờ. Nhưng đêm hôm qua lại có kẻ đến phá cửa lớn, bẻ khóa, xé sách và gây nhiều việc lộn xộn khác” Về phương diện thương mại, tờ tuyên cáo kêu gọi “các nhà tiểu công nghệ cần cù và tất cả các nông dân” không thể thu được một tiếng vang nào. Nhà tiểu công nghệ cần cù thì không có, còn như nông dân thì những tên phái viên nào dám đi quá xa để phát tờ tuyên cáo này đều bị họ bắt hoặc giết đi. Rồi phương diện giải trí cho dân chúng và quân đội bằng kịch viện, công việc cũng chẳng khả quan hơn. Những nhà hát tổ chức trong thành Krem và trong nhà Pensnyakov lập tức phải đóng cửa, vì các nam nữ diễn viên đều bị cướp hết của cải. Rồi đến việc từ thiện cũng không đưa lại những kết quả mong muốn. Giấy bạc giả và giấy bạc thật tràn ngập khắp Moskva và không có giá trị gì hết. Đối với bọn lính Pháp đang cố vơ vét của cải thì chỉ có vàng là cần thiết. Không những giấy bạc giả mà Napoléon ban phát cho những người khốn khổ một cách nhân từ vậy đã hết giá trị, mà ngay cả bạc nén nữa cũng bị đem đổi lấy vàng với tỷ lệ rất thấp. Nhưng hiện tượng kỳ lạ nhất về sự vô hiệu của những biện pháp của Napoléon vào thời kỳ ấy là sự thất bại của ông ta trong việc cố gắng chặn các vụ cướp bóc và phục hồi kỷ luật. “Những vụ cướp bóc vẫn diễn ra trong thành phố, tuy đã có lệnh chặn đứng nó lại. Trật tự vẫn chưa được phục hồi, và không có một nhà buôn nào trở lại buôn bán một cách hợp pháp. Chỉ có bọn bán rong là dám bán hàng, mà cũng chỉ bán những của ăn cắp”. “Một khu vực trong quận tôi vẫn bị quân lính thuộc lữ đoàn ba cướp phá. Giành giật những đồ đạc ít ỏi còn sót lại của những người khốn khổ đang trốn tránh dưới các hầm nhà; vẫn chưa vừa lòng, quân lính còn nhẫn tâm dùng gươm chém họ bị thương, như tôi đã từng thấy nhiều trường hợp. “Không có gì mới ngoài việc quân lính vẫn tự tiện trộm cướp. Ngày mười chín tháng mười”. “Trộm cướp vẫn hoành hoành. Trong quận chúng tôi có một toán kẻ trộm, rồi đây cần phải đưa những đội quân hùng hậu đến bắt. Ngày mười một tháng mười”. “Hoàng đế rất đỗi bất bình khi thấy rằng tuy đã ra lệnh chặn đứng những vụ cướp bóc, nhưng lúc nào cũng chỉ thấy những toán quân vệ binh đi ăn cướp trở về điện Krem. Trong đạo quân vệ binh kỳ cựu, tình trạng hỗn loạn và việc cướp bóc lại tái diễn vào ngày hôm qua, đêm qua và ngày hôm nay một cách mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Hoàng đế rất phiền lòng khi thấy những binh sĩ tinh nhuệ được chọn để hộ vệ ngài, lẽ ra phải nêu gương kỷ luật, thì lại lăng loàn đến mức xông vào đập phá các hầm rượu và các kho lương dành cho quân đội. Một số khác lại tồi tệ đến nỗi không chịu nghe những người lính canh và những sĩ quan đi tuần, lại còn chửi bới và đánh đập họ nữa. “Quan lễ nghi đại thần của hoàng cung hết sức than phiền - viên tổng đốc viết - rằng tuy đã nhiều lần ra lệnh cấm mà quân lính vẫn đại tiện ở khắp các sân và thậm chí ngay cả dưới cửa sổ của hoàng đế”. Cái quân đội ấy như một đàn súc vật thả rông, giẫm nát dám có lẽ ra có thể cứu chúng khỏi chết đói, cứ tan rã dần, và càng ở Moskva thêm ngày nào nó lại càng đi dần vào cõi chết ngày ấy. Nhưng nó vẫn không nhúc nhích. Mãi đến khi quân Nga cướp những xe lương trên con đường Smolensk và khi nhận được tin trận Tarutino nó mới phát hoảng lên mà bỏ chạy. Napoléon được tin này một cách đột ngột khi đang duyệt binh. Như Tyer có nói, tin này khiến cho ông ta nóng lòng muốn trừng phạt bọn Nga, và ông ta liền ra lệnh dời quân, một mệnh lệnh mà toàn quân đều nức lòng mong đợi. Ở Moskva chạy chốn, binh sĩ trong đạo quân này vơ theo tất cả những gì họ đã cướp được. Napoléon cũng chở theo một kho tàng riêng. Trông thấy đoàn xe kềnh càng trẩy theo đoàn quân, Napoléon rất kinh hãi (như Tyer có nói). Nhưng vì đã có nhiều đồ như ông đã từng làm với các xe chở đồ của một viên thống chế trong khi quân tiến về phía Moskva. Ông ta nhìn những cỗ xe kiệu và xe hòm chở lính đi và nói rằng sau này dùng những chiếc xe kia để chở lương thực và chở thương binh, bệnh binh thì rất tốt. Tình cảnh của toàn thể quân đội giống như tình cảnh của một con vật bị thương đang cảm thấy mình chết và không biết mình đang làm gì. Nghiên cứu những hành động khôn khéo và những mục đích của Napoléon và của quân đội ông ta từ khi tiến vào Moskva cho đến khi bị tiêu diệt cũng chẳng khác gì nghiên cứu ý nghĩa của những sự giãy giụa của một con vật bị thương đang hấp hối. Nhiều khi con vật bị thương nghe thấy tiếng sột soạt, lao mình về phía trước khiến cho người đi săn có dịp bắn nhanh hơn. Napoléon cũng làm như vậy dưới sức ép của toàn thể quân đội ông ta. Tiếng vang của trận Tarutino khiến con thú hoảng sợ, nó trốn về phía trước, chạy đến tận mũi súng người đi săn, rồi lại quay đi, và cuối cùng, cũng như bất cứ con thú nào, nó chạy lùi trở lại theo con đường bất lợi, nguy hiểm nhất, nhưng là con đường quen thuộc, còn in vết chân cũ của nó. Napoléon, mà ta tưởng là kẻ chi huy toàn bộ cuộc vận chuyển này (cũng như một người mông muội tưởng rằng cái hình khắc ở mũi thuyền chính là cái sức mạnh chỉ huy con thuyền), Napoléon trong suốt thời gian hoạt động của ông ta cũng giống như một đứa trẻ ngồi cầm những cái dải dính trong hòm xe mà tưởng tượng rằng mình đang đánh xe đi. Chương 11 Sáng ngày mồng sáu tháng mười, Piotr ra khỏi lán từ sớm và khi trở về, dừng lại trước cửa chơi với con chó lông tia tía, mình dài, chân ngắn và cong vòng kiềng đang quấn quýt quanh chàng. Con chó này ở với họ trong gian nhà lán, nó ngủ với Karataiev, nhưng thỉnh thoảng lại đi lang thang ra ngoài phố, rồi lại trở về. Có lẽ trước đây nó chẳng phải là của ai cả. Bây giờ nó cũng vẫn vô chủ, và cũng không có tên. Lính Pháp gọi nó là Azor, người lính hay kể chuyện cổ tích gọi là Femgalka, Karataiev và mấy người khác nữa gọi nó là con xám, hay đôi khi là con Dài. Cái thân phận chẳng có chủ, cũng chẳng có màu sắc rõ rệt - hình như chẳng hề làm cho con chó nhỏ nao núng. Cái đuôi xù ngắt lên phía trên thành một cái ngù tròn vững chắc, bốn cái chân vòng kiềng phục vụ nó đắc lực đến nỗi nhiều khi, không thèm dùng cả bốn, nó duyên dáng nhấc một chân sau lên và cứ thế mà chạy ba chân, chạy rất nhanh và rất khéo. Đối với nó, cái gì cũng là một dịp để vui mừng. Khi thì nó mừng rỡ rít lên, lăn ngửa ra, khi thì nó nằm sưởi nắng với một vẻ đăm chiêu bao hàm rất nhiều ý nghĩa, khi thì nó lại nô rỡn với một mảnh gỗ hay một cái cọng rơm. Quần áo của Piotr bây giờ gồm một chiếc sơ mi bẩn và rách, di tích cuối cùng của bộ trang phục trước kia của chàng, một cái quần lính mà Piotr đã theo lời khuyên của Karataiev lấy dây thắt ống lại cho ấm, một cái áo kaftan và một cái mũ chụp của nông dân. Dạo này, Piotr trong khác hẳn đi. Chàng không có vẻ béo lắm nữa, tuy vẫn giữ cái dáng to lớn lực lưỡng là một nét di truyền của dòng họ chàng. Râu quai nón và râu mép chàng mọc xồm xoàm, tóc chàng dài và rối xù lên, nhung nhúc những chấy, làm thành một cái mũ chụp lên đầu chàng. Mặt chàng có vẻ rắn rỏi điềm đạm và linh lợi, một vẻ mà trước kia không hề thấy có ở chàng. Cái tính xuề xòa buông trôi trước kia vẫn lộ ra ngay trong đôi mắt ấy, nay đã nhường chỗ cho một nghị lực luôn sẵn sàng hành động và đối phó. Chàng đi chân đất. Piotr hết nhìn xuống cánh đồng nơi mà sáng nay những đoàn xe và những đoàn người ngựa kéo đi nườm nượp, lại nhìn ra phía con sông ở xa xa, rồi lại nhìn con chó đang giả làm ra vẻ muốn cắn chàng thật sự, rồi lại nhìn đôi chân không, mà chàng đặt đi đặt lại đủ các kiểu một cách thích thú, ngọ nguậy mấy ngón chân to mập, và bẩn thỉu. Và cứ mỗi lần nhìn đôi chân không của mình chàng lại thoáng nở một nụ cười hớn hở và thỏa mãn. Đôi chân không ấy nhắc chàng nhớ lại tất cả những sự việc mà chàng đã trải qua trong thời gian ấy, và những kỷ niệm này làm cho chàng thấy dễ chịu. Đã mấy hôm nay thời tiết dịu hẳn lại, trời quang đãng, sáng sáng có những cơn gió nhẹ, chính là cái tiết trời thường gọi là Babye leto [260] . Ngoài trời nắng ấm, và hơi ấm ấy pha lẫn với khí trời lạnh giá của buổi sớm còn sót lại trong không trung lại càng khiến cho người ta thấy khoan khoái dễ chịu. Trên mọi vật xa gần đều lấp lánh cái ánh pha lê kỳ diệu chỉ thấy vào tiết thu này. Xa xa có thể trong thấy ngọn đồi “Chim sẻ” với xóm nhà gỗ, ngôi nhà thời của một tòa nhà lớn màu trắng. Những cành cây trụi lá, những dải cát, những mỏm đá, những ngôi nhà, cũng như ngọn tháp xanh nhọn hoắt của tòa nhà thờ và những đường viền của tòa nhà trắng ở xa xa - tất cả những thứ đó đều hiện rõ tứng nét tinh vi trong làn không khí trong suốt. Lại gần hơn, có thể trông thấy thấp thoáng cái bóng dáng quen thuộc của một tòa nhà trang chủ bị quân Pháp chiếm ở nay đã đổ nát và cháy nham nhở nhưng những khóm đinh hương lam mọc ven bờ rào vẫn còn xanh tốt. Và ngay cả tòa nhà đổ nát và cháy dở này, trông thật ảm đạm vào những hôm xấu trời, nay dưới ánh nắng rực rỡ, trong làn không khí im phăng phắt, cũng có một vẻ đẹp lạ lùng khiến cho lòng người dịu lại. Một viên hạ sĩ quan Pháp mặc quân phục hở khuy, đầu đội mũ chụp như đang ở nhà, răng cắn một tẩu thuốc ngắn từ sau góc nhà lán bước ra thân mật nháy mắt với Piotr và đến cạnh chàng. - Nắng đẹp quá ông Kiril nhỉ? (tất cả các binh sĩ Pháp đều gọi Piotr như vậy) Cứ như mùa xuân ấy! - Đoạn viên hạ sĩ tựa lưng vào cửa và mời Piotr hút tẩu thuốc, tuy hắn mời Piotr đã nhiều lần và lần nào chàng cũng từ chối. - Trời này mà hành quân thì… - hắn mở đầu. Piotr hỏi viên hạ sĩ có nghe nói gì về việc lên đường và hôm nay chắc sẽ có lệnh về tù binh. Trong gian nhà lán trong đó Piotr bị giam có một người lính tên là Xokolov ốm sắp chết, Piotr bèn nói với viên hạ sĩ rằng phải lo thu xếp cho anh ta. Viên hạ sĩ bảo rằng Piotr có thể yên tâm, việc này đã có bệnh xá lưu động và bệnh xá cố định rồi người ta sẽ tiêu diệt thu xếp và nói chung những việc có thể xảy ra đều được cấp trên trù liệu trước cả. Với lại ông chỉ cần nói một tiếng với quan đại uý thôi ông Kiril ạ. Ôi! Ngài là một người… Ngài chả bao giờ quên việc gì. Khi nào Ngài đi tuần, ông cứ nói với ngài một tiếng, ông cần gì ngài cũng sẵn sàng giúp đỡ. Viên đại uý này vẫn thường nói chuyện lâu với Piotr và đối xử với chàng rất hậu hĩ. Viên hạ sĩ nói tiếp: - Này Xanh Toma ạ, hôm trước ngài bảo tôi thế, Kiril là một người có học thức, lại biết nói tiếng Pháp; đó là một vị lãnh chúa Nga đã gặp phải những chuyện không may, nhưng vẫn là một người. Mà lại biết điều nữa… nếu ông ta muốn gì cứ nói với tôi, tôi không từ chối điều gì. Ông ạ, một khi đã là người có học hành thì người ta biết quý học thức và quý những người tở tế. Tôi nói thế cũng vì ông đấy ông Kiril ạ. Việc hôm trước mà không có ông ta thì lôi thôi to. Viên hạ sĩ quan đứng tán gẫu một lát nữa rồi bỏ đi (cái việc mà viên hạ sĩ vừa nhắc đến là một cuộc ẩu đả giữa tù binh với lính Pháp, trong đó Piotr đã can ngăn được các bạn). Mấy người tù binh đã từng nghe Piotr nói chuyện với viên hạ sĩ lập tức hỏi chàng xem hắn ta nói những gì. Trong khi Piotr đang kể cho các bạn những điều viên hạ sĩ vừa nói về việc xuất quân, có một tên lính Pháp gầy gò, vàng vọt ăn mặc rách rưới, đến gần cả nhà lán. Hắn đưa nhanh ngón tay lên trán với một cử chỉ rụt rè để chào Piotr và hỏi chàng xem có phải trong lán này có anh lính Platos không, chả hôm trước hắn có giao cho anh ta may một chiếc áo sơ mi. Trước đây một tuần lễ quân Pháp được phát da và vải, liền giao cho tù binh may giày và áo. - Xong rồi. xong rồi anh bạn ạ. - Karataiev vừa nói vừa bước ra, tay cầm một chiếc áo sơ mi gấp cẩn thận. Vì khí trời ấm áp và để làm việc cho tiện, Karataiev chỉ mặc chiếc quần đùi và chiếc áo sơ mi rách bươm đen xỉn như màu đất. Bác ta lấy dây buộc tóc lại theo kiểu thợ thuyền và khuôn mặt tròn trĩnh của bác lại càng có vẻ tròn tlĩnh hơn nhiều và hiền hậu hơn. Hẹn giờ nào, trao giờ ấy; thợ đúng hẹn, thợ kém khất lần. - Tôi bảo thứ sáu xong là y như rằng, đây, - Platon mỉm cười nói, và giơ chiếc áo sơ mi vừa may xong ra. Tên lính Pháp đưa mắt lo lắng nhìn quanh, rồi như đã khắc phục được ý lưỡng lự, hắn cởi chiếc áo quân phục mặc ngoài ra rất nhanh và mặc chiếc áo sơ mi vào. Dưới chiếc áo ngoài tên lính Pháp không mặc áo sơ mi, và trên tấm thân gầy gò, vàng vọt của hắn chỉ có một chiếc áo gi-lê dài bằng lụa hoa cáu bẩn. Hình như tên lính Pháp sợ rằng tốp tù binh đang nhìn hắn sẽ cười phá lên, bèn hối hả rúc đầu vào cổ áo sơ mi. Trong đám tù binh không ai nói một tiếng. - Đấy vừa khéo, - Platon vừa nói vừa kéo chiếc áo sơ mi. Sau khi đã chui đầu vào cổ áo và xỏ tay vào ống, tên lính Pháp không ngước mắt lên, hắn ngắm nghía chiếc áo đang mặc, rồi xem kỹ đường may. -Thôi anh bạn ạ, được rồi, đây có phải tiệm may đâu, chả có đồ nghề cho ra hồn mà không có đồ nghề thì giết một con rận cũng không xong - Platon nói, miệng nở một nụ cười tròn trĩnh và có vẻ tự lấy làm thích thú với tác phẩm của mình. - Tốt lắm, tốt lắm, cám ơn, nhưng chắc còn thừa vải chứ? - Tên lính Pháp nói. - Khi nào mặc hẳn vào người lại còn đẹp hơn nữa cho mà xem, - Karatiev nói, bác ta vẫn mải ngắm nghía tác phẩm của mình. - Vừa đẹp vừa thoải mái… - Cảm ơn, cám ơn ông bạn già, thế còn chỗ vải thừa? Tên lính Pháp mỉm cười nhắc lại, rồi rút ra một tờ giấy bạc đưa cho Karataiev. - Nhưng còn chỗ vải thừa? Piotr thấy rằng Platon không muốn hiểu ý tên lính Pháp nói gì. Chàng không xen vào câu chuyện, lặng lẽ đứng nhìn. Karataiev cám ơn tên lính Pháp về chỗ món tiền giấy và tiếp tục ngắm nghía công trình của mình. Tên Pháp cứ khăng khăng đòi chỗ vải thừa và nhờ Piotr dịch hộ cho Karataiev nghe. - Hắn lấy chỗ vải vụn ấy làm gì? - Karataiev nói. - Để cho chúng mình làm băng quấn chân có phải tốt biết mấy. Thôi, Chúa phù hộ cho hắn, - và Karataiev, sắc mặt buồn hẳn đi, rút ở trong ngực ra một nắm giẻ lau đưa cho cho tên lính Pháp, mắt không nhìn hắn. - Đấy! - Karataiev nói đoạn quay trở vào. Tên lính Pháp nhìn nắm giẻ, nghĩ ngợi một lát đưa mắt nhìn Piotr có ý dò hỏi, rồi dường như khóe mắt của Piotr đã nói với hắn một điều gì, hắn bỗng đỏ mặt cất tiếng nói lí nhí như khóc: - Plotos, này Plotos, cứ giữ lấy! - Hắn nói đoạn giả nắm vải vụn cho Karátaiev rồi vội quay đi. - Đấy anh em, - Karataiev bắt đầu nói, - gọi là quân tà giáo, thế nhưng cũng có lòng đấy chứ. Các cụ thường bảo tay ướt hay cho, tay khô keo kiệt kể cũng đúng. Chính hắn cũng rách rưới, ấy thế mà hắn vẫn cho. - Karataiev trầm ngâm cười tủm tỉm nhìn mấy miếng vải vụn, im lặng một lát. - Làm băng quấn chân tốt ra phết, - nói đoạn Karataiev quay trở vào nhà. Chương 12 Kể từ khi Piotr bị bắt cho đến nay đã được bốn tuần lễ. Tuy quân Pháp có đề nghị với chàng sang ở bên nhà lán của sĩ quan, chàng vẫn ở lại gian nhà họ đã giam chàng hồi đầu cùng với những người lính thường. Ở lại giữa thành Moskva bị tàn phá và thiêu huỷ, Piotr đã trải qua những nỗi thiếu thốn gần như cùng cực mà con người có thể chịu được; nhưng nhờ có sức khỏe và sức chịu đựng, điều mà trước đây chàng không ngờ tới và nhất là vì những sự thiếu thốn cứ đến dần từng tí một, khiến chàng không thể nói rõ bắt đầu từ lúc nào, cho nên chàng chịu đựng tình cảnh này một cách dễ dàng, thậm chí còn vui vẻ nữa. Và chính trong thời gian này, chàng có được cái tâm trạng thư thái, thỏa thuận với bản thân đó, - Nó là điều đã đập mạnh vào tâm trí chàng ở những người lính trên chiến trường Borodino. Chàng đã tìm kiếm nó trong những công việc từ thiện, trong hội Tam điểm, trong cuộc sống phóng túng của giới xã giao, trong rượu, trong một chiến công hy sinh anh dũng, trong mối tình lãng mạn với Natasa, chàng cũng đã tìm tâm trạng đó bằng con đường tư duy, nhưng tất cả những sự tìm kiếm, những mưu toan ấy đều đã phụ lòng mong đợi của chàng. Thế mà nay, chỉ vì đã trải qua những cơn khủng khiếp trước cái chết, trải qua những nỗi thiếu thốn, trải qua những điều mà chàng đã hiểu được ở Karataiev, chàng đã tìm được sự yên tĩnh trong tâm hồn, sự hài lòng với bản thân, tuy không hề nghĩ đến những điều đó. Những phút kinh hoàng mà chàng đã trải qua trong cuộc hành hình dường như đã vĩnh viễn gạt bỏ khỏi tưởng tượng và ký ức của chàng những ý nghĩ và những cảm giác bứt rứt băn khoăn mà trước kia chàng tưởng là quan trọng. Chàng không hề nghĩ đến nước Nga, đến chiến tranh, đến chính trị hay đến Napoléon. Chàng thấy rõ như một sự thật hiển nhiên là những cái đó đều không dính dáng gì đến chàng, rằng chàng không có phận sự phê phán gì những cái đó cả cho nên không phê phán được, “Nước Nga và mùa hè chẳng phải là bạn bè” - Chàng nhẩm lại lời Karataiev, và lời nói này đem lại cho chàng một sự yên tĩnh lạ lùng. Bấy giờ chàng thấy việc chàng định giết Napoléon và những cuộc tính toán của chàng về con số bùa chú về con vật trong Apocalypxo là kỳ quặc, thậm chí còn lố lăng nữa. Lòng căm giận của chàng đối với vợ và sự lo lắng của chàng về chỗ tên họ của mình sẽ bị nhơ nhuốc, bây giờ chàng thấy nó không những vô nghĩa mà còn ngộ nghĩnh nữa. Người đàn bà ấy đang ở tận đâu đâu, sống cuộc đời mà người ấy ưa thích, thì điều đó có quan hệ gì đến chàng? Bọn Pháp biết hay không biết rằng tù binh của họ là bá tước Bezukhov thì cái đó có quan hệ đến ai, nhất là đến chàng? Chàng thường nhớ lại buổi nói chuyện với công tước Andrey và hoàn toàn đồng ý với bạn, nhưng chàng hiểu ý công tước Andrey khác đi một chút. Công tước Andrey nghĩ và nói rằng hạnh phúc chỉ có thể là tiêu cực, nhưng công tước Andrey nói như vậy với một sắc thái chua chát và mỉa mai, tựa hồ trong khi nói như vậy lại muốn phát biểu ra một ý khác - là tất cả những khát vọng vươn tới hạnh phúc thực vốn có trong chúng ta đều chỉ cốt để cho chúng ta phải day dứt vì không được thỏa mãn. Chính Piotr thừa nhận điều đó là đúng không mảy may dè đặt. Không đau khổ, thỏa mãn được các nhu cầu sơ dẳng của sự thống nhất và được tự do lựa chọn công việc làm tức là lựa chọn cách sống đó là hạnh phúc cao nhất của con người; bây giờ Piotr đã thấy rõ như vậy, chẳng còn nghi ngờ gì nữa. Ở đây mãi đến bây giờ, lần đầu tiên Piotr mới hiểu hết giá trị của cái thú được ăn khi đói; được uống khi khát, được ngủ khi buồn ngủ, được sưởi khi lạnh, được nói chuyện với một con người khi cần nói và khi cần nghe tiếng nói của con người. Thỏa mãn các nhu cầu ăn cho ngon, ở cho sạch, sống cho tự do - bây giờ Piotr phải thiếu tất cả những thứ ấy nên chàng thấy đó là hạnh phúc trọn vẹn, còn việc được lựa chọn việc làm, tức là được sống thì nay bị hạn chế lại và do đó, trở thành một việc đã dễ dàng quá, đến nỗi chàng thường quên rằng mọi cuộc sống quá phong lưu đến thủ tiêu hết cái hạnh phúc thỏa mãn cái nhu cầu, cái tự do lựa chọn việc làm, cái tự do lớn mà học thức, của cải, địa vị xã hội đã cấp cho chàng, chính cái tự do đó khiến cho việc lựa chọn việc làm trở nên khó khăn đến nỗi không sao giải quyết được, và thủ tiêu cả nhu cầu lẫn khả năng làm việc.
Tất cả những ước mơ của Piotr bây giờ đều hướng tới khi chàng
sẽ được tự do. Thế nhưng về sau Piotr suốt đời sẽ nghĩ và nói một cách hân hoan
đến cái tháng bị cầm tù này, đến những cảm giác mạnh mẽ và vui mừng không bao
giờ trở còn lại, và nhất là đến cái tâm trạng hoàn toàn thư thái và tự do mà chỉ
có thời gian ấy chàng mới được cảm thấy. Sáng hôm đầu tiên, khi chàng thức dậy
từ sớm tinh mơ bước ra ngoài nhà lán và trông thấy những chiếc mái vòm tối sẫm,
những cây thập tự của tu viện Novedevichi, trông thấy những ngọn đồi Chim sẻ và
dải bờ có rừng rậm uốn quaoh co trên sông và khuất dần trong cõi xa xăm phủ một
làn sương tim tím, khi chàng cảm thấy làn không khí mát lạnh mơn man trên da thịt
và nghe những tiếng vỗ cánh của những con quạ từ Moskva băng qua đồng tới đây,
rồi sau đó, khi chân trời phía dông bỗng lóe sáng lên, rồi vành trên của mặt trời
trang trọng nhô lên khỏi đám mây, và chiếc mái vòm, những cây thập tự, những hạt
sương, chân trời, dòng sông đều lung linh dưới làn ánh sáng vui tươi, Piotr có
một cảm giác mát mẻ mà chàng chưa hề biết, cảm giác vui mừng và khỏe mạnh của
cuộc sống. Và cảm giác này không những không lúc nào rời chàng trong suốt thời
gian bị cầm tù, mà trái lại, tình cảnh của chàng càng khó khăn thì cảm giác đó
lại càng mạnh mẽ. Cái cảm giác sẵn sàng chờ đón tất cả ấy, cái cảm giác khiến
người ta thấy sức mạnh tinh thần của mình được gom góp lại ấy lại càng được củng
cố thêm trong lòng Piotr nhờ lòng kính phục của các bạn cầm tù đối với chàng
ngay từ khi chàng đến gian nhà lán này, Piotr biết nhiều ngoại ngữ, quân lính
Pháp rất kính nể chàng, ai xin gì chàng cũng cho một cách dễ dãi và giản dị
(theo tiêu chuẩn của sĩ quan mỗi ngày chàng được cấp ba rúp), chàng có một sức
mạnh phi thường, mà các binh sĩ đã từng được thấy rõ khi chàng dùng tay không ấn
những cái đinh vào vách nhà lán, chàng đối xử rất hiền từ với các bạn, chàng có
cái khả năng mà họ không sao hiểu nổi là có thể ngồi im hàng giờ không làm gì cả
để suy nghĩ; những điều đó khiến cho binh sĩ thấy chàng là một con người siêu
việt và có phần nào bí ẩn. Chính những đức tính của chàng mà trước kia, trong
xã hội thượng lưu, nếu không phải là có hại thì cũng khiến chàng thấy là vướng
víu; sức mạnh, thái độ coi thường những tiện nghi sinh hoạt, tính đãng trí,
tính giản dị - thì ở đây, giữa những con người này, đã đưa lại cho chàng một địa
vị gần như địa vị một bậc anh hùng. Và Piotr cảm thấy lòng kính nể đó đòi hỏi
chàng phải đáp ứng lại cho xứng đáng. Chương 13 Đêm mồng sáu rạng ngày mồng bảy
tháng mười, cuộc rút lui của quân Pháp bắt đầu: những gian nhà bếp, nhà lán bị
phá đi, những chiếc xe chở đồ được thu xếp gọn ghẽ, và đoàn quân lính cùng những
đoàn xe bắt đầu chuyển động. Vào lúc bẩy giờ sáng một toán quân áp giải của
Pháp, mặc binh phục hành quân, đầu đội mũ sa-cô, vai vác súng, mang bạc-đà và
những cái đẫy to tướng, đến đứng trước mấy gian nhà lán và tiếng nói chuyện rôm
rả đặc biệt của người Pháp xen lẫn tiếng thề rủa, vang dội khắp cả tuyến quân.
Trong lán ai nấy đều đã mặc áo, nai nịt, đi giầy xong xuôi và chỉ còn đợi lệnh
ra ngoài, Xokolov, người lính bị ốm, xanh xao, gầy gò hai con mắt thâm quầng, vẫn
ngồi một mình ở chỗ cũ, chưa mặc áo đi giày gì cả, chỉ đưa đôi mắt lồi hẳn lên
vì mặt quá gầy nhìn các bạn có ý dò hỏi, trong khi họ không để ý gì đến anh ta
cả, và cất tiếng rên khe khẽ và đều đều. Hình như anh ra rên rỉ như vậy vì đau
rất ít - anh ta bị bệnh kiết lị - mà vì sợ buồn khi thấy anh phải ở lại một
mình thì nhiều hơn. Piotr, chân đi một đôi giày mà Karataiev đã khâu cho chàng
bằng chỗ rẻo thừa của một miếng da do một tên lính Pháp mang lại nhờ anh ta chữa
hộ đế giày, lưng thắt một sợi dây thừng đến cạnh người ốm và ngồi xổm xuống trước
mặt anh ta. - Thôi Xolokov ạ, họ không đi hẳn đâu mà! Ở đây họ còn để lại một bệnh
xá. Có lẽ anh còn đỡ khổ hơn chúng tôi, - Piotr nói. - Ôi lạy chúa! Tôi chết mất
thôi! Ôi lạy chúa! - người lính cất tiếng kêu rên to. Để tôi xin họ một lần nữa
xem, - Piotr nói đoạn đứng dậy đi ra cửa nhà lán. Trong khi Piotr đến cạnh cửa,
từ bên ngoài bước tới hai người lính cùng đi với viên hạ sĩ hôm qua đã mời
Piotr hút tẩu thuốc. Cả ba đều mặc binh phục hành quân, đeo bạc-đà, đội mũ
sa-cô quai gài xuống cằm khiến cho khuôn mặt quen thuộc của họ trông lạ hẳn đi.
Viên hạ sĩ đến đây là để đóng cửa lán lạỉ, theo lệnh cấp trên. Trước khi xuất
phát phải điểm lại số tù binh. - Ông hạ sĩ ơi người ốm này biết tính thế nào
đây? - Piotr mở đầu; nhưng ngay khi nói câu ấy chàng chợt nảy ra ý nghĩ hoặc
không biết đây có phải là viên hạ sĩ chàng vẫn quen không, hay là một người lạ:
lúc ấy viên hạ sĩ thật chẳng giống ngày thường chút nào. Hơn nữa, ngay khi
Piotr nói câu ấy, thì từ hai phía bỗng nổi lên tiếng trống trận. Viên hạ sĩ
nghe Piotr nói thì cau mày văng ra một câu chửi rủa vô nghĩa rồi đóng sập cửa lại.
Trong lán tối lờ mờ, từ hai phía tiếng trống dồn dập gay gắt, át hẳn tiếng rên
rỉ của người ốm. “Nó đấy! Lại nó đấy?” - Piotr tự nhủ, và bất giác chàng bỗng
thấy lạnh toát sau sống lưng. Trong gương mặt thay đổi hẳn đi của viên hạ sĩ,
trong giọng nói của hắn, trong tiếng trống thôi thúc ầm ĩ át hết mọi tiếng khác
Piotr đã nhận ra cái sức mạnh huyền bí, dửng dưng, đã thúc đẩy con người phải
giết đồng loại mặc dầu không muốn thế, cái sức mạnh mà chàng đã thấy tác động của
nó trong buổi hành hình. Sợ sệt, trốn tránh sức mạnh này, cầu xin hay van lơn
những người làm công cụ cho nó đều vô ích. Bây giờ Piotr đã biết rõ như vậy.
Đành phải chờ đợi và chịu đựng thôi. Piotr không lại gần người ốm nữa và không
nhìn về phía anh ta. Chàng cau mày lặng lẽ đứng bên cửa lán. Khi mở cửa và đám
tù binh như một bầy cừu chen chúc nhau ùa ra, Piotr chen ra phía trước và đến cạnh
viên đại uý, chính đại uý mà viên hạ sĩ kia đã nói quả quyết với chàng là chàng
cần gì ông ta cũng sẵn sàng giúp. Viên đại uý cũng mặc binh phục hành quân và
trên khuôn mặt lạnh lùng của hắn cũng thấy có “nó”, có cái mà Piotr đã nhận ra
trong tiếng trống và trong giọng nói của viên hạ sĩ. - Đi đi, đi đi! - viên đại
uý nói, mày cau lại một cách nghiêm khắc và mắt nhìn những đám tù binh lũ lượt
đi qua cạnh hắn. Piotr biết rằng mình sẽ uổng công, nhưng vẫn đến gặp hắn. -
Sao có việc gì thế hả? - viên đại uý ngoảnh lại nhìn, vẻ như không nhận ra
Piotr. Piotr giãi bày tình cảnh người bệnh binh. - Rồi nó sẽ đi được tốt, chứ
quái gì! - Viên đại uý nói. - Đi đi, đi đi! - Hắn nói tiếp, mắt không nhìn
Piotr. - Không đi được đâu, anh ấy gần chết rồi! - Piotr bắt đầu nói. - Thôi đủ
rồi! - viên đại uý quát, mày cau lại, vẻ đanh ác. - Đram - da - da - dam, dam,
dram… tiếng trống vẫn đổ dồn, và Piotr hiểu rằng cái sức mạnh huyền bí kia đã
khống chế hoàn toàn những con người ấy, và bây giờ có nói gì cũng vô ích mà
thôi. Những sĩ quan tù binh bị tách riêng ra khỏi các tù binh thường và bị dẫn
đi trước. Số sĩ quan, trong đó có Piotr, là ba mươi người, lính thường thì có
khoảng vài ba trăm. Các sĩ quan tù binh ở các nhà lán khác thả ra đều lạ mặt,
và ăn mặc tươm tất hơn Piotr rất nhiều. Họ nhìn chàng, nhìn đôi giày của chàng
một cách bỡ ngỡ và nghi kỵ. Đi cách Piotr không xa có một viên thiếu tá to béo
hình như được tất cả các bạn cùng bị giam kính nể. Ông ta mặc một chiếc áo dài
nội tấm kiểu kazan, lưng thắt một chiếc khăn bông, mặt vàng vọt, phù thũng và
cau có, một tay ông ta cầm túi thuốc lá đút dưới vạt áo, tay kia chống trên một
cái tẩu thuốc dài. Viên thiếu tá thở hổn hển không ra hơi, luôn mồm lầu nhầu và
cáu bẳn với mọi người vì ông ta cứ có cảm giác là họ xô đẩy mình, là ai nấy đều
quá hấp tấp, tuy chẳng có việc gì mà phải vội là mọi người cứ lấy làm lạ về việc
này việc nọ, tuy chẳng có chuyện gì đáng lấy làm lạ cả. Một người khác, một
viên sĩ quan thấp bé và gầy gò, luôn mồm nói chuyện với khắp mọi người, phỏng
đoán nào là bây giờ chúng đưa họ đi đâu, nào là trong ngày hôm nay liệu đi được
bao xa. Một viên công chức đi ủng da, mặc quân phục quân nhu, chạy lăng xăng
bên này bên kia để xem cảnh Moskva bị cháy, lớn tiếng loan báo cho mọi người biết
những điều mình vừa quan sát được: chỗ nào đã bị cháy, và góc phố hiện có thể
trông thấy là khu vực nào. Một viên sĩ quan thứ ba, mà nghe giọng nói có thể
đoán là người quê ở Ba Lan, tranh luận với viên công chức quân nhu, chứng minh
cho hắn ta thấy rằng hắn đã xác định sai cái khu phố Moskva. - Các ông cãi vã
gì thế? - Viên thiếu tá nói, giọng cáu kỉnh. - Nikolai hay Vlax cũng thế thôi;
các ông không thấy là tất cả đều cháy trụi đấy sao? Chỉ có thế thôi… Sao ông lại
cứ xô đẩy người ta thế, đường chật lắm hay sao? - ông ta bực tức quát một người
đi phía sau tuy người này chẳng hề xô đẩy gì ông ta cả. - Ái chà chà, chúng nó
lệ quá. - Khi thì ở phía này, khi thì ở phía kia, có nhiều tiếng xuýt xoa của
đám tù binh, đang ngắm cảnh hoang tàn của thành phố, - Cả khu Zamoxkvoretsye cả
khu Zobovo, và cả Kreml nữa… các ông nhìn mà xem, không còn lấy được một nửa.
Thì tôi đã bảo cả khu Zamoxkvoretsye mà, các ông thấy chưa. - À ông đã biết là
cháy rồi thì còn nói làm gì nữa! - viên thiếu tá nói. Khi đi ngang qua khu
Khanovniki (một trong những khu phố hiếm hoi không bị cháy), qua một ngôi nhà
thờ, cả đám tù binh bỗng đổ dồn về một phía. Có những tiếng kêu kinh hãi và ghê
tởm. - Chà cái quân khốn nạn! Thật là quân tà giáo! Đúng là một người chết,
đúng là một người chết rồi, không biết chúng nó lấy cái gì bết vào mặt người ta
thế! Piotr cũng len về phía nhà thờ, nơi có cái vật gây nên những tiếng kêu đó,
và thoáng thấy một vật gì tựa vào hàng rào nhà thờ. Qua lời những người bạn thấy
rõ hơn, chàng Piotr được biết rằng vật đó là một cái xác người đứng bên hàng
rào mặt trát đầy mồ hóng. - Đi đi, mẹ chúng mày, đi nhanh kên đồ quỷ sứ! - có
tiếng chửi rủa của toán quân đi áp giải, và bọn lính Pháp lại lấy sống gươm giận
dữ xua đám tù binh đang nhìn cái xác chết. Chương 14 Qua các ngõ hẻm của khu
Khamovniki chỉ có đoàn tù binh cùng đi với đội áp giải và những cỗ xe chở đồ của
binh sĩ trong đội áp giải kéo theo sau; nhưng khi đi ngang qua các kho lương, họ
lọt vào giữa một đoàn xe rất lớn của pháo binh đang trẩy thành một khối dày đặc,
chen lẫn với những chiếc xe tải của tư nhân. Đến sát cầu, tất cả đều dừng lại đợi
cho những đoàn đi trước kéo qua. Đứng ở đầu cẩu nhìn ra phía ttước và về phía
sau, đám tù binh có thể trông thấy những dãy xe vô tận đang trẩy đi. Bên phải,
nơi con đường Kuluga uốn vòng qua Naxkutsnoye và mất hút ở phía xa, có những
đoàn quân lính và xe tải kéo dài không dứt. Đó là những dạo quân thuộc lữ đoàn
Bôhame đã xuất phát trước tất cả các lữ đoàn khác; ở phía sau, dọc theo bờ sông
vào vắt ngang qua cầu Kamenny, quân đoàn của Ney với những đoàn xe tải của nó
đang lũ lượt trẩy đi. Quân của Davu, trong đó có các đoàn tù binh, đang lội qua
quãng sông cạn Krymxki và một bộ phận đã đổ ra đường. Nhưng các đoàn xe kéo dài
đến nỗi những cỗ xe đi sau cùng của đoàn Bohame chưa ra khỏi Moskva và chưa tiến
vào đường Kaluga mà tiền đạo của Ney đã ra khỏi Bolsaya Ordynka rồi. Khi lội
qua chỗ cạn Krymxki, đoàn tù binh đi vài bước rồi dừng lại, rồi lại bước đi, và
bốn phía người và xe chen chúc nhà mỗi lúc một thêm dữ dội. Hơn một tiếng đồng
hồ họ mới vượt qua cái khoảng cách một trăm thước giữa cáu và đường Kaluga, đi
đến quảng trường nơi hai con đường Zamoxkvoretsye và Kaluga gặp nhau, đoàn tù
binh ùn lại thành một cụm, dừng lại và đứng yên ở chỗ ngã ba này mấy tiếng đồng
hồ liền. Bốn bề đều nghe tiếng bánh xe lăn ầm ầm, tiếng giày dẫm rầm rập, và những
tiếng quát tháo chửi rủa hòa với nhau thành một tiếng ào ào không lúc nào ngớt,
nghe như tiếng sóng bể, Piotr tựa sát người vào tường một ngôi nhà cháy dở lắng
nghe âm thanh ấy; trong trí tưởng tượng của chàng, nó pha lẫn với tiếng trống.
Mấy người sĩ quan tù binh muốn xem cho rõ hơn đã leo lên trên tường của một
ngôi nhà cháy dở nơi Piotr đang đứng. - Đông quá! Chà đông ghê thật…! Đồ đạc được
chất cả lên đại bác! Xem kìa, nó chở cả những bộ da lông. Quân khốn kiếp, chúng
nó cướp nhiều thật… Xem chiếc xe tải của cái thằng ở phía sau kia kìa… Đúng là
lấy ở tượng thánh ra rồi! Hẳn đó là bọn Đức. Có cả một lão mu-gich nhà ta nữa
kia, đúng thế…! Chà quân khốn mạt…! Xem kìa. Chất nhiều đến nỗi không đi được nữa…!
kìa nữa, cả xe Droiki chúng cũng lấy? Xem thằng kia ngồi trên dống rương hòm
kia…! Cha mẹ ơi! A chúng nó đánh nhau! Nó đánh vào mõm thằng kia, đúng vào mõm!
Cứ thế này thì đợi đến tối cũng chưa đi được. Xem kìa, các ông xem kìa… Chính
Napoléon đây rồi. Thấy không, toàn ngựa quý, có mang phù hiệu mũ miện! Một ngôi
nhà xếp! Thằng kia đánh rơi cái đẫy mà không biết. Lại đánh nhau. Cái bà bế con
kia, trông khá đáo để. Nhìn mà xem, đi mãi không thấy hết. Bọn đĩ Nga kia, đúng
rồi! Chúng ngồi trên xe rất chễm chệ. Cũng như khi đi qua nhà thờ Khamovniki, một
làn sóng tò mò lại dồn lại tất cả những tù binh ra đường, và Piotr, nhờ vóc dáng
người cao lớn, đã nhìn được qua đầu những người khác và trông thấy cái điều đã
thu hút lòng tò mò của đám tù binh. Trên ba chiếc xe ngưạ, lạc vào giữa nhưng
chiếc thùng đựng đạn có mấy người đàn bà ăn mặc diêm dúa, màu áo lòe loẹt, mặt
đánh phấn tô son, đang ngồi chồng chất lên nhau, mồm kêu the thé. Từ cái phút
Piotr thấy hiển hiện cái sức mạnh huyền bí kia, chàng không còn thấy cái gì kỳ
lạ hay khủng khiếp nữa: dù là cái xác mà người ta đã lấy bồ hóng trát vào mặt để
làm trò đùa, hay những người đàn bà kia, đang vội vã đi đâu không rõ, hay cảnh
Moskva cháy tan hoan cũng vậy. Bây giờ tất cả những điều mà Piotr trông thấy hầu
như không gây nên một ấn lượng gì chàng nữa. - tưởng chừng như trong khi sửa soạn
bước vào một cuộc vật lộn khó khăn lòng chàng không chịu tiếp đón những ấn tượng
có thể làm cho nó suy nhược đi. Đoàn xe chở đàn bà đã đi qua. Theo sau lại có
những đoàn xe chở đồ, những toán lính, những xe chở lương, những toán lính, những
chiếc xe kiệu, những toán lính những hòm đạn, lại những toán lính, và thỉnh thoảng
lại có những tốp đàn bà. Piotr không thấy rõ từng người riêng biết, chàng chỉ
thấy sự chuyển động của họ. Tất cả những đoàn xe người ngựa ấy tựa hồ như đang
bị một sức mạnh vô hình nào xua đi. Trong khoảng một tiếng đồng hồ, thời gian Piotr
đứng nhìn họ, tất cả những những đoàn người ngựa ấy từ các phố đổ ra, cùng
chung một nguyện vọng duy nhất là làm sao đi qua cho chóng; mỗi khi chạm phải
nhau, họ đều phát cáu lên, đánh nhau; những hàm răng trắng nhe ra, nhưng đôi
lông mày cau lại, những câu chửi bới ấy lại ném vào mặt nhau, và trên tất cả
các gương mặt đều có cái vẻ cương quyết lạnh lùng và tàn nhẫn mà sáng hay Piotr
đã trông thấy trên gương mặt của tên hạ sĩ trong khi tiếng trống đổ dồn. Đến
chiều, viên sĩ quan chỉ huy đội quân áp giải tập hợp đơn vị lại và luôn mồm
quát tháo và cãi vã, y mở một con đường trong đám xe cộ. Đoàn tù binh len ra
con đường Kaluga. Họ đi rất nhanh, không nghỉ, và mãi đến khi mặt trời đã bắt đầu
lặn họ mới đứng lại. Những đoàn xe được xếp sát vào nhau, và đám người bắt đầu
sửa soạn nghỉ đêm. Ai nấy đều có vẻ tức giận và cau có. Hồi lâu, bốn phía đều
nghe những tiếng chửi rủa, nhưng tiếng quát tháo hằn học và những tiếng ẩu đả.
Chiếc xe kiệu đi ở phía sau đội lính áp giải húc càng xe vào chiếc xe chở đồ của
đội này, làm cho thùng xe vỡ toác ra. Từ bốn phía có mấy người lính chạy lại,
người thì đánh vào đầu những con ngựa kéo chiếc xe kiệu và bắt chúng quay lại,
người thì đánh nhau, và Piotr thấy rõ một người lính Đức bị trọng thương vì một
nhát đoản kiếm chém vào đầu. Hình như bây giờ, khi đã đứng lại giữa cánh đồng
trong ánh hoàng hôn lạnh lẽo của một của một chiều thu, tất cả những con người ấy
đều cùng có một cảm giác khích động khó chịu vì cái tình trạng vội vã và phải
di chuyển gấp gáp đến một nơi nào không rõ, cái cảm giác đã bao trùm lên mọi
người khi xuất phát. Khi đã dừng lại ai nấy đều đã hiểu ra rằng chưa biết mình
sẽ còn đi đâu nữa và trong chuyến đi này sẽ gặp nhiều khó khăn cực nhọc. Ở trạm
nghỉ đêm này lính áp giải đối xử với tù binh còn tệ hơn khi ra đi. Lần đầu tiên
người ta phải thịt ngựa cho tù binh ăn. Từ các sĩ quan đến người lính mạt hạng,
ai nấy hình như đều có một mối thù riêng với mỗi tù binh. Sự thay đổi đột ngột
trong thái độ rất thân mật trước kia của họ khiến cho người ta có một cảm giác
rõ rệt như vậy. Thái độ thù hằn này càng lộ rõ thêm khi họ điểm danh các tù
binh và nhận thấy rằng sau khi rời Moskva một người lính Nga đã thừa lúc lộn xộn
giả vờ đau bụng trốn mất. Piotr thấy một tên Pháp đánh một người lính Nga vì
anh ta đi ra xa, và nghe tiếng viên đại uý bạn “chàng”, trách mắng một viên hạ
sĩ quan về tội đã kể cho người lính Nga tẩu thoát và hăm dọa sẽ đưa hắn ra tòa.
Khi viên hạ sĩ quan phân trần rằng người lính kia ốm không đi được, viên sĩ
quan trả lời là đã có lệnh bắn chết những người tụt lại sau. Piotr cảm thấy cái
sức mạnh oan nghiệt đã đè bẹp chàng trong buổi hành hình và đã tạm thời bị che
khuất đi trong thời gian giam cầm, nay lại hiện ra khống chế cuộc sống của
chàng. Chàng thấy sợ hãi; nhưng chàng lại cảm thấy rằng các sức mạnh oan nghiệt
ấy càng ra sức đè nén chàng bao nhiêu, thì cái sinh lực trong tâm hồn chàng,
không lệ thuộc vào sức mạnh kia, càng lớn mạnh lên bấy nhiêu. Piotr ăn xúp bột
mì đen nấu với thịt ngựa và nói chuyện với các bạn. Piotr cũng như các bạn đồng
hành của chàng không ai nhắc đến những điều họ đã trông thấy ở Moskva, đến thái
độ thô bạo của quân Pháp hay đến cái lệnh bắn chết những người thụt lại sau: dường
như để đối phó với tình cảnh hiện tại, mọi người đều vui vẻ và phấn trấn. Họ
nói đến những kỉ niệm riêng, đến những câu chuyện buồn cười đã xảy ra trong khi
chiến dịch, và mỗi khi câu chuyện đả động đến tình cảnh hiện tại họ nói lảng
sang chuyện khác. Mặt trời đã lặn từ lâu. Lác đác trên nền trời, vài ngôi sao
đã bắt đầu lấp lánh; một cái ráng đỏ giống như một đám cháy hiện lên ở chân trời,
mặt trăng rằm từ từ mọc lên, và quả cầu đỏ ối, to tướng ấy rung rinh một cách kỳ
lạ trong bóng tối màu xám. Trời sáng dần lên. Buổi chiều đã tàn, nhưng đêm vẫn
chưa xuống. Piotr đứng dậy, rời khỏi những người bạn mới và len giữa các đống lửa
đi sang bên kia đường, nơi chàng nghe nói là các binh sĩ Nga bị bắt đang ngồi
nghỉ. Chàng muốn nói chuyện với họ. Trên đường cái, một tên lính canh Pháp chặn
chàng lại và ra lệnh cho chàng phải quay về. Piotr quay lại, nhưng không trở về
đống lửa của các bạn tù binh, mà lại đến cạnh một chiếc xe tải đã tháo ngựa. Ở
đây không có ai cả. Chàng xếp chân ngồi xuống mặt đất lạnh lẽo bên cạnh bánh
xe, đầu gục xuống. Chàng ngồi hồi lâu không nhúc nhích, trầm ngâm suy nghĩ. Hơn
một giờ trôi qua, không ai đến quấy rầy chàng cả. Bỗng chàng cất tiếng cười hồn
hậu, chàng cười to đến nỗi mọi người đều quay lại nhìn xem ai cười một mình mà
nghe lạ lùng như vậy. - Ha ha ha! -Piotr cười lớn. Và chàng nói to lên một mình
- Tên lính kia không cho ta đi. Chúng nó bắt ta, giam ta. Chúng nó giữ ta lại
làm tù binh. Ai? Ta? Ta à? Phải, ta, linh hồn bất diệt của ta? Ha ha ha! -
Chàng cười đến nỗi trào nước mắt ra. Có ai đó đứng dậy và lại gần để xem cái
người to béo và kỳ quặc kia có chuyện gì mà ngồi cười một mình như vậy. Piotr
im bặt, đứng dậy bỏ đi để tránh con người tò mò kia, và đưa mắt nhìn quanh. Khu
trại lộ thiên khổng lồ vô tận nãy giờ ầm ĩ những tiếng nói chuyện, tiếng củi
lách tách nay đã im lặng; những đống lửa đang lụi dần. Vầng trăng tròn trĩnh
treo cao trên nền trời trong sáng. Những khu rừng và những cánh đồng mà lúc nãy
đớng trong phạm vi khu vực hạ trại không thể trông thấy, nay đã hiện rõ ra ở
phía xa. Và xa hơn những khu rừng và những cánh đồng này nữa có thể thấy những
khoảng không vô tận, sáng sủa, rung rinh, đang như kêu gọi lòng người về với
nó. Piotr nhìn nên trời, dõi theo những ngôi sao đang lấp lánh và như đang xa dần
mãi, “Và tất cả những cái đó đều là của ta, đều ở trong ta, tất cả những cái đó
đều là ta! - Piotr nghĩ, - Và tất cả những cái đó đã bị chúng bắt vào một gian
nhà bằng ván!” Chàng mỉm cười và trở về dọn chỗ ngủ bên cạnh các bạn tù binh.
Chương 15 Vào những ngày đầu tháng mười lại có một sứ giả đem
thư của Napoléon đến gặp Kutuzov đề nghị giảng hòa. Bức thư đề là gửi từ
Moskva, nhưng thực ra bấy giờ Napoléon đang ở cách Kutuzov không xa, trên con
đường Kaluga cũ. Kutuzov cững phúc đáp bức thư này giống như đã phúc đáp bức
thư trước đây do Lonxton đưa lại: ông trả lời là không thể nói đến chuyện hòa
giải được. Ít lâu sau có tin của đội du kích Dorokhov, bấy giờ đang hành quân ở
phía trái Tarutino, báo về là quân địch xuất hiện ở Fominxkoye: đó là sư đoàn của
Bruxie, sư đoàn này cách biết với các đơn vị khác khá xa, cho nên có thể tiêu
diệt nó một cách dễ dàng. Binh lính và sĩ quan lại đòi hành động. Các tướng tá ở
các bộ phận tham mưu, được trận thắng dễ dàng ở Tarutino khích lệ, nằng nặc đòi
Kutuzov thi hành lời đề nghị của Dorokhov. Kutuzov cho rằng lúc này không cần
phải tấn công gì cả. Rốt cục người ta có được một cái gì nửa vời: đó chính là
những việc sẽ được thực hiện. Một đội quân nhỏ được phái đến Fominxkoye để tấn
công Bruxie. Do một sự ngẫu nhiên kỳ lạ, công việc này - một công việc hết sức
khó khăn và quan trọng, như sau này người ta đã thấy rõ, - được giao cho
Dorokhturov, chính cái ông Dorokhturov nhỏ bé, khiêm tốn mà không có ai miêu tả
đang ngồi soạn kế hoạch tác chiến là đang phóng ngựa như bay trước các binh
đoàn hay đang ném huân chương chữ thập lên các trận địa pháo, vân vân, con người
vẫn bị coi là thiếu cương quyết, thiếu sáng suốt, nhưng lại chính là người mà
trong suốt thời gian diễn ra những cuộc chiến tranh Nga - Pháp, từ Auxterlitx
cho đến năm 1813, hễ nơi nào tình thế khó khăn là ta thấy đứng ở vị trí chỉ
huy. Ở Auxterlitx, ông ta đã ở lại sau cùng bên đê Aoghext, tập hợp các trung
đoàn, cứu vãn những gì còn cứu vãn được, trong khi mọi người đều đã bỏ chạy hay
gục hết và ở hậu quân không có lấy một viên tướng. Chính ông ta, trong khi đang
ốm đau, đang lên cơn sốt, đã đem hai vạn quân đến Smolensk để bảo vệ thành phố
này, chống cự với toàn thể đại quân của Napoléon. Ở Smolensk, trong khi đang nằm
thiu thiu ngủ ở gần cửa Malakhovki trong một cơn sốt cực kỳ dữ dội, tiếng đại
bác oanh tạc Smolensk đã đánh thức ông ta dậy, và Smolensk đã kháng cự suốt một
ngày ròng rã. Ở trận Bagration đã vỡ trận, các đơn vị ở cánh trái quân ta
thương vong chỉ còn một phần chín và pháo binh Pháp tập trung hết hỏa lực bắn
vào đấy, người ra chẳng cử ai ngoài cái ông Dorokhturov thiếu cương quyết và
thiếu sáng suốt ấy; Kutuzov cũng đã toan phái người khác, nhưng lại vội vàng chữa
lại sai lầm. Và Dorokhturov, con người thấp bé hiền lành ấy đã phi ngựa đến đấy,
và trận Borodino đã trở thành áng vinh quan lớn nhất của quân đội Nga. Người ta
đã ca ngợi bằng văn xuôi và bằng thơ nhiều vị anh hùng trong trận Borodino,
nhưng Dorokhturov thì hầu như chẳng có ai nhắc đến một câu. Và chính
Dorokhturov đã được cử đến Fominxkoye rồi từ đấy lại được cử đến Maly Yaroxlav,
nơi đã xảy ra trận đánh cuối cùng với quân Pháp, và là nơi mà quá trình diệt
vong của quân đội Pháp đã bắt đầu. Và người ta lại ca ngợi nhiều bị anh hùng và
nhiều nhà cầm quân thiên tài đã lập công trong thời kỳ này, nhưng Dorokhturov
thì chẳng ai nói đến, hoặc chỉ nói rất ít, hoặc nói với một thái độ hồ nghi. Và
việc họ tảng lờ Dorokhturov đi như vậy chính là bằng chứng hiển nhiên nhất tỏ
rõ tài năng và công lao của ông. Lẽ tự nhiên khi một người không hiểu hoạt động
của máy móc mà nhìn vào bộ máy đang chạy, thì có thể tưởng đâu bộ phận quan trọng
nhất là cái mảnh vỏ bào tình cờ rơi vào máy đang chạy loạn xạ giữa các bánh xe
và cản trở hoạt động của máy. Một người không biết rõ cơ cấu của máy thì không
thể hiểu rằng bộ phận quan trọng nhất trong máy không phải là cái mảnh vỏ bào
kia, vốn chỉ làm cho máy khó chạy và hư hỏng đi, mà là cái trục chuyển tiếp nhỏ
đang quay đều không tiếng động. Ngày mồng mười tháng mười, chính cái ngày mà
Dorokhturov đã đi được nửa đoạn đường dẫn đến Fominxkoye và dừng lại ở thôn
Arixtovo chuẩn bị thi hành một cách chính xác mệnh lệnh đã nhận được, quân đội
Pháp lúc bấy giờ trong cuộc hành quân hoảng hốt đã đi đến vị trí của Mura, có vẻ
như định mở một trận đánh, thì bỗng nhiên vô cớ quay về bên trái, tiến về con
đường Kaluga mới và bắt đầu tiến vào thôn Fominxkoye nơi mà trước đây chỉ có một
mình Bruxie đóng. Lúc ấy dưới quyền chỉ huy của Dorokhturov, ngoài đội du kích
của Dorokhturov ra còn có hai đội quân nhỏ của Figner và Xexlavin. Tối hôm mười
một tháng mười Xexlavin đem một tù binh trong đội cận vệ của Pháp vừa mới bắt
được đến gặp thượng cấp ở Arixtovo. Tên tù binh cho biết rằng những đạo quân đến
Fominxkoye hôm nay là tiểu đạo của đại quân, rằng Napoléon hiện có mặt ở đấy, rằng
toàn quân đội đã ra khỏi Moskva được năm hôm nay. Cũng như tối hôm ấy, một người
gia nô ở Borovxk đến kể lại rằng y đã thấy một đạo quân rất lớn tiến vào thành
phố. Những người lính cô-dắc trong đội du kích của Dorokhturov báo cáo rằng họ
đã trông thấy đội quân cận vệ của Pháp đi trên con đường dẫn đến Borovxk. Qua tất
cả những tin tức ấy có thể thấy rõ rằng nơi mà trước đây người ta đã dự tính sẽ
gặp một sư đoàn, thì nay là toàn thể quân đội Pháp từ Moskva đến theo một hướng
đi bất ngờ - Theo con đường Kaluga cũ. Dorokhturov không muốn quyết định tiến
hành một việc gì hết vì bây giờ ông ta không thấy rõ nhiệm vụ của ông là thế
nào. Ông đã được lệnh tấn công Fominxkoye. Nhưng trước đây ở Fominxkoye chỉ có
một mình Bruxie mà nay thì lại là toàn thể quân đội Pháp, Yermolov muốn hành động
theo ý mình, nhưng Dorokhturov một mực nói rằng ông ta cần phải có lệnh của Điện
hạ Tối quang minh. Họ bèn quyết định gửi báo cáo về đại bản doanh. Với mục đích
này họ chọn một viên sĩ quan thông minh, tên là Bokkhovitinov, ngoài việc đưa
thư ra còn có nhiệm vụ trình bày hết tình hình hiện tại. Vào khoảng gần nửa đêm
Bokhovitinov nhận phong thư và những lời căn dặn, rồi đem theo một người lính
cô-dắc và mấy con ngựa dự bị, phi nước đại về đại bản doanh. Chương 16 Đêm hôm
đấy là một đêm thu tối trời và ấm áp. Trời lâm thâm đã bốn ngày nay. Sau khi đổi
ngựa hai lần và vượt ba mươi dặm đường bùn lầy nhớp nháp trong một tiếng rưỡi đồng
hồ, Bokhovitinov đến Betasovka vào khoảng một giờ đêm. Đến trước một ngôi nhà
có treo biểu “Đại bản danh” ở hàng rào, anh ta xuống ngựa và bước vào gian
phòng ngoài tối om. - Cần gặp vị tướng phiên trực ngay! Việc rất quan trọng -
Fominxkoye. - Bolkhovitinov nói với một người nào vừa nhổm dậy và đang thở phì
phì trong bóng tối của gian phòng ngoài. - Từ tối hôm qua, tướng quân mệt nặng,
đã ba đêm nay không ngủ, - tiếng người cần vụ thì thào khẩn khoản - ông hẵng
đánh thức quan đại uý dậy đã. - Quan trọng lắm, có tin của tướng quân Dokhturov
- Bokhovitinov vừa nói vừa lần mò bước vào cửa. Người cần vụ len vào trước và bắt
đầu đánh thức một người nào không rõ. - Thưa đại nhân, thưa đại nhân có “cung”
văn? - Cái gì thế, cái gì thế? Ai gửi đến? - có tiếng ai ngái ngủ hỏi lại. - Do
Dokhturov và Alekxey Petrovich phái đến… Napoléon đã đến Fominxkoye! -
Bokhovitinov nói, trong bóng tối anh ta không trông thấy người hỏi, nhưng nghe
giọng nói ta đoán biết là không phải Konovnitxyn. Người bị đánh thức ngáp dài
và vươn vai. - Tôi chẳng muốn đánh thức ông ta dậy một tí nào, - Người ấy vừa
nói vừa sờ soạng tìm cái gì không rõ. - Đang ốm; chắc lại tin đồn thế thôi chứ
gì? - Báo cáo đấy, - Bokhovitinov nói, - Có lệnh phải chuyển ngay cho tướng
phiên trực. - Khoan đã, để tôi thắp nến. Thằng chết tiệt, mày để ở đâu thế? -
Người kia vừa vươn vai vừ nói với người cần vụ - Đó là Serbinin, sĩ quan phụ tá
của Konovnitxyn. - Đây rồi, đây rồi - anh ta nói thêm. - Người cần vụ đánh đá lửa
hạng bét, - anh ta nói, giọng ngán ngẩm. Trong ánh lửa lóe ra. Bokhovitinov thấy
khuôn mặt trẻ trung của Serbinin đang cầm nến ở góc phòng có một người nào vẫn
đang ngủ. Khi lưu huỳnh xát vào cái bùi nhùi đã bùng cháy thành một ngọn lửa
lúc đầu xanh lè, sau ngả thành mầu đỏ, Serbinin đốt ngay nến mỡ bò lên khiến
cho mấy con gián đang gặm nến bỏ chạy toán loạn và ngước mắt lên nhìn người tín
sứ. Bokhovitinov người lấm bùn be bét, đang lấy ống tay áo quệt lên mặt. -
Nhưng ai bảo? - Serbinin nói, tay cầm lấy phong thư. - Tin chắc chắn đấy, -
Bokhovitinov nói - Tù binh, lính cô-dắc, trinh sát viên đều nhất trí với nhau.
- Thôi đành phải đánh thức ông ấy dậy, - Serbinin nói đoạn đứng dậy bước đến cạnh
phòng - ông Piotr Petrovich - Anh ta gọi. Konovnitxyn không nhúc nhích. - Lên đại
bản doanh! - Anh ta nói thêm và mỉm cười, vì biết rằng mấy chữ này chắc chắn sẽ
làm cho Konovnitxyn choàng dậy. Quả nhiên, cái đầu đội mũ chụp ban đêm lập tức
nhấc lên. Trên khuôn mặt tuán tú, cương quyết của Konovnitxyn, với đôi má hum
húp và đỏ ửng vì cơn sốt, trong một khoảng khắc vẫn còn lại cái thần sắc mơ
màng của những giấc chiêm bao xa rời tình hình hiện tạl, nhưng rồi ông bỗng giật
mình: gương mặt lại trở lại với vẻ điềm tĩnh và cương nghị thường ngày. -Sao,
có việc gì? Ai phái ông đến? - Konovnitxyn hỏi ngay, nhưng không hấp tấp, mắt
nhấp nháy vì chói ánh đèn. Trong khi nghe viên sĩ quan báo cáo, ông ta bóc thư
ra đọc. Vừa đọc xong, ông đã bỏ đôi chân đi tất len xuống nền đất và bắt đầu xỏ
giầy. Đoạn ông ta cất chiếc mũ chụp, chải lại món tóc mai rồi đội mũ lưỡi trai
lên. - Anh đi đến đây có nhanh không? Ta đến gặp điện hạ đi, - Konovnitxyn hiểu
ngay rằng tin vừa đưa lại có một tầm quan trọng rất lớn, và không thể chậm trễ
được. Tin ấy lành dữ ra sao, ông không hề băn khoăn tự hỏi. Điều đó không quan
trọng gì đối với ông. Ông nhìn nhận việc quân không phải bằng trí tuệ, băng óc
xét đoán, mà bằng một cái gì khác. Trong tâm hồn ông có một niềm tin sâu sắc và
không biểu lộ ra ngoài, rằng mọi việc đều sẽ tốt đẹp. Nhưng ông lại cho rằng
không nên tin như vậy và lại không nên nói ra, chỉ nên làm tròn bổn phận của
mình. Và ông đã dốc hết sức lực ra làm việc đó. Piotr Petrovich Konvovnitxyn,
cũng như Dorokhov, sở dĩ được ghi tên vào danh sách những người gọi là anh hùng
của những Platov, những Miloradovich, chẳng qua cũng vì người ta sợ không ghi
tên họ vào thì khó coi. Cũng như Dokhturov, ông ta thường được xem là một người
năng lực và kiến thức rất hạn chế, và cũng như Dokhturov, Konovnitxyn không bao
giờ soạn kế hoạch tác chiến, nhưng chỗ nào khó khăn nhất bao giờ cũng có mặt
ông ta: từ khi nhận chức tướng phiên trực, ông bao giờ cũng để ngỏ cửa phòng
trong khi ngủ và dặn là có tín sứ nào đều cũng phải đánh thức ông ta dậy; trong
chiến trận, ông ta bao giờ cũng có mặt ở dưới hỏa lực của địch, đến nỗi Kutuzov
phải quở trách ông ta về việc đó và thường ngại không dám cử ông đi; và cũng
như Dokhturov, ông ta là một trong những cái trục nhỏ im lặng quay đều, nhưng lại
là bộ phận trọng yếu nhất của bộ máy. Khi ra khỏi ngôi nhà gỗ bước vào bóng đêm
tối mịt và ướt át, Konovnitxyn cay mày, phần vì đầu đang nhức buốt lại càng nhức
buốt thêm, phần vì một ý nghĩ khó chịu vừa nảy ra trong óc, là bây giờ cả cái
đám nhân vật trọng yếu ở bộ phận tham mưu kia sẽ tha hồ mà lăng xăng nhốn nháo,
nhất là Benrigxen, sau trận Tarutino đã trở thành kẻ thù sâu cay của Kutuzov. Họ
sẽ tha hồ đề nghị, tranh cãi, ra lệnh, bãi lệnh. Và ý nghĩ này làm cho
Konovnitxyn khó chịu, tuy ông cũng biết rằng không thế thì không xong. Quả
nhiên ông vừa ghé vào nhà Toll báo tin, thì hắn ta lập tức trình bày ý kiến với
viên tướng cùng ở chung nhà. Sau khi im lặng và mỏi mệt nghe Toll nói,
Konovnitxyn nhắc hắn đến gặp Điện hạ Tối quang minh. Chương 17 Cũng như tất cả
các cụ già, về đêm Kutuzov ngủ rất ít. Ban ngày thì ông hay ngủ gật bất thình
lình, nhưng ban đêm thì ông cứ để nguyên áo quần nằm trên giường, thường không
ngủ và trầm ngâm suy nghĩ. Bây giờ cũng vậy, ông đang nằm trên giường, tựa cái
đầu to bị thương tật lên bàn tay phốp pháp, chống khuỷu xuống đệm, trầm ngâm
suy nghĩ, con mắt độc long mở thao láo vào bóng tối. Từ khi được thư đi từ lại
với hoàng thượng và trở thành người có thế lực nhất trong bộ tham mưu,
Benrigxen đã tránh mặt ông ta, và Kutuzov được yên tâm hơn vì bây người ta
không bắt quân đội của ông phải tham gia vào những cuộc hành binh tấn công vô
ích nữa. Bài học của trận Tarutino và những việc xảy ra ngày hôm trước ông nhớ
rất rõ những việc đó như người ta thường nhớ kỹ một kỷ niệm đau đớn - chắc cũng
phải tác động đến họ, Kutuzov nghĩ thế. “Họ phải hiểu rằng quân ta mà tấn công
thì chỉ có thể thua thôi. Kiên nhẫn và thời gian: đó là hai chiến sĩ dũng mãnh
nhất của ta!” - Kutuzov nghĩ. Ông biết rằng không nên hái quả táo khi nó hãy
còn xanh. Nó sẽ rụng xuống khi đã chín, còn nếu hái quả xanh thì chỉ hại quả, hại
cây và hại cả mình nữa. Như một người thợ săn giàu kinh nghiệm, Kutuzov biết rằng
con thú đã bị thương, và chỉ có toàn lực lượng của dân Nga mới có thể làm cho
nó bị thương nặng đến như vậy được, nhưng vết thương có nguy hại đến tính mạng,
thì vẫn còn là một vấn đề chưa được sáng tỏ. Bây giờ, cứ suy qua những chuyến
đi của Lorixton và Berthelemy -, và những lời báo cáo của quân du kích, Kutuzov
đã biết gần chắc rằng nó đã bị tử thương. Nhưng vẫn cần có thêm bằng chứng, vẫn
cần phải đợi. “Họ cứ muốn chạy ra xem xem họ đã đánh nó bí thương như thế nào.
Hãy đợi đấy, rồi sẽ thấy. Cứ nói hành quân với tấn công mãi - Kutuzov nghĩ. - Để
làm gì? Lúc nào cũng muốn tỏ ra xuất sắc! Làm như đánh nhau là một việc vui vẻ
lắm không bằng. Họ chẳng khác những đứa trẻ mà khi có ai muốn hỏi xem sự việc
đã xảy ra như thế nào thì cứ nói lung tung không thể nào hiểu được, bây giờ vấn
đề không phải ở đấy”. “Mà bọn họ đề ra những cách hành quân mới tài tình chứ? Họ
tưởng đâu nghĩ ra được hai ba trường hợp có thể xảy ra (ông nhớ lại bản kế hoạch
tổng quát ở Petersburg) thế là dự tính được hết mọi trường hợp rồi đấy. Mà trường
hợp có thể xảy ra thì vô số!”. Cái vấn đề chưa được giải quyết, là vết thương của
con thú ở Borodino có nguy hại đến tính mệnh nó không, đã suốt một tháng ròng
treo lơ lửng trên đầu Kutuzov. Một mặt thì quân Pháp đã chiếm Moskva. Mặt khác
Kutuzov cảm thấy rõ rằng không còn chút hồ nghi, rằng cái vố kinh khủng mà ông
ta đã cùng toàn dân Nga dốc hết sức lực giáng vào đầu nó, tất phải làm cho nó tử
thương. Nhưng dù sao cũng phải có những bằng chứng, ông đợi những bằng chứng ấy
đã một tháng nay, và thời gian trôi qua thì ông càng sốt ruột. Trong những đêm
trường nằm thao thức không ngủ, Kutuzov cũng làm cái việc mà giới tướng tá trẻ
tuổi vẫn làm, chính cái việc mà ông thường chê bai họ. Ông cứ nằm nghĩ ra tất cả
những trường hợp có thể xảy ra, cũng đúng như bọn trẻ, chỉ khác một điều là là
ông không lấy những điều dự tính ấy làm căn cứ để mưu tính việc gì cả, và không
phải chỉ nghĩ ra vài ba trường hợp, mà hàng nghìn. Ông càng nghĩ lại càng thấy
có thêm nhiều trường hợp. Ông nghĩ ra đủ các cách hành quân của Napoléon - di
chuyển toàn quân hay từng bộ phận - hoặc tiến về Petersburg hoặc tiến đánh ông,
hoặc đi vòng để vây bọc ông. Kutuzov nghĩ đến cả cái trường hợp mà ông sợ nhất,
là Napoléon cũng dùng cái sách lược của chính ông để chống lại ông: ở lại
Moskva đợi quân Nga, Kutuzov lại còn nghĩ đến trường hợp Napoléon cho quân lùi
về Medyn và Yukhnov, nhưng là cái trường hợp duy nhất mà ông không thể ngờ được
là trường hợp đã thực tế xảy ra, cái cuộc hành quân điên rồ, hốt hoảng của quân
đội Napoléon trong khoảng mười một ngày đầu kể từ khi rời bỏ Moskva, một cuộc
hành quân đã khiến cho cái việc mà hồi đó Kutuzov chưa dám nghĩ tới lại có khả
năng trở thành sự thật: tiêu diệt hoàn toàn quân đội Pháp. Những bản báo cáo của
Dorokhov về sư đoàn Bruxie, tin tức của quân đu kích đưa về kể lại những thảm họa
của quân Napoléon, những tin đồn về việc sửa soạn rời khỏi Moskva - mọi việc đều
xác nhận ức thuyết cho rằng quân Pháp đã kiệt quệ và đang sửa soạn chạy dài,
nhưng đó chỉ là những ước thuyết, giới thanh niên thì cho là quan trọng, nhưng
Kutuzov thì không. Với cái lịch lãm của một ông già sáu mươi, Kutuzov biết rõ
cách đánh giá các tin đồn, ông biết rằng khi người ta mong muốn một điều gì,
người ta có thể tập hợp các tin tức một cách thế nào cho nó có vẻ xác nhận điều
đang muốn, và sẵn sàng bỏ bớt tất cả những điều có thể chứng minh ngược lại. Và
càng mong muốn điều gì đó, Kutuzov lại càng ít cho phép mình cả tin rằng nó
đang trở thành hiện thực. Vấn đề này đã thu hút hết tinh lực của ông. Tất cả những
việc khác đối với ông chỉ là cách thực hiện quen thuộc nếp sinh hoạt thường
ngày: những cuộc nói chuyện với các sĩ quan trong bộ tham mưu, những bức thư gửi
bà Mne de Stael [261] viết từ Tarutino, đọc tiểu thuyết, ban phát huân chương,
thư từ với Petersburg v.v… Nhưng sự diệt vong của quân Pháp, mà chỉ có một mình
Kutuzov dự tính trước, là ước vọng tha thiết nhất, ước vọng duy nhất của ông.
Đêm mười một tháng mười ông chống khuỷu tay nằm nghĩ đến điều đó. Ở phòng bên
có tiếng sột soạt và tiếng bước chân của Toll, Konovnitxyn và Bolkhovitinov. -
Ai đấy? Vào, mời vào đi! Có tin gì mới? - vị nguyên soái gọi to. Trong khi người
cán vụ khắp nến, Toll liền kể lại các tin tức. - Ai đem tin lại? - Kutuzov hỏi,
và khi ngọn nến đã thắp lên, vẻ mặt lạnh lùng và nghiêm khắc của ông khiến Toll
phải kinh ngạc. - Thưa Điện hạ, không còn có thể nghi ngờ gì nữa ạ. - Gọi người
ấy vào đây, gọi vào đây. Kutuzov ngồi buông thõng một chân xuống giường, cái bụng
phệ đè lên chân kia đang xếp lại. Ông nheo con mắt độc long lại để nhìn cho rõ
người tín sứ dường như muốn đọc trên nét mặt người ấy một lời giải đáp cho những
điều đang khiến ông băn khoăn. - Nói đi, nói đi anh bạn. - Kutuzov nói với
Bolkhovitinov với cái giọng trầm của các cụ già, tay cài cúc chiếc áo sơ mi hở
ngực. - Lại đây, lại gần đây nào. Anh đem lại cho ta những tin gì thế? Napoléon
đã rời Moskva à? Thật chứ? Hả? Bolkhovitinov thuật lại tỉ mỉ từ đầu tất cả
nhưng điều anh ta được lệnh báo cáo. - Nói nhanh, nói nhanh đi, đừng làm ta suốt
ruột, - Kutuzov ngắt lời viên tín sứ. Bolkhovitinov đã báo cáo xong và lặng
thinh đợi lệnh. Toll toan nói, nhưng Kutuzov đã ngắt lời. Ông muốn nói một câu
gì. Nhưng bỗng nhiên mặt ông nhăn lại; ông khoát tay về phía Toll, quay mặt vào
góc bàn thờ của gian nhà, nơi có một bức tượng Thánh tối mờ mờ. - Lạy Chúa, đấng
đã sáng tạo ra con! Người đã nghe lời cầu nguyện của chúng con… - Kutuzov chắp
tay lại nói, giọng run run. - Nước Nga đã thoát nạn. Xin đội ơn Chúa! - Nói đoạn
ông khóc nức nở. Chương 18 Từ khi được tin quân Pháp rút khỏi Moskva cho đến
khi chiến dịch kết thúc, toàn bộ hoạt động của Kutuzov chỉ nhằm làm sao dùng
quyền hành, dùng mưu mẹo, dùng những lời cầu xin để giữ cho quân đội khỏi lao
vào những cuộc tấn công, những cuộc chuyển quân, những cuộc xung đột vô ích với
một kẻ địch đang trên con đường diệt vong. Dokhturov tiến về phía Maly
Yaroxlav; nhưng Kutuzov cứ chần chừ và ra lệnh rút khỏi Kaluga, cho rằng rất có
thể còn phải rút xa hơn nữa. Khắp các nơi Kutuzov đều rút lui, nhưng quân địch
không đợi cho ông rút quân đã bỏ chạy về phía ngược lại. Các sử gia của
Napoléon kể lại cho chúng ta nghe cuộc hành quân khôn khéo của ông ta về phía
Tarutino và Maly Yaroxlav, giả thiết những việc sẽ diễn ra nếu Napoléon kịp đem
quân tới những tỉnh trù phú ở miền Nam. Nhưng các sử gia đó quên mất rằng thật
ra không có gì ngăn trở Napoléon tiến vào các tỉnh miền Nam này (vì quân đội
Nga để cho ông ta đi lại tự do, họ lại còn quên rằng không có gì có thể cứu vãn
được quân đội Napoléon, vì ngay từ lúc ấy nó đã mang trong người nó những điều
kiện tất yếu của sự dồi dào ở Moskva nhưng không gìn giữ mà lại giẫm nát ra, một
quân đội khi đến Smolensk đã không chịu chia lương cho quân lính mà lại phá huỷ
đi, làm sao một quân đội như thế lại có thể phục hồi sinh lực ở tỉnh Kaluga,
nơi mà dân cư vẫn là những người Nga như ở Moskva, và ở đấy lửa cũng có cái thuộc
tính chung là đốt cháy những vật đưa vào. Quân đội ấy dù ở nơi nào cũng không
thể phục hồi sinh lực được. Từ trận Borodino và từ khi cướp phá Moskva, nó dường
như dã mang trong mình đủ các điều kiện hóa học của sự giải thể rồi. Bây giờ
thì các quân đội ấy chỉ còn là một đám người bỏ chạy với những kẻ cầm đầu, chẳng
biết mình chạy đi đâu, và chỉ mong có một điều (từ Napoléon cho đến từng tên
lính một): làm thế nào cho bản thân mình thoát ra khỏi cái tình trạng mà do một
trực giác mơ hồ họ đều biết là tuyệt vọng. Vì thế cho nên trong buổi họp hội đồng
Maly Yaroxlav sau khi các tướng Pháp đưa ra nhiều ý kiến khác nhau rồi giả vờ
tranh luận, thì ý kiến cuối cùng của tướng Mutong chất phác và ngây thơ, nói
lên cái điểm mà ai nấy đã đang nghĩ là phải làm sao chuồn đi cho nhanh, ý kiến ấy
đã làm cho mọi người câm miệng, và không có ai, ngay cả Napoléon, có thể nói một
câu nào để bác lại cái sự thật mà mọi người đều công nhận. Tuy ai nấy đều biết
rằng cần phải rút đi, nhưng người ta vẫn xấu hổ khi nghĩ rằng mình phải bỏ chạy.
Cần phải có một sức đẩy ở bên ngoài mới có thể thắng được sự xấu hổ ấy. Và cái
sức đẩy đó đã đến đúng lúc. Đó chính là cái mà người Pháp gọi là “tiếng hô Ura
của hoàng đế”. Sau hôm họp hội đồng, vào lúc sáng sớm Napoléon giả vờ muốn kiểm
tra lại quân đội và quan sát cái địa điểm đã xảy ra và sắp xảy ra chiến trận,
cùng với đoàn tuỳ giá gồm các thống chế và đội vệ binh cưỡi ngựa đi giữa tuyền
quân. Một toán cô-dắc đang sục sạo để tìm chiến lợi phẩm tình cờ vấp phải hoàng
đế và chỉ thiếu một ly nữa là bắt được ông ta. Sở dĩ lần này quân côdắc không bắt
được Napoléon là vì cái đã đưa quân đội Pháp đến chỗ chết lại chính là cứu thoát
ông ta: đó là chiến lợi phẩm. Ở đây cũng như ở Tarutino, quân cô-dắc đã bỏ người
lao vào cướp chiến lợi phẩm cũ. Họ không để ý đến Napoléon, chỉ chú tâm vào chiến
lợi phẩm cho nên Napoléon đã trốn thoát kịp. Khi mà những đưa con đẻ của sông
Đông đã có thể suýt bắt được đích thân vị hoàng đế ngay ở giữa quân đội của
ngài, thì người ta có thể thấy rõ rằng không còn có thể làm gì khác hơn là chạy
trốn cho nhanh theo con đường quen thuộc gần nhất. Napoléon, với cái bụng phệ của
một người tứ tuần, không còn cảm thấy mình tháo vát và gan dạ như trước, và đã
hiểu được tầm quan trọng của sự kiện này. Do ảnh hưởng của nỗi sợ hãi mà toán
quân cô-dắc đã gieo vào lòng ông ta, Napoléon lập tức đồng ý với Mutong và ra lệnh,
như các sứ giả vẫn nói, rút lui về con đường Smolensk không có nghĩa là ông ta
đã ra lệnh làm như thế, mà có nghĩa là những sức mạnh đang tác động vào toàn
quân, hướng nó về con đường Mozaisk đồng thời cũng đã chi phối cả Napoléon.
Chương 19 Khi con người đang ở trong trạng thái chuyển động,
bao giờ nó cũng nghĩ ra cho mình một mục tiêu của sự chuyển động đó. Muốn đi một
nghìn dặm, con người cần phải nghĩ rằng cuối đoạn đường một nghìn dặm đó sẽ có
một cái gì rất hay, phải tưởng tượng ra một “cõi đất hứa hẹn” mới có đủ sức mà
đi như vậy được. Cõi đất hứa hẹn của quân Pháp trong khi tấn công là Moskva còn
trong khi rút lui thì lại là tổ quốc họ. Nhưng tổ quốc họ xa quá, và đối với một
con người đang đi một nghìn dặm nhất thiết cần phải quên cái mục đích cuối cùng
đi mà nghĩ rằng: “Hôm nay ta sẽ đến chỗ nghỉ đêm, sau khi đã đi bốn mươi dặm”,
và trong chặng đường đầu tiên, cái trạm nghỉ đêm ấy che lấp cả cái đích cuối
cùng và thu hút hết mọi ước mong và hy vọng của người đi đường. Những ước vọng
được biểu hiện trong từng người một bao giờ cũng khuyếch đại lên trong một đám
đông. Đối với cái đám người Pháp đang rút lui theo con đường Smolensk cũ, cái
đích cuối cùng - tổ quốc - xa xôi quá, cho nên cái đích trước mắt tập trung tất
cả những ước mong và hy vọng tăng lên gấp bội trong đám đông, cái đích trước mắt
ấy là Smolensk. Như thế không phải vì họ biết rằng ở Smolensk có nhiều lương thực
và nhiều quân dự trữ; không phải vì người ta nói với họ như vậy (trái lại, các
giới cao cấp trong quân đội và cả Napoléon nữa cũng biết rằng ở đây rất ít
lương thực), mà bởi vì chỉ có như thế họ mới có sức cử động và chịu đựng những
nỗi thiếu thốn hiện tại. Những người biết sự thật cũng như những người không biết
đều tự dối mình như nhau để hướng về Smolensk như hướng về một cõi đất hứa hẹn.
Trẩy ra con đường cái lớn, quân Pháp lao về cái mục tiêu do họ nghĩ ra với một
quyết tâm phi thường, với một tốc độ chưa từng thấy. Ngoài cái nguyên nhân nói
trên gắn bó đám binh sĩ Pháp thành một khối và cấp cho nó ít nhiều sức mạnh,
thúc nó về một phía, còn có một nguyên nhân khác gắn bó họ với nhau. Đó là số
lượng của họ. Khối người to lớn đó, dường như theo quy luật hấp dẫn trong vật
lí học, thu hút vào bản thân nó những con người riêng lẻ như những nguyên tử.
Cái khối hàng chục vạn người ấy chuyển động như cả một quốc gia. Trong đám người
ấy mỗi người đều có một mong ước là được quân địch bắt làm tù binh, thoát khỏi
tất cả những nỗi khổ cực và tai ương khủng khiếp. Nhưng một mặt thì sức thu hút
của mục tiêu Smolensk lôi kéo mọi người cùng lao về một phía, và mặt khác thì một
quân đoàn không thể nào đi đầu hàng một đại đội, và tuy lính Pháp hễ có cơ hội
thuận tiện là lập tức kiếm cách tách rời nhau ra, và hễ tìm được một lý do gì ổn
ổn một chút là lập tức đầu hàng, song những cơ hội và lý do đó không phải bao
giờ cũng có. Ngay cái số lượng của họ cũng như cuộc di chuyển nhanh chóng của họ
làm cho họ mất cái khả năng đó và khiến người Nga không những khó lòng mà còn
không thể nào ngăn chặn được cuộc di chuyển ấy, một cuộc di chuyển mà khối quân
Pháp đã dồn hết sức lực của mình vào để thực hiện. Việc cắt xé một cơ thể ra bằng
phương pháp cơ học không thể nào xúc tiến quá trình giải thể diễn ra nhanh hơn
quá một giới hạn nào đấy. Một khối tuyết không thể nào đun tan trong chốc lát
được. Trong một giới hạn thời gian nhất định, dù có tăng nhiệt độ lên bao nhiêu
cũng không thể làm cho tảng tuyết tan ra được, trái lại càng nóng thì chỗ tuyết
còn lại càng rắn hơn. Trong số các tướng Nga, chỉ có Kutuzov hiểu được điều đó.
Khi hướng tẩu thoát của quân Pháp trên con đường Smolensk đã rõ, thì cái việc
mà Konovnitxyn đã dự đoán đêm mười một tháng mười bắt đầu thực hiện. Tất cả các
tướng tá trong quân đội đều muốn lập công, muốn cắt đứt, muốn đuổi đánh, muốn
tiêu diệt, muốn bắt sống quân Pháp, và tất cả đều đòi tấn công. Chỉ riêng một
mình Kutuzov là dốc hết sức lực (sức lực của một vị tổng tư lệnh nào cũtng vậy
chẳng có được bao nhiêu) cưỡng lại chủ trương tấn công. Ông không thể nói với họ
cái điều mà ngày nay chúng ta vẫn nói: việc gì phải mở trận, phải chặn đường,
phải mất quân lính và tàn sát những con người khốn khổ kia một cách vô nhân đạo?
Việc gì phải làm như vậy, một khi từ Moskva đến Vyazma, tuy không đánh trận
nào, đạo quân ấy cũng đã tiêu tan mất một phần ba? Nhưng ông đã dùng cái trí
khôn già dặn của mình, lựa những điều mà họ có thể hiểu được để nói với họ: Ông
kể cho họ nghe chuyện cái cầu vàng. Và họ liền chế nhạo ông ta, vu cáo ông ta,
họ lăng xăng, cuống quýt, lên mặt anh hùng trước cái xác con thú đã chết. Ở gần
Vyazma, Yermolov, Miloradovich, Platov và một số tướng khác thấy quân Pháp gần
quá, không sao cưỡng nổi ý muốn cắt đứt và đánh bật hai lữ đoàn Pháp. Để báo
cáo cho Kutuzov biết việc này, họ gửi cho ông ta một phong bì đựng một tờ giấy
trắng thay cho bản báo cáo. Và tuy Kutuzov đã ra sức kìm giữ quân đội lại, quân
đội vẫn tấn công, vẫn cố chặn đường quân Pháp. Như người ta vẫn thường kể, các
trung đoàn bộ binh trong tiếng quân nhạc và tiếng trống trận, tiến lên công phá
quân địch; họ giết chết và bị tổn thất hàng nghìn người. Nhưng họ cắt được đường,
mà cũng không đánh bật được ai. Và quân đội Pháp đứng trước nguy cơ, đã xiết chặt
hàng ngũ lại, tiếp tục cuộc hành trình tai họa về Smolensk, trong khi vẫn tan
rã một cách đều đặn.
Lev Tolstoy
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Theo https://sachvui.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét