Chiến tranh và hòa bình - Phần Va
PHẦN V
Chương 1
Sau trận cãi nhau với vợ, Piotr lên đường đi Petersburg. Ở trạm Torzok không có ngựa, hoặc giả người trạm trưởng không muốn cấp ngựa cho chàng. Chàng đành phải nán đợi. Chàng giữ nguyên quần áo, nằm dài trên chiếc đi-văng da sau chiếc bàn tròn, ghếch đôi chân to tướng đi ủng lót nỉ lên bàn và bắt đầu suy nghĩ miên man. - Thưa ngài, có phải đem va li vào không ạ? Có cần dọn giường, pha trà không ạ? - Người hầu phòng hỏi. Piotr không đáp, vì bây giờ chàng chẳng nghe thấy gì và chẳng trông thấy gì hết. Ở trạm trước, chàng đã bắt đầu suy nghĩ và vẫn cứ suy đi nghĩ lại về một việc gì ấy - việc ấy quan trọng đến nỗi chàng chẳng buồn đề ý đến những điều xảy ra quanh mình. Không những chàng không hề quan tâm đến vấn đề mình đến Petersburg sớm hay muộn, ở trạm này có chỗ nghỉ hay không, mà hơn nữa so với những điều đang khiến chàng bắn khoăn suy nghĩ thì có ở đây một vài giờ hay sẽ ở suốt đời cũng chẳng có gì quan trọng. Hai vợ chồng trạm trưởng, người hầu phòng, một bà bán đồ thêu Torzok bước vào phòng để đợi chàng sai bảo. Piotr chẳng buồn nhúc nhích, cứ để nguyên cặp chân trên bàn. Chàng nhìn họ qua đôi kính trắng, không hiểu họ cần gì và tại sao tất cả những người này không cần phải giải quyết những vấn đề đang bắt chàng bận tâm suy nghĩ mà cứ sống được như thường. Chung quy cũng vẫn là những vấn đề đã luôn luôn khiến chàng suy nghĩ kể từ ngày đi đấu súng ở Sokolniki về, và qua cái đêm trằn trọc mất ngủ đầu tiên; chỉ có điều là bây giờ, trong cảnh đi đường cô độc, chàng vẫn cứ phải quay trở lại những vấn đề ấy mà chàng không tài nào giải quyết được nhưng cũng không thể thôi không không đặt ra cho mình được. Hình như cái đinh ốc chính trong đầu chàng, cái đinh ốc trước đây vẫn giữ vững tất cả cuộc sống của chàng, nay đã mòn đi. Cái đinh ốc này không vào sâu hơn nữa, nó không bật ra ngoài, mà lại cứ quay tại chỗ, không khớp vào đâu cả, quay mãi ở một nấc, mà cũng không thể nào làm cho nó ngừng quay được. Người trạm trưởng bước vào, kính cẩn: - Xin đại nhân nán đợi lấy hai giờ đồng hồ ngắn ngủi nữa thôi, rồi sau đó thế nào hắn cũng sẽ cung cấp ngựa trạm cho đại nhân. Hẳn là hắn nói dối và chỉ tìm cách bòn thêm tiền hành khách: “Hắn làm như vậy là tốt hay xấu? - Piotr tự hỏi. - Riêng đối với ta thì tốt, nhưng đối với một hành khách khác thì xấu, còn đối với bản thân hắn thì lại là tất yếu, vì hắn không có gì ăn: hắn có bảo là một sĩ quan đã đánh hắn vì chuyện này. Mà sở dĩ viên sĩ quan kia đánh hắn là vì đang cần đi gấp. Còn ta, ta đã bắn Dolokhov bởi vì ta cảm thấy mình bị sỉ nhục. Louis XVI đã bị giết bởi vì người ta cho rằng ông ta phạm tội, rồi một năm sau, người ta lại giết kẻ đã giết ông ta, cũng lại vì một lý do đó. Cái gì là xấu? Cái gì là tốt? Nên yêu cái gì, nên ghét cái gì? Sống để làm gì, và ta là cái gì? Cuộc sống là gì? Cái chết là gì? Sức mạnh nào chi phối tất cả?” - Chàng tự hỏi. Và trong số những câu hỏi này không có lấy được một câu nào có lời giải đáp: nếu không phải là lời giải đáp sau đây, một lời giải đáp phi lý, hoàn toàn không trả lời vào câu hỏi: “Người sẽ chết và tất cả sẽ hết. Người sẽ chết và người sẽ biết tất cả hoặc người sẽ không còn phải hỏi han gì nữa”. Nhưng cái chết cũng là một điều đáng sợ. Bà bán hàng ở Torzok lanh lảnh cất tiếng chào mời, đặc biệt mời mua những đôi giày da dê. “Ta hiện có mấy trăm rúp mà ta chẳng dùng làm gì, còn cái bà mặc áo khoác lách kia thì lại đang đứng nhìn ta một cách rụt rè - Piotr suy nghĩ. - Vả chăng bà ta cần tiền đế làm gì mới được chứ? Tiền có đem lại cho bà ta thêm một mảy may hạnh phúc nào đâu, có làm cho tâm hồn bà ta yên tĩnh thêm một chút nào đâu? Ở trên thế gian này có cái gì có thể làm cho ta và bà ấy bớt lệ thuộc vào tội ác, vào cái chết hay không? Cái chết sẽ là chấm dút tất cả và nhất định sẽ đến, hôm nay hay ngày mai cũng thế thôi, bởi vì so với vĩnh viễn thì cuộc đời cũng chỉ là một khoảnh khắc”. Và chàng lại tìm cách vặn cái đinh ốc kia, cái đinh ốc đang quay tít mà chẳng khớp vào đâu cả mãi mãi vẫn cứ quay ở một nấc. Người đày tớ đưa cho chàng một quyển tiểu thuyết băng thư của bà Xuza đã rọc một nửa. Chàng bắt đầu theo dõi trong quyển truyện những nỗi đau khổ và cuộc dấu tranh để theo đức hạnh của một cô Amélie de Mansfeld [99] nào đó. Chàng tự hỏi: “Tại sao nàng lại phải cố cưỡng lại người quyến rũ mình một khi nàng yêu người ấy? Thượng đế không thể đặt vào lòng nàng những khao khát trái với ý muốn của Người. Người vợ trước đây của ta không hề cưỡng lại dục vọng và có lẽ nó làm như thế là phải. Người ta chẳng phát hiện được gì mà cũng chẳng nghĩ thêm được điều gì cả. - Piotr nói một mình - Chúng ta chỉ biết một điều là chúng ta không biết gì hết. Đó là trình độ trí tuệ cao nhất của nhân loại”. Chàng cảm thấy trong lòng chàng và chung quanh chàng tất cả đều hỗn loạn, vô nghĩa và đáng ghét. Nhưng ngay trong sự chán ghét đối với mọi vật chung quanh, chàng vẫn thấy có một khoái cảm riêng có sức khích động. - Xin đại nhân làm ơn ngồi nhích tí chút để dành chỗ cho vị này - người trạm trưởng bước vào giới thiệu với chàng một người hành khách khác, cũng phải dừng lại đây vì thiếu ngựa. Người khách này là ông già người thấp, vai rộng, nước da vàng võ, mặt nhăn nheo, có đôi lông mày bạc trắng nhô ra trên đôi mắt sáng màu xám nhờ nhờ. Piotr bỏ chân ở trên bàn xuống, đứng dậy và đến nằm trên cái giường mà người ta đã dọn cho chàng, chốc chốc lại đưa mắt liếc nhìn người mới đến. Người này, vẻ mặt cau có và mỏi mệt, mắt không nhìn chàng, đang cởi áo ngoài một cách khó nhọc với sự giúp đỡ của người đầy tớ. Khi chỉ còn cái áo tu-lúp đã cũ, bên ngoài phủ lụa Nam kinh, phủ lên cặp chân xương xẩu đi ủng da, người khách ngồi xuống đi-văng, dựa cái đầu to tướng với đôi thái dương rộng, tóc cắt ngắn, vào lưng đi-văng, và đưa mắt nhìn Bezukhov. Vẻ khắc khổ, thông minh và sâu sắc trong cái nhìn này khiến Piotr chú ý. Chàng muốn nói chuyện với người khách, và đã toan hỏi ông ta về cuộc hành trình, thì ông già đã nhắm mắt và khoanh hai bàn tay nhăn nheo lại. Piotr nhận thấy trên một ngón tay ông ta có đeo một chiếc nhẫn bằng gang to tướng khắc hình sọ Adam [100] . Ông ta ngồi yên không biết là đang nghĩ ngợi hay đang trầm tư mặc tưởng về một điều gì. Người đày tớ cũng là một ông già nhỏ nhắn, mặ vàng và nhăn nheo, râu ria chẳng thấy, chắc không phải vì ông ta cạo mà vì ông ta vốn không râu. Người đày tớ già nhanh nhẹn mở cái hộp đựng đồ đi đường lấy đồ trà ra sắp lên bàn và mang lên một chiếc xamova nước xôi sùng sục. Khi mọi việc đã xong xuôi đâu vào đấy, người hành khách mở mắt, lại gần bàn rót cho mình một cốc nước trà, rót một cốc nữa cho ông già thấp bé không râu kia rồi đưa cho ông ta. Piotr bắt đầu bứt rứt, cảm thấy cần nói chuyện và thậm chí nhất định phải nói chuyện với người khách kia. Người đày tớ uống xong đem cốc đặt úp trên đĩa trà [101] với miếng đường đã gặm dở, và hỏi xem ông chủ có cần gì không. - Không, không cần gì hết, ông đưa cho tôi quyển sách - người khách nói. - Người đày tớ đem quyển sách lại. Piotr thấy hình như đó là một quyển sách tôn giáo. Người khách bắt đầu đọc say sưa. Piotr nhìn ông ta. Đột nhiên người khách đọc sách một bên đánh dấu trang sách, nhắm mắt lại rồi lại dựa vào lưng ghế, ngồi với tư thế như lúc nãy. Piotr vẫn cứ nhìn ông ta. Chàng chưa kịp ngoảnh mặt đi thì ông gì đã lại mở mắt ra và cái nhìn cương nghị và nghiêm khắc cua ông ta đã dán chặt vào chàng. Piotr cảm thấy khó chịu muốn tránh cái nhìn ấy, nhưng đôi mắt sáng quắc kia vẫn cứ thu hút chàng không sao cưỡng lại được.
Chương 1
Sau trận cãi nhau với vợ, Piotr lên đường đi Petersburg. Ở trạm Torzok không có ngựa, hoặc giả người trạm trưởng không muốn cấp ngựa cho chàng. Chàng đành phải nán đợi. Chàng giữ nguyên quần áo, nằm dài trên chiếc đi-văng da sau chiếc bàn tròn, ghếch đôi chân to tướng đi ủng lót nỉ lên bàn và bắt đầu suy nghĩ miên man. - Thưa ngài, có phải đem va li vào không ạ? Có cần dọn giường, pha trà không ạ? - Người hầu phòng hỏi. Piotr không đáp, vì bây giờ chàng chẳng nghe thấy gì và chẳng trông thấy gì hết. Ở trạm trước, chàng đã bắt đầu suy nghĩ và vẫn cứ suy đi nghĩ lại về một việc gì ấy - việc ấy quan trọng đến nỗi chàng chẳng buồn đề ý đến những điều xảy ra quanh mình. Không những chàng không hề quan tâm đến vấn đề mình đến Petersburg sớm hay muộn, ở trạm này có chỗ nghỉ hay không, mà hơn nữa so với những điều đang khiến chàng bắn khoăn suy nghĩ thì có ở đây một vài giờ hay sẽ ở suốt đời cũng chẳng có gì quan trọng. Hai vợ chồng trạm trưởng, người hầu phòng, một bà bán đồ thêu Torzok bước vào phòng để đợi chàng sai bảo. Piotr chẳng buồn nhúc nhích, cứ để nguyên cặp chân trên bàn. Chàng nhìn họ qua đôi kính trắng, không hiểu họ cần gì và tại sao tất cả những người này không cần phải giải quyết những vấn đề đang bắt chàng bận tâm suy nghĩ mà cứ sống được như thường. Chung quy cũng vẫn là những vấn đề đã luôn luôn khiến chàng suy nghĩ kể từ ngày đi đấu súng ở Sokolniki về, và qua cái đêm trằn trọc mất ngủ đầu tiên; chỉ có điều là bây giờ, trong cảnh đi đường cô độc, chàng vẫn cứ phải quay trở lại những vấn đề ấy mà chàng không tài nào giải quyết được nhưng cũng không thể thôi không không đặt ra cho mình được. Hình như cái đinh ốc chính trong đầu chàng, cái đinh ốc trước đây vẫn giữ vững tất cả cuộc sống của chàng, nay đã mòn đi. Cái đinh ốc này không vào sâu hơn nữa, nó không bật ra ngoài, mà lại cứ quay tại chỗ, không khớp vào đâu cả, quay mãi ở một nấc, mà cũng không thể nào làm cho nó ngừng quay được. Người trạm trưởng bước vào, kính cẩn: - Xin đại nhân nán đợi lấy hai giờ đồng hồ ngắn ngủi nữa thôi, rồi sau đó thế nào hắn cũng sẽ cung cấp ngựa trạm cho đại nhân. Hẳn là hắn nói dối và chỉ tìm cách bòn thêm tiền hành khách: “Hắn làm như vậy là tốt hay xấu? - Piotr tự hỏi. - Riêng đối với ta thì tốt, nhưng đối với một hành khách khác thì xấu, còn đối với bản thân hắn thì lại là tất yếu, vì hắn không có gì ăn: hắn có bảo là một sĩ quan đã đánh hắn vì chuyện này. Mà sở dĩ viên sĩ quan kia đánh hắn là vì đang cần đi gấp. Còn ta, ta đã bắn Dolokhov bởi vì ta cảm thấy mình bị sỉ nhục. Louis XVI đã bị giết bởi vì người ta cho rằng ông ta phạm tội, rồi một năm sau, người ta lại giết kẻ đã giết ông ta, cũng lại vì một lý do đó. Cái gì là xấu? Cái gì là tốt? Nên yêu cái gì, nên ghét cái gì? Sống để làm gì, và ta là cái gì? Cuộc sống là gì? Cái chết là gì? Sức mạnh nào chi phối tất cả?” - Chàng tự hỏi. Và trong số những câu hỏi này không có lấy được một câu nào có lời giải đáp: nếu không phải là lời giải đáp sau đây, một lời giải đáp phi lý, hoàn toàn không trả lời vào câu hỏi: “Người sẽ chết và tất cả sẽ hết. Người sẽ chết và người sẽ biết tất cả hoặc người sẽ không còn phải hỏi han gì nữa”. Nhưng cái chết cũng là một điều đáng sợ. Bà bán hàng ở Torzok lanh lảnh cất tiếng chào mời, đặc biệt mời mua những đôi giày da dê. “Ta hiện có mấy trăm rúp mà ta chẳng dùng làm gì, còn cái bà mặc áo khoác lách kia thì lại đang đứng nhìn ta một cách rụt rè - Piotr suy nghĩ. - Vả chăng bà ta cần tiền đế làm gì mới được chứ? Tiền có đem lại cho bà ta thêm một mảy may hạnh phúc nào đâu, có làm cho tâm hồn bà ta yên tĩnh thêm một chút nào đâu? Ở trên thế gian này có cái gì có thể làm cho ta và bà ấy bớt lệ thuộc vào tội ác, vào cái chết hay không? Cái chết sẽ là chấm dút tất cả và nhất định sẽ đến, hôm nay hay ngày mai cũng thế thôi, bởi vì so với vĩnh viễn thì cuộc đời cũng chỉ là một khoảnh khắc”. Và chàng lại tìm cách vặn cái đinh ốc kia, cái đinh ốc đang quay tít mà chẳng khớp vào đâu cả mãi mãi vẫn cứ quay ở một nấc. Người đày tớ đưa cho chàng một quyển tiểu thuyết băng thư của bà Xuza đã rọc một nửa. Chàng bắt đầu theo dõi trong quyển truyện những nỗi đau khổ và cuộc dấu tranh để theo đức hạnh của một cô Amélie de Mansfeld [99] nào đó. Chàng tự hỏi: “Tại sao nàng lại phải cố cưỡng lại người quyến rũ mình một khi nàng yêu người ấy? Thượng đế không thể đặt vào lòng nàng những khao khát trái với ý muốn của Người. Người vợ trước đây của ta không hề cưỡng lại dục vọng và có lẽ nó làm như thế là phải. Người ta chẳng phát hiện được gì mà cũng chẳng nghĩ thêm được điều gì cả. - Piotr nói một mình - Chúng ta chỉ biết một điều là chúng ta không biết gì hết. Đó là trình độ trí tuệ cao nhất của nhân loại”. Chàng cảm thấy trong lòng chàng và chung quanh chàng tất cả đều hỗn loạn, vô nghĩa và đáng ghét. Nhưng ngay trong sự chán ghét đối với mọi vật chung quanh, chàng vẫn thấy có một khoái cảm riêng có sức khích động. - Xin đại nhân làm ơn ngồi nhích tí chút để dành chỗ cho vị này - người trạm trưởng bước vào giới thiệu với chàng một người hành khách khác, cũng phải dừng lại đây vì thiếu ngựa. Người khách này là ông già người thấp, vai rộng, nước da vàng võ, mặt nhăn nheo, có đôi lông mày bạc trắng nhô ra trên đôi mắt sáng màu xám nhờ nhờ. Piotr bỏ chân ở trên bàn xuống, đứng dậy và đến nằm trên cái giường mà người ta đã dọn cho chàng, chốc chốc lại đưa mắt liếc nhìn người mới đến. Người này, vẻ mặt cau có và mỏi mệt, mắt không nhìn chàng, đang cởi áo ngoài một cách khó nhọc với sự giúp đỡ của người đầy tớ. Khi chỉ còn cái áo tu-lúp đã cũ, bên ngoài phủ lụa Nam kinh, phủ lên cặp chân xương xẩu đi ủng da, người khách ngồi xuống đi-văng, dựa cái đầu to tướng với đôi thái dương rộng, tóc cắt ngắn, vào lưng đi-văng, và đưa mắt nhìn Bezukhov. Vẻ khắc khổ, thông minh và sâu sắc trong cái nhìn này khiến Piotr chú ý. Chàng muốn nói chuyện với người khách, và đã toan hỏi ông ta về cuộc hành trình, thì ông già đã nhắm mắt và khoanh hai bàn tay nhăn nheo lại. Piotr nhận thấy trên một ngón tay ông ta có đeo một chiếc nhẫn bằng gang to tướng khắc hình sọ Adam [100] . Ông ta ngồi yên không biết là đang nghĩ ngợi hay đang trầm tư mặc tưởng về một điều gì. Người đày tớ cũng là một ông già nhỏ nhắn, mặ vàng và nhăn nheo, râu ria chẳng thấy, chắc không phải vì ông ta cạo mà vì ông ta vốn không râu. Người đày tớ già nhanh nhẹn mở cái hộp đựng đồ đi đường lấy đồ trà ra sắp lên bàn và mang lên một chiếc xamova nước xôi sùng sục. Khi mọi việc đã xong xuôi đâu vào đấy, người hành khách mở mắt, lại gần bàn rót cho mình một cốc nước trà, rót một cốc nữa cho ông già thấp bé không râu kia rồi đưa cho ông ta. Piotr bắt đầu bứt rứt, cảm thấy cần nói chuyện và thậm chí nhất định phải nói chuyện với người khách kia. Người đày tớ uống xong đem cốc đặt úp trên đĩa trà [101] với miếng đường đã gặm dở, và hỏi xem ông chủ có cần gì không. - Không, không cần gì hết, ông đưa cho tôi quyển sách - người khách nói. - Người đày tớ đem quyển sách lại. Piotr thấy hình như đó là một quyển sách tôn giáo. Người khách bắt đầu đọc say sưa. Piotr nhìn ông ta. Đột nhiên người khách đọc sách một bên đánh dấu trang sách, nhắm mắt lại rồi lại dựa vào lưng ghế, ngồi với tư thế như lúc nãy. Piotr vẫn cứ nhìn ông ta. Chàng chưa kịp ngoảnh mặt đi thì ông gì đã lại mở mắt ra và cái nhìn cương nghị và nghiêm khắc cua ông ta đã dán chặt vào chàng. Piotr cảm thấy khó chịu muốn tránh cái nhìn ấy, nhưng đôi mắt sáng quắc kia vẫn cứ thu hút chàng không sao cưỡng lại được.
Chương 2 - Tôi được hân hạnh hầu chuyện bá tước Bezukhov thì
phải? - Người khách nói thong thả giọng sang sảng. Piotr im lặng, đưa mắt nhìn
người khách qua cặp kính trắng có ý dò hỏi. Người khách nói tiếp: - Tôi có nghe
nói đến ngài và điều bất hạnh mà ngài đã gặp - Ông ta nhấn mạnh chữ “bất hạnh”,
dường như có ý nói: Đúng là bất hạnh rồi, ông muốn gọi nó như thế nào là tuỳ
ông, nhưng tôi biết rằng việc xảy ra ở Moskva là một điều bất hạnh. - Thưa
ngài, tôi rất thông cảm với ngài về việc ấy. Piotr đỏ bừng mặt, vội vàng bỏ
chân xuống, cúi nhìn về phía ông già, miệng mỉm cười bẽn lẽn, gượng gạo. - Tôi
nhắc đến việc ấy không phải vì tính tôi tò mò, mà vì có những lý do quan trọng
hơn. - Ông ta im lặng một lát, mắt vẫn không rời khỏi Piotr và ngồi xích ra để
một chỗ trống trên đi-văng ngụ ý muốn mời Piotr lại ngồi bên cạnh, Piotr thấy
chẳng thích nói chuyện với ông già này chút nào, nhưng vẫn bất giác chiều theo
ý ông ta đến ngồi bên cạnh. - Ngài đang đau khổ - Ông già nói tiếp - Ngài còn
trẻ, tôi thì đã già. Tôi muốn hết lòng giúp đỡ ngài. Piotr mỉm cười gượng gạo,
nói: - Ồ cảm ơn ông… Cảm ơn ông lắm. Xin ông cho biết ông từ đâu qua đây? Mặt
người khách không có vé gì dịu dàng, thậm chí lại còn khắc khổ và lạnh lùng nữa
là khác, những lời nói và vẻ mặt của người mới quen biết đối với Piotr vẫn có một
sức hấp dẫn mãnh liệt. - Nhưng nếu vì một lý lẽ gì, ngài không thích nói chuyện
với tôi thì xin ngài cứ nói thật cho. - Và ông ta đột nhiên mỉm cười, nụ cười
âu yếm của một người cha. - Ồ hoàn toàn không phải thế, trái lại, tôi rất vui mừng
được làm quen với ông. - Piotr nói và liếc mắt nhìn lại bàn tay của người mới
quen một lần nữa. Chàng nhìn kỹ chiếc nhẫn; trên mặt nhẫn có chạm một hình sọ
Adam. Đó là dấu hiệu của hội Tam điểm [102] . Piotr hỏi: - Ông cho phép tôi hỏi:
ông là hội viên hội Tam điểm phải không ạ? - Vâng, tôi thuộc hiệp hội những người
thợ nghề tự do - người khách nói, mắt mỗi lúc một nhìn sâu hơn, chăm chú hơn
vào mắt Piotr. Nhân danh tôi, cũng như nhân danh họ, tôi xin ngài vui lòng đón
lấy bàn tay thân ái của một người anh em. - Tôi e… - Piotr cười nói, phân vân
giữa niềm tin cậy và nhân cách của người hội viên Tam điểm đã gây nên trong
lòng chàng, và một ý chế nhạo mà xưa nay chàng vẫn quen có đối với những tín
ngưỡng của các hội viên Tam điểm. - Tôi e rằng tôi khó lòng hiểu được biết nói
thế nào đây, tôi e rằng quan niệm của tôi về thế giới quá trái ngược với quan
niệm của các ông cho nên chúng ta khó lòng có thể hiểu nhau được. - Tôi có biết
quan niệm của ông - người “Thợ nề tự do” nói - cái lối quan niệm mà ông vừa nhắc
đến, cái lối quan niệm mà ông cho là kết quả của công trình suy nghĩ của mình,
chính là lối quan niệm của phần đông, và cũng là kết quả tất nhiên của tính
kiêu ngạo, của thói lười biếng và tình trạng ngu dốt. Ông thứ lỗi cho, nếu tôi
không biết rõ như vậy thì tôi đã không nói với ông. Quan niệm của ông là một
sai lầm thảm hại. Piotr khẽ nhếch mép mỉm cười: - Tôi cũng có thể nói hệt như vậy
và cũng có thể cho là chính ông đang sai lầm. - Tôi không bao giờ dám nói rằng
mình biết được chân lý, - người hội viên Tam điểm nói, lời lẽ minh xác và rắn rỏi
của ông ta mỗi lúc một lôi cuốn Piotr mạnh mẽ hơn. - Không ai có thể một mình đạt
tới chân lý. Chỉ có cách xây từng viên đá một, với sự góp sức của mọi người,
qua hàng triệu thế hệ, từ thời thuỷ tổ Adam cho đến ngày naỳ mới có thể dựng
lên ngôi đền xứng đáng để phụng thờ Thượng đế vĩ đại, Người Tam điểm nói đoạn
nhắm mắt lại. - Tôi phải thú thực với ông rằng tôi không tin… không tin Thượng
đế - Piotr nói một cách khó nhọc và có ý hối tiếc, cảm thấy mình thế nào cũng
phải nói hết sự thực ra. Người Tam điểm chăm chú nhìn Piotr mỉm cười như một
người giàu có, trong tay có bạc triệu, đang mỉm cười với một người nghèo khi
người này nói với ông ta rằng mình đang thiếu năm rúp và chỉ cần số tiền đó
cũng đủ đem lại hạnh phúc cho mình. Người Tam điểm nói: - Phải, ông không biết
Thượng đế. Ông không thể biết Người được ông không biết Người cho nên ông mới
đau khổ như vậy. - Phải, phải, tôi rất khổ - Piotr xác nhận - Nhưng tôi không
biết làm thế nào bây giờ? - Thưa ông, ông không biết Người cho nên ông rất khổ.
Ông không biết Người, thế nhưng chình Người đang ở đây. Người đang ở trong tôi,
trong những lời nói của tôi. Người ở trong lòng, cả trong những báng bổ mà ông
vừa nói ra - người Tam điểm nói, giọng run run và nghiêm nghị. Ông cụ im bặt và
thở dài, có vẻ như đang cố trấn tĩnh. - Nếu Người không tồn tại, - Ông nhẹ
nhàng nói tiếp - thì tôi và ông đã chẳng nói đến Người, ông ạ. Chúng ta vừa nói
về cái gì, về ai? Anh phủ nhận ai? - Ông ta nói, giọng bỗng trang nghiêm và oai
vệ hẳn lên. Nếu Người không tồn tại thì ai đặt ra Người chứ? Tại sao anh có ý
nghĩ rằng có sự tồn tại của một đấng không thể hiểu được như vậy? Tại sao anh
và cả thiên hạ đều cho rằng một đấng không thể hiểu được, một dấng vạn năng,
vĩnh viễn và vô hạn về tất cả mọi mặt? - Ông ta dừng lại và im lặng hồi lâu.
Piotr không thể và cũng không muốn phá vỡ sự im lặng ấy. - Người tồn tại, nhưng
muốn hiểu Người thì khó lắm - người hội viên Tam điểm nói tiếp, không nhìn vào
mặt Piotr mà lại nhìn, thẳng về phía trước; vì trong lòng đang xúc động, nên
hai bàn tay già nua không thể nào để yên được, cứ lật đi lật lại các trang sách
- Nếu đây là một con người mà ông chưa tin là có tồn tại, thì tôi sẽ dắt tay
người ấy đến trước mặt ông và chỉ cho ông thấy. Nhưng con người trần tục hèn
kém như tôi thì làm sao có thể chỉ rõ tất cả cái toàn năng, cái vĩnh viễn, cái
hoàn thiện của Người cho một kẻ đui mù hay một kẻ cứ nhắm nghiền mắt lại để đừng
nhìn thấy Người, đừng hiểu Người và để đừng nhìn thấy, đừng hiểu tất cả sự hèn
hạ và xấu xa của bản thân mình? - Ông ta im lặng một lát. - Anh là ai? Anh là
cái gì? Anh tưởng mình là một người sáng suốt bởi vì anh dám thốt ra những lời
báng bổ như thế, - người hội viên Tam điểm nói tiếp với một nụ cười khinh bỉ, -
Anh còn ngu ngốc, còn dại dột hơn đứa trẻ chơi với những bộ phận tinh vi của
chiếc đồng hồ, rồi lại không hiểu cái đồng hồ kia dùng để làm gì cho nên dám cả
gan nói rằng mình không tin là có thợ đã làm ra nó. Hiểu Người rất khó. Đã bao
thế kỷ nay, từ thuỷ tổ chúng ta là Adam cho đến ngày nay, chúng ta đã phí bao
tâm lực để nhận thức về Người, mà vẫn còn cách xa mục đích vô cùng; nhưng việc
chúng ta không hiểu biết được Người thì chứng tỏ chúng ta yếu đuối và Người vĩ
đại biết chừng nào. Piotr lòng hồi hộp, hai mắt sáng long lanh nhìn vào mắt người
hội viên Tam điểm, lắng nghe ông ta nói, không ngắt lời, không hỏi, thành tâm
tin vào những điều mà người lạ mặt này đang nói với chàng. Phải chăng chàng tin
vì cách suy luận hợp lý trong lời nói của người Tam điểm, hay chàng tin như trẻ
con vẫn thường tin vì giọng nói chân thành, quả quyết, cái giọng run run, thỉnh
thoảng gần như ngắc ngứ ấy, hay là tin vì nhìn thấy cặp mắt già nua và sáng ngời
kia đã bao năm nhìn cuộc sống với niềm tin tưởng này, hay là tin vì thấy cái vẻ
điềm tĩnh, kiên quyết và biết rõ nhiệm vụ của mình toát ra từ tất cả con người
ông cụ, nó khiến chàng đặc biệt kinh ngạc khi so sánh với tâm trạng sống buông
xuôi và tuyệt vọng của mình. Nhưng dù thế nào đi nữa, chàng vẫn muốn tin với tất
cả tâm hồn mình, và chàng tin thật sự, chàng vui mừng cảm thấy lòng mình yên
tĩnh lại, thấy mình đang hồi sinh và quay trở về với cuộc sống. Người Tam điểm
nói: - Không thể hiểu được Người bằng lý trí, chỉ có thể hiểu được Người qua cuộc
sống. - Tôi không hiểu, - Piotr nói và sợ hãi cảm thấy nỗi ngờ vực nổi dậy
trong lòng. Chàng sợ ông ta lý luận mơ hồ và lỏng lẻo, chàng sợ mình không tin
ông ta. Chàng nhắc lại - Tôi không hiểu tại sao lý trí con người lại không thể
đạt đến sự hiểu biết mà ông nói. Người Tam điểm mỉm cười, nụ cười dịu dàng của
một người cha, và nói: - Trí tuệ tối cao và chân lý cũng như chất nước tinh khiết
nhất, mà chúng ta muốn hấp thụ vào người. Tôi có thể hứng thứ nước tinh khiết
kia vào cái bình dơ bẩn của tôi rồi phê phán về sự tinh khiết của nó không? Chỉ
có cách làm cho bản thân tôi trong sạch, tôi mới có thể làm nước hứng được
trong sạch tới một mức độ nào đó. - Phải rồi, phải rồi, đúng như thế - Piotr
vui vẻ nói. - Trí tuệ tối cao không phải chỉ xây dựng trên lý trí mà thôi, nó
không phải xây dựng trên những khoa học trần thế như vật lý học, sử học, hóa học,
v.v… là những ngành nhận thức lý tính. Trí tuệ tối cao là duy nhất, trí tuệ tối
cao chỉ có một khoa học, cái khoa học của toàn cục, cái khoa học cắt nghĩa tất
cả vũ trụ và địa vị của con người trong vũ trụ. Muốn tự mình hấp thụ được cái
khoa học ấy thì nhất thiết phải làm cho lòng mình trong sạch và đôỉ mới, cho
nên trước khi biết cần phải tin và tu sửa mình. Và chính để đạt mục đích ấy nên
trong tâm hồn chúng ta mới có cái ánh sáng thiêng liêng mà chúng ta gọi là
lương tâm. - Phải rồi, phải rồi - Piotr tán thành. - Ta hãy dùng con mắt tinh
thần nhìn vào nội tâm của ta và thử hỏi xem ta có bằng lòng mình không. Bấy lâu
đi theo lý trí đơn thuần, ta đã đạt được những gì? Mình là người thế nào? Thưa
ông, ông còn trẻ, ông giàu có, ông thông minh, ông có học thức. Với tất cả những
thứ quý báu ấy mà Thượng đế đã ban cho ông, ông đã làm gì? Ông có thỏa mãn về bản
thân ông và về cuộc sống của ông không? - Không, tôi căm ghét cuộc sống của
tôi. - Piotr cau mày đáp. - Mình đã căm ghét nó, thì hãy thay đổi nó đi, hãy
làm cho mình trong sạch thì mình càng có được sự thông tuệ. Thưa ông, ông hãy
nhìn cuộc sống của ông mà xem. Ông đã sống nó như thế nào? Toàn là những cuộc
truy hoan cuồng đãng, những cảnh truỵ lạc, ông nhận ở xã hội đủ mọi thứ nhưng
không trả lại cho nó một tý gì. Ông đã được giàu có. Ông đã dùng của cải của
ông như thế nào? Ông đã làm gì cho đồng loại? Ông có nghĩ đến hàng vạn nô lệ của
ông, ông có giúp đỡ họ về vật chất và tinh thần hay không? Không, ông đã lợi dụng
sức lao động của họ để sống một cuộc đời phóng đãng. Đấy ông đã làm như thế đấy.
Ông có chọn một công việc cố thể giúp ích cho đồng loại của mình không? Không,
ông sống một cuộc đời nhàn rỗi. Rồi ông lấy vợ, thưa ông, ông đã đảm đương lấy
trách nhiệm dìu dắt của một người thiếu phụ, thế rồi ông đã làm gì? Thưa ông,
ông không giúp đỡ cho người ta tìm thấy con đường đi đến chân lý; trái lại ông
đã đẩy người ta vào vực thẳm của dối trá và bất hạnh. Một người đã làm nhục ông
và ông giết người ta, thế rồi ông bảo rằng ông không biết đến Thượng đế và ông
căm ghét cuộc sống của ông. Thưa ông, điều đó chẳng có gì là lạ hết. Nói đoạn,
người Tam điểm tựa hồ như đã mệt vì phải nói một hơi dài, lại tựa khuỷu tay vào
lưng đi-văng và nhắm mắt lại. Piotr nhìn khuôn mặt khắc khổ, im lìm, già nua, gần
như chết cứng ấy, và mấp máy đôi môi nhưng không nói lên thành tiếng. Chàng muốn
nói: Phải, đó là một cuộc sống đê tiện, nhàn rỗi, truỵ lạc; nhưng chàng vẫn
không dám phá vỡ sự yên lặng. Người Tam điểm ho lên mấy tiếng khàn khàn, tiếng
ho của những người già cả, và gòi người đầy tớ: - Thế nào? đã có ngựa chưa? -
Ông ta hỏi, mắt không nhìn Piotr. - Họ đã đưa ngựa trạm đến, - người đầy tớ
đáp. - Ngài không nghỉ à? - Không, bảo thắng ngựa đi. Piotr đứng lên, đầu cúi gầm
đi đi lại lại trong phòng, chốc chốc lại liếc mắt nhìn người Tam điểm. Chàng thầm
nghĩ: “Lẽ nào ông ta ra đi và bỏ ta lại một mình, không nói cho ta biết tất cả
những điều ông ta cần phải nói, cũng không hề hứa hẹn giúp đỡ ta? Ừ phải, ta
chưa bao giờ nghĩ đến điều đó, ta đã sống một cuộc đời truỵ lạc đáng khinh,
nhưng ta có ưa thích gì nó đâu, ta có muốn thế đâu. - Piotr suy nghĩ. - Người
này biết được chân lý, - Piotr muốn nói với người Tam điểm nhưng lại không dám.
Người khách sắp xếp hành lý với đôi bàn tay già nua mà thành thạo cài lại cúc
áo da lông, rồi quay sang nói với Bezukhov, giọng lãnh đạm và khách khí: - Ngài
làm ơn cho biết bây giờ ngài đi đâu? - Tôi ư” Tôi đi Petersburg - Piotr đáp, giọng
ngập ngừng như giọng trẻ con. - Cảm ơn ông. Tôi hoàn toàn đồng ý với ông. Nhưng
xin ông đừng nghĩ rằng tôi xấu xa đến thế. Tôi tha thiết mong trở thành con người
như ông muốn, nhưng xưa nay chưa bao giờ tôi được ai giúp đỡ… Vả chăng, tất cả
đều là lỗi của tôi trước tiên. Xin ông hãy giúp tôi, giáo dục tôi và may ra tôi
sẽ… - Piotr không thể nói thêm nữa, chàng khịt mũi mấy cái rồi lại quay đi. Người
Tam điểm im lặng một hồi lâu, có vẻ như đang suy tính điều gì. - Chỉ có Thượng
đế mới có thể giúp đỡ được, nhưng Hội của chúng tôi sẽ giúp ông trong phạm vi
nó có thế làm được. Ông đến Petersburg, vậy ông hãy đưa cái này cho bá tước
Villarxki (ông ta rút ví lấy một tờ giấy lớn gấp tư lại và viết lên đấy mấy chữ).
Ông cho phép tôi khuyên ông một câu. Khi về đến thủ đô, trong những ngày đầu,
ông hãy rút vào cảnh cô độc, tự phản tỉnh và đừng đi theo con đường cũ nữa. Bây
giờ xin chúc ông lên đường bình an - Ông ta kết luận khi thấy người đầy tớ bước
vào - và chúc ông thành công. Căn cứ vào quyển sổ của trạm trưởng, Piotr biết rằng
người khách là Ioxif Alekxeyevich Bazdeyev là một người Tam điểm và một người
Martimx [103] nổi tiếng vào bậc nhất ngay từ thời Novikov [104] . Ông ta đi đã
được một hồi lâu mà Piotr vẫn không đi ngủ, cũng không bảo đem ngựa đến, cứ đi
đi lại lại trong gian phòng của nhà trạm, trầm ngâm suy nghĩ đến cái dĩ vãng hư
hỏng của mình, và với tâm trạng say sưa của một người vừa tái sinh, chàng hình
dung cái tương lai hạnh phúc, lương thiện, hoàn hảo của mình mà chàng cảm thấy
rất dễ thực hiện. Chàng có cảm tưởng rằng sở dĩ trước kia chàng hư hỏng chỉ là
vì chàng đã ngẫu nhiên quên mất rằng làm con người có đạo đức thì sung sướng biết
chừng nào. Trong lòng chàng chẳng còn dấu vết gì của những điều hoài nghi trước
đây. Chàng tin chắc rằng con người có thể thương yêu nhau, liên kết với nhau để
giúp đỡ nhau trên con đường đạo đức, và chàng hình dung hội Tam điểm là như vậy.
Chương 3 Về đến Petersburg, Piotr không báo tin cho ai biết mình đã về, chàng
không đi đâu cả và luôn mấy ngày chỉ đọc quyển sách của Thomas a Kempit [105]
mà không hiết ai đã gửi cho chàng. Chàng chỉ hiểu một điều, và một điều duy nhất
khi đọc quyển sách này đó là một niềm vui xưa nay chưa hề biết: tin tưởng rằng
người ta có thể đạt đến chỗ chí thiện, và có thể thực hiện tình hữu ái tích cực
giữa người với người như Ioxif Alekxeyevich đã giác ngộ cho chàng. Chàng về được
một tuần thì một buổi chiều bá tước Villarxki, một người Ba Lan trẻ tuổi mà
Piotr có quen biết qua loa trong giới giao tế ở Petersburg, đến phòng chàng, vẻ
mặt trang trọng như người làm nhân chứng cho Dolokhov trước đây khi đến nhà
chàng. Sau khi đóng cửa và yên chí rằng ngoài mình và Piotr ra trong phòng
không còn ai nữa, ông ta nói với chàng: - Thưa bá tước, tôi đến tìm bá tước để
làm tròn một nhiệm vụ uỷ thác và bàn với bá tước một điều - Ông ta nói với
chàng, không ngồi xuống ghế - Có một người ở địa vị rất cao ở trong hội chúng
tôi yêu cầu cho phép ông được gia nhập hội sớm hơn thời hạn quy định và đề nghị
tôi làm người bảo lãnh cho ông. Tôi xem việc thực hiện ý muốn của người ấy là một
bổn phận thiêng liêng. Vậy ông có muốn gia nhập Hội Tam điểm với sự bảo lãnh của
tôi không? Giọng nói lạnh lùng và nghiêm nghị của con người mà hầu như bao giờ
chàng cũng gặp trong những buổi khiêu vũ với vẻ mặt tươi tắn ân cần, giữa những
người đàn bà kiều diễm và sang trọng nhất, làm Piotr ngạc nhiên. Chàng nói: -
Vâng, tôi muốn vào. Villarxki gật đầu. - Còn một câu hỏi nữa mà tôi yêu cầu bá
tước trả lời tôi hết sức thành thực, không phải với tư cách một hội viên tương
lai của hội Tam điểm mà là tư cách một chính nhân quân tử (galant homme): Ông
đã từ bỏ những quan niệm trước đây của ông chưa? Ông có tin Thượng đế không?
Piotr trầm ngâm. - Vâng… vâng… Tôi tin Thượng đế - chàng nói. - Nếu vậy -
Villarxki bắt đầu nói, nhưng Piotr đã ngắt lời ông ta, nhắc lại một lần nữa: -
Vâng, tôi tin Thượng đế. - Nếu vậy thì chúng ta có thể ra đi, - Villarxki nói.
Ông cứ dùng xe ngựa của tôi. Trên suốt đoạn đường, Villarxki vẫn nằm im. Khi
Piotr hỏi chàng sẽ phải làm gì và phải trả lời như thế nào thì Villarxki chỉ
đáp lại rằng những hội hữu có tư cách hơn ông ta sẽ thử thách chàng và chàng chỉ
cần nói thật là được. Sau khi đã đi qua cổng lớn của ngôi nhà dùng làm hội hộ sở
và bước lên một cầu thang gác tối om, họ vào một căn phòng ngoài nhỏ có thắp
đèn sáng, và tự cởi áo khoác, không có người hầu nào cởi hộ. Họ rời khỏi phòng
áo và bước vào một phòng khác. Một người phục sức kỳ dị xuất hiện ở cửa.
Villarxki đến nói thầm thì bằng mấy câu bằng tiếng Pháp với người đó rồi đến gần
một cái tủ nhỏ, Piotr nhận thấy trong tủ có những thứ quần áo mà chàng chưa bao
giờ trông thấy. Villarxki lấy ở trong tủ ra một cái khăn tay, bịt mắt Piotr và
thắt nút ở sau gáy, tóc của chàng cũng bị buộc vào trong nút khiến chàng thấy
đau nhói. Rồi ông ta kéo chàng về phía mình, hôn chàng và nắm tay chàng dắt đi.
Tóc chàng bị cái nút thắt lại rất đau, chàng nhăn mặt và đồng thời mỉm cười vì
cảm thấy xấu hổ thế nào ấy. Thân hình to lớn, hai tay buông thõng, khuôn mặt
nhăn nhó và tươi cười Piotr rụt rè lần bước theo Villarxki. Sau khi đưa chàng
đi được mươi bước, Villarxki dừng lại nói: - Dù có gặp điều gì ông cũng phải
dũng cảm chịu đựng, nếu quả ông đã quyết tâm vào hội chúng tôi. Piotr gật đầu
ưng thuận. Villarxki nói thêm: - Khi nghe có tiếng gõ ngoài cửa, ông hãy cất khăn
bịt mặt đi. Tôi chúc ông can đảm và may mắn. Rồi Villarxki bắt tay Piotr và đi
ra. Piotr ở lại một mình, vẫn mỉm cười như lúc nẫy. Đã hai lần chàng nhún vai,
giơ tay lên sờ cái khăn như muốn cất nó đi, nhưng rồi lại buông tay xuống. Năm
phút chàng trải qua trong khi bị bịt mắt đối với chàng dài như cả một tiếng đồng
hồ. Tay chàng tê đi, chân chàng không đứng vững; Chàng có cảm tưởng như mình mệt
mỏi lắm. Chàng có cảm giác hết sức phức tạp và khác nhau. Chàng sợ những việc sắp
xảy ra, nhưng còn có một điều chàng sợ hơn nữa là để cho người ta thấy mình sợ
hãi. Chàng tò mò muốn biết những việc mình sắp chứng kiến và những điều người
ta sẽ cho chàng biết, nhưng điều làm cho chàng hào hứng hơn cả là giờ phút bước
lên con đường hồi sinh, sống cuộc đời lương thiện, tích cực đã đến, điều mà
chàng vẫn mơ ước từ khi gặp Ioxif Alekxeyevich. Có tiếng gõ mạnh ở ngoài cửa,
Piotr cất khăn và đưa mắt nhìn quanh. Trong phòng tối om, ở một góc phòng chỉ
có một ngọn đèn nhỏ leo lét cháy trong một vật gì trăng trắng. Piotr đến gần
hơn và thấy ngọn đèn đặt trên một cái bàn đen, trên bàn có một quyển sách mở rộng:
đó là quyển Phúc âm, còn cái vật trăng trắng trong đó ngọn đèn cháy leo lét là
một cái sọ người, hốc mắt sâu hoắm và răng nhe ra. Sau khi đọc dòng chữ đầu
tiên trong quyển Phúc âm: “Thoạt kỳ thuỷ là Đạo và Đạo là Thượng đế”, Piotr đi
quanh cái bàn và thấy một cái hòm gỗ lớn mở nắp đựng đầy một thứ gì không rõ.
Đó là một cỗ quan tài đựng xương người. Những thứ chàng trông thấy không làm
cho chàng ngạc nhiên. Hy vọng bước vào một cuộc đời hoàn toàn mới mẻ, hoàn toàn
khác cuộc sống cũ, chàng sẵn sàng đón chờ những việc kỳ lạ, còn kỳ lạ hơn những
cái chàng vừa trông thấy.
Chiếc sọ người, cỗ quan tài, quyển Phúc âm đối với chàng hầu
như là những thứ chàng đã chờ đợi từ trước, và chàng còn chờ đợi những việc kỳ
dị hơn nữa. Cố sức làm cho tình cảm sùng đạo nảy sinh trong lòng mình, chàng
đưa mắt nhìn quanh, “Thượng đế, cái chết, tình yêu, tình hữu ái huynh đệ giữa
người với người” - Chàng vừa tự nhủ vừa liên hệ những chữ này với những hình ảnh
mơ hồ nhưng phấn khởi. Cánh cửa bỗng mở ra và một người bước vào. Dưới ánh sáng
leo lét mà Piotr đã quen nhìn, chàng trông thấy một người thâm thấp. Hình như
người này vừa từ một nơi có ánh sáng bước vào chỗ tối nén phải dừng lại một
lát; rồi người đó thận trọng bước tới cạnh bàn và đặt lên đó đôi bàn tay nhỏ
đeo găng da. Người thấp nhỏ này mặc một cái áo tạp dề bằng da trắng, che cả ngực
và một phần chân, ở cổ đeo một thứ vòng, ở dưới chiếc vòng nổi bật lên một cái
nềm viền cổ trắng, cao đóng khung khuôn mặt dài được chiếu sáng từ phía dưới
lên. Nghe tiếng động khẽ của Piotr, người mới vào liền quay về phía chàng, hỏi:
- Anh đến đây làm gì? Tại sao một người không tin vào ánh sáng của chân lý và
không nhìn thấy ánh sáng ấy như anh lại đến đây làm gì? Anh muốn gì ở chúng
tôi? Có phải anh muốn sự thông tuệ đạo đức và ánh sáng không? Ngay từ khi cánh
cửa lớn mở ra và người lạ mặt kia bước vào, Piotr có một cảm giác sợ hãi và tôn
kính giống như cảm giác hồi còn nhỏ mỗi lần đi xưng tội. Chàng cảm thấy mình
đang mặt giáp mặt với một người hoàn toàn xa lạ trong đời sống hàng ngày, nhưng
gần gũi vì tình hữu ái của nhân loại. Tim đập mạnh đến nỗi không thở được nữa,
chàng đến gần thuyết sư (trong hội Tam điểm, người hội hữu chuẩn bị cho người
đi tìm [106] gia nhập hội được gọi là thuyết sư). Khi đến gần hơn, Piotr nhận
ra người thuyết sư là một người chàng có quen, tên là Xmiliamkov, nhưng chàng cảm
thấy khó chịu khi nghĩ rằng người vừa bước vào là một người quen: chàng chỉ muốn
coi người ấy như một hội hữu và một thuyết sư có đạo đức. Piotr một hồi lâu
không nói được một lời nào, khiến người thuyết sư phải nhắc lại câu hỏi hồi
nãy. Chàng ấp úng: - Vâng, tôi… tôi… tôi muốn tự đổi mới. - Tốt lắm -
Xmôlianikov nói. - Tôi muốn quan niệm rằng hội “Tam điểm” là tình huynh đệ và
bình đẳng giữa mọi người nhằm những mục đích đạo đức - Piotr nói và thấy xấu hổ
vì cho rằng những lời nói của mình không ăn khớp với tính chất trang trọng của
giờ phút này - tôi cho rằng… - Tốt lắm - người thuyết sư vội vã nói, hẳn là ông
ta hoàn toàn hài lòng về câu trả, lời, - trước đây anh có tìm ở trong tôn giáo
những biện pháp để đạt đến mục đích của mình không? - Không. Trước đây tôi cho
rằng tôn giáo là một sai lầm, và tôi không theo, - Piotr nói khẽ đến nỗi người
thuyết sư không nghe ra, phải hỏi lại xem chàng nói gì. Piotr đáp - Trước đây
tôi là người vô thần… - Anh tìm chân lý để sống theo những quy tắc của chân lý;
cho nên anh tìm thông tuệ và đạo đức, có phải thế không? - Người thuyết sư nói
sau một lát im lặng. - Vâng, vâng. - Piotr xác nhận. Người thuyết sư đằng hắng
một tiếng, đặt hai bàn tay đeo găng lên ngực và bắt đầu nói: - Bây giờ tôi phải
tuyên bố cho anh biết mục đích chính của hội chúng tôi, và nếu mục đích ấy
trùng với mục đích của anh thì anh vào hội chúng tôi là có lợi. Mục đích đầu
tiên, chủ yếu nhất, đồng thời là cơ sở của hội chúng tôi, trên đó hội chúng tôi
được xây dựng, và không một lực lượng nào của loài người có thể lật đổ được, đó
là bảo vệ và lưu truyền cho hậu thế một điều bí mật quan trọng… được truyền tới
ngày nay từ thời xa xăm nhất, mãi từ thời con người đầu tiên cho đến chúng ta,
và có lẽ vận mệnh của nhân loại cũng lệ thuộc vào điều bí mật đó. Nhưng vì điều
bí mật đó không ai có thể biết được và sử dụng được nếu như bản thân mình không
được chuẩn bị từ trước bằng cách tu thân lâu dài và kiên nhẫn; cho nên không phải
người nào cũng có thể hy vọng nắm được nó một cách nhanh chóng. Vì vậy, chúng
tôi có một mục đích thứ hai là chuẩn bị các hội viên chúng tôi cho thật chu đáo
để đổi mới tâm hồn họ, làm cho lòng họ trong sạch và soi sáng lý trí của họ bằng
những biện pháp mà những con người đã nỗ lực tìm hiểu điều bí mật ấy đã truyền
lại cho chúng tôi, và chính những biện pháp này sẽ khiến họ nám được điều bí mật
mà tôi đã nói. Thứ ba, trong khi tu sửa và làm cho các hội viên chúng tôi được
trong sạch, chúng tôi cố gắng cải tạo tất cả loài người bằng những tấm gương
sùng tín và đạo đức trong các hội viên chúng tôi và cố hết sức dùng cách đó để
chống lại cái ác đang thống trị thế giới. Anh hãy suy nghĩ kỹ về việc đó đi và
tôi sẽ gặp lại anh - Ông ta nói đoạn bước ra khỏi phòng. - Chống lại cái ác
đang thống trì thế giới… - Piotr nhắc lại và hình dung hoạt động sau này của
mình trong lĩnh vực này. Chàng hình dung những con người như chàng cách đây hai
tuần lễ, và trong trí tưởng tượng chàng nói với họ những lời dạy dỗ khuyên răn.
Chàng hình dung những con người hư hỏng và bất hạnh mà chàng sẽ giúp đỡ bằng lời
nói và việc làm, chàng tưởng tượng mình đang cứu những người khốn khổ thoát khỏi
bàn tay những kẻ áp bức họ. Trong ba mục đích mà người thuyết sư kể cho chàng
nghe thì mục đích cuối cùng, mục đích cải tạo nhân loại là đặc biệt gần gũi với
chàng. Điều bí mật quan trọng gì đấy mà người thuyết sư nhắc đến tuy có khêu gợi
trí tò mò của chàng, nhưng đối với chàng không phải là điều chủ yếu; còn mục
đích thứ hai là tu sửa mình và làm cho mình trong sạch thì chàng ít quan tâm đến,
bởi vì trong giờ phút này chàng khoan khoái cảm thấy mình đã hoàn toàn từ bỏ được
những tật xấu ngày trước và sẵn sàng chỉ làm điều thiện mà thôi. Nửa giờ sau,
người thuyết sư quay lại nói cho người tìm hiểu biết bảy đức tính tương ứng với
bảy bậc thềm của thần miếu Salomon [107] , mà mỗi người Tam điểm đều phải trau
dồi cho mình. Những đức tính ấy là: 1. Kín đáo, tôn trọng những bí mật của hội.
2. Phục tùng các hội viên thượng cấp của hội, 3. Sống đạo đức, 4. Yêu nhân loại,
5. Dũng cảm, 6. Đại lượng 7. Yêu cái chết. Thứ bảy, - người thuyết sư nói - Anh
phải cố gắng thường nghĩ đến cái chết để tiến tới chỗ không coi nó là một kẻ
thù ghê sợ nữa, mà là một người bạn… giải thoát linh hồn đã mệt mỏi vì những việc
hiện ra khỏi cuộc sống này và đưa nó lên nơi cực lạc, nghỉ ngơi. “Phải rồi, phải
như thế mới được - Piotr ngẫm nghĩ khi người thuyết sư lại lui ra sau những lời
này và để chàng ngồi một mình trầm ngâm suy nghĩ. - Phải rồi, phải như vậy mới
được, nhưng ta còn yếu đuối đến nỗi vẫn ham chuộng cuộc sống của ta mà mãi đến
nay ý nghĩa mới dần dần hiện rõ trước mắt ta”. Còn năm đức tính kia, - chàng
tính đốt ngón tay nhớ lại, chàng cảm thấy mình đều có: (dũng cảm, đại lượng, sống
đạo đức, tình yêu nhân loại, và đặc biệt là sự phục tùng), cái này đối với
chàng thậm chí không phải là một đức tính mà là một nguồn hạnh phúc (chàng vui
sướng làm sao khi được thoát khỏi cái tự do phán đoán của mình và ý chí mình phải
phục tùng những người nắm được cái chân lý hiển nhiên). Còn về đức tính thứ bảy
thì Piotr đã quên khuấy đi mất, không tài nào nhớ lại được. Lần thứ ba người
thuyết sư quay trở lại nhanh hơn những lần trước và hỏi Piotr xem chàng có giữ
vững ý định không và có quyết tâm tuân theo tất cả những điều người ta đòi hỏi ở
chàng không. - Tôi sẵn sàng làm tất cả - Piotr nói. - Tôi còn phải nói cho anh
biết một điều - người thuyết sư nói - Hội chúng tôi truyền đạt giáo lý của mình
không phải chỉ bằng lời nói mà còn bằng những biện pháp khác có tác dụng đến
con người đi tìm sự thông tuệ và đạo đức có lẽ còn mạnh hơn những lời đã giải
thích. Ngôi đền này, với cách trần thiết mà anh đã nhìn thấy, chắc đã nói được
với lòng anh nhiều hơn là những lời nói, nếu lòng anh thành thực; và có lẽ
trong nghi thức nhập hội sắp đến anh sẽ thấy một phương thức truyền đạt tương tự.
Hội chúng tôi bắt chước những hội thời cổ đại, biểu hiện học thuyết của mình bằng
những chữ tượng hình. Chữ tượng hình - người thuyết sư nói - là sự biểu hiện một
cái gì không cảm giác được và cái này có những tính chất tương tự với vật được
biểu hiện. Piotr biết rất rõ chữ tượng hình là gì nhưng chàng không dám nói.
Chàng im lặng lắng nghe người thuyết sư: Qua tất cả những điều đã thấy được, chàng
cảm thấy cuộc thử thách sắp sửa bắt đầu. - Nếu anh quyết tâm, thì tôi phải làm
lễ nhập hội cho anh - người hướng dẫn nói trong khi đến gần Piotr hơn. - Để biểu
lộ lòng đại lượng của anh, tôi xin anh đưa cho tôi tất cả những vật quý mà anh
có. - Nhưng tôi có mang gì trong người đâu - Piotr nói, vì chàng tưởng người ta
bảo chàng trao lại tất cả của cải hiện có của chàng. Nghĩa là những thứ anh hiện
có trên người: đồng hồ, tiền bạc, nhẫn… Piotr vội vã đưa túi tiền, đồng hồ và một
hồi lâu loay hoay mãi mới rút được chiếc nhẫn cưới ra khỏi ngón tay múp míp.
Khi chàng đã làm xong, người thuyết sư nói: - Để tỏ lòng phục tùng của anh, tôi
yêu cầu anh cởi quần áo. Piotr cởi áo gi-lê và tháo giày ở chân trái theo lời
chỉ dẫn của người thuyết sư. Người Tam điểm cởi khuy áo sơ mi của chàng, phanh
hở phía bên trái ngực và cúi xuống kéo ống quần bên trái của chàng lên quá đầu
gối. Piotr vội vã toan tháo luôn cả chiếc giày bên chân phải và xắn ống quần
bên phải lên để cho người lạ mặt đỡ mất công, nhưng người Tam điểm bảo chàng
không cần phải làm như thế và đưa cho chàng một chiếc giày vải để xỏ vào chân
trái. Với một nụ cười trẻ con thẹn thùng, ngờ vực và tư thế nhạo hiện rõ trên
môi mặc dầu chàng không muốn, hai tay buông thõng, hai chân chạng ra, Piotr đứng
trước mặt người hội hữu thuyết sư đợi những mệnh lệnh mới, và cuối cùng để biểu
lộ lòng thành thực: tôi yêu cầu anh cho biết dục vọng chính của anh. - Dục vọng
của tôi ư! Trước kia tôi có nhiều lắm - Piotr nói. - Dục vọng nào làm cho anh vấp
ngã nhiều nhất trên con đường đạo đức? - người Tam điểm nói. Piotr im lặng, bắn
khoăn. “Rượu? Ăn phàm? Nhàn rỗi? Lười biếng? Nóng nảy? Thù hằn? Gái?” - Chàng
nhẩm điểm lại trong tâm trí những tật xấu của mình cân nhắc mình không biết nên
dành ưu tiên cho tật xấu nào. - Gái - chàng nói rất khẽ, chỉ thoáng nghe được
mà thôi. Sau câu trả lời ấy, người Tam điểm đứng yên không nói một hồi lâu. Cuối
cùng ông ta đến gần Piotr, lấy cái khăn tay ở trên bàn rồi lại bịt mắt chàng. -
Lần cuối cùng tôi nói với anh: Anh phải tập trung tất cả tâm trí vào bản thân
mình, phải kiềm chế các cảm giác và tìm hạnh phúc không phải ở những dục vọng
mà ở trong tim mình. Nguồn gốc của hạnh phúc không phải ở ngoài ta mà ở trong
ta. Piotr đã bắt đầu cảm thấy nguồn hạnh phúc mát mẻ kia tuôn chảy trong lòng chàng,
làm cho tâm hồn chàng giờ đây tràn dầy một niềm vui và một nỗi xúc động êm dịu
khác thường. Chương 4 Một lát sau có người đến tìm Piotr trong gian phòng tối.
Lần này không phải người thuyết sư hồi nãy, mà là Villarxki, người bảo lãnh của
chàng mà chàng nhận ra nhờ giọng nói. Khi Villarxki hỏi lại xem chàng có quyết
tâm không thì chàng đáp: - Vâng, vâng, tôi bằng lòng. - Rồi chàng nở một nụ cười
rạng rỡ của trẻ con và cứ để hở cái ngực trần béo đẫy, một chân đi giày một
chân không, chàng bước đi dè dặt, vụng về trong khi Villarxki dí một thanh kiếm
vào giữa vào khoảng ngực để trần của chàng. Người ta đưa chàng ra khỏi phòng,
đi qua những dãy hành lang quanh co và cuối cùng đến cửa hội sở. Villarxki đằng
hắng một tiếng. Tức thì có tiếng dùi vồ gõ mấy cái đáp lại theo lối Tam điểm. Một
giọng trầm mà chàng không biết là của ai - vì mắt chàng vẫn bị bịt kín - hỏi
chàng là ai, ở nơi nào, sinh năm nào, v.v… sau đó, người ta lại đưa chàng đến một
chỗ khác trong khi chàng vẫn bị bịt mắt, và trong lúc đi người ta dùng những
hình ảnh phúng dụ để nói với chàng về những nỗi gian khổ của cuộc hành trình
chàng sẽ đi, về tình hữu ái thiêng liêng, về đấng vĩnh viễn đã sáng tạo ra thế
giới, về tinh thần dũng cảm mà chàng phải có trong khi chịu đựng những gian khổ
hiểm nguy. Trong lúc đi như vậy, Piotr nhận thấy người ta gọi chàng khi thì là
kẻ đi tìm, khi thì là kẻ đau khổ khi thì lại gọi là kẻ yêu cầu và trong khi gọi
như vậy họ lại lấy dùi vồ và kiếm gõ mỗi lần một khác. Trong lúc họ đưa chàng đến
gần một vật gì không rõ, chàng nhận thấy giữa những người dẫn đường có sự phân
vân và lúng túng. Chàng nghe những người xung quanh chàng bàn tán thì thào, và
có một người yêu cầu phải đưa chàng đặt lên một vật gì, đoạn ra lệnh cho chàng
lấy tay trái dí một cái com-pa vào vú bên trái và bắt chàng nhắc lại những lời
thề trung thành với các luật lệ của hội, do một người khác đọc lên. Sau đó, họ
tắt nến, đốt rượu cồn lên - Piotr đoán như vậy vì ngửi thấy mùi cồn - và họ nói
rằng chàng sẽ được thấy ánh sáng nhỏ. Họ cởi khăn bịt mắt và Piotr thấy như
trong giấc mơ, trong ánh lửa leo lét của rượu cồn có một vài người cũng mặc thứ
tạp dề như người thuyết sư, đứng trước mặt chàng và giơ kiếm chĩa vào ngực
chàng. Trong số này, có một người mặc một chiếc áo sơ mi vấy máu. Trông thấy thế,
Piotr ưỡn ngực về phía những thanh kiếm, hy vọng rằng những thanh kiếm kia sẽ
đâm suốt ngực mình. Nhưng người ta lập tức thu kiếm lại và bịt mắt chàng lại
như cũ. - Bây giờ anh đã được thấy ánh sáng nhỏ - một người nào đó nói với
chàng. Đoạn người ta lại thắp nến lên, và bảo chàng cần phải nhìn thấy ánh sáng
lớn. Người ta lại cất khăn bịt mắt đi và hơn mười người đồng thanh nói: Sic
transit gioria Mundil [108] . Piotr dần dân định thân và đưa mắt nhìn gian
phòng trong đó chàng đứng, cùng những người có mặt ở đấy. Có người ngôi xung
quanh một cái bàn dài phủ vải đến, tất cả đều ăn mặc như những người chàng thấy
từ lúc nãy. Chàng nhận ra một vài người mà chàng đã gặp trong giới xã giao
Petersburg. Một người trẻ tuổi lạ mặt ngồi ghế chủ tọa, trên cổ đeo một cây thập
tự đặc biệt. Ở bên trái ông ta, là vị giáo sư ý mà Piotr đã gặp cách đây hai
năm ở nhà Anna Pavlovna. Ở đây lại có một viên đại thần rất trọng yếu và một
gia sư người Thuỵ Sĩ trước đây đã sống ở nhà gia đình Kuraghin. Tất cả đều im lặng
trang nghiêm lắng nghe vị chủ tọa cầm dùi vồ. Trên tường gắn một ngôi sao sáng
rực. Ở một bên bàn là một cái thảm nhỏ có vẽ nhiều hình tượng trưng khác nhau;
và ở bên kia bàn là một thứ bàn thờ với một quyển Phúc âm và một cái sọ người.
Xung quanh bàn có bảy cái cây đèn nến lớn như loại cây đèn nến ở trong nhà thờ.
Hai người hội hữu dẫn Piotr đến bàn thờ, bắt chàng quỳ xuống, hai chân làm
thành một góc vuông, và ra lệnh cho chàng phải nằm xuống đất, nói rằng chàng
đang phục trước cửa thần miếu. Một người thì thào: - Trước tiên phải cho anh ta
nhận cái bay đã. Một người khác nói: - Ô thôi, xin im đi cho. Piotr không phục
xuống như người ta đã yêu cầu chàng đưa cặp mắt cận thị ngơ ngác nhìn quanh, và
đột nhiên chàng đâm hoài nghi: “Ta ở nơi nào đây?” Ta đang làm gì thế này? Có
phải họ đang chế nhạo ta không? Về sau khi nhớ đến điều này, ta có xấu hổ
không?” Nhưng ngờ vực này chỉ thoáng qua trong khoảnh khắc. Piotr đưa mắt nhìn
gương mặt nghiêm trang của mấy người đứng xung quanh, sực nhớ lại tất cả những
điều chàng đã trải qua, và hiểu ràng không thể nào dừng lại ở giữa chừng được.
Chàng hoảng sợ vì mình đã hoài nghi, và cố gắng gây lại trong lòng mình niềm cảm
kích hồi nãy, chàng phủ phục xuống trước cửa thần miếu. Và quả nhiên niềm cảm
kích lại tràn vào tâm hồn chàng, lần này còn mãnh liệt hơn lần trước nữa. Chàng
phù phục như vậy được một lúc thì họ ra lệnh cho chàng đứng dậy và mặc cho
chàng một cái áo bay và ba đói găng, rồi vị đại sư quay về phía chàng. Ông ta
nói với chàng rằng chàng phải cố gắng làm sao dừng làm bẩn màu trắng của cái tạp
dề này vốn được tượng trưng cho sự trong sạch và vững chắc. Đoạn ông ta nói đến
cái bay mà chàng chưa hiểu ý nghĩa, giải thích rằng chàng phải cố gắng dùng cái
bay này gạt bỏ những tật xấu, để làm cho con tim của mình được trong sạch và san
phẳng một cách rộng lượng con tim của đồng loại. Còn về đoi găng thứ nhất, một
đôi găng đàn ông, thì ông ta nói rằng chàng không thể hiểu được ý nghĩa của nó
nhưng phải gìn giữ nó; về đôi găng thứ hai thì ông ta nói rằng chàng phải mang
nó trong các buổi họp, và cuối cùng, về đôi găng tay thứ ba, một đôi găng phụ nữ,
thì ông ta bảo: Hội hữu thân mến, đôi găng phụ nữ này được trang bị cho hội hữu.
Hội hữu sẽ trao nó cho người đàn bà mà hội hữu kính trọng hơn hết. Cái quà tặng
này sẽ chứng tỏ tấm lòng trong sạch của bạn và con người mà bạn chọn làm một nữ
hội viên Tam điểm xứng đáng. Ông ta im lặng một lát rồi nói thêm: Nhưng hội hữu
ạ, hội hữu phải cẩn thận chớ để cho đôi găng này tô điểm những bàn tay ô uế!
Trong lúc vị đại sư nói câu cuối cùng này Piotr có cảm tưởng rằng ông ta bối rối.
Piotr còn bối rối hơn nữa, chàng đỏ bừng mặt đến nỗi nước mắt rưng rưng như khi
trẻ con đỏ mặt, đưa mắt lo lắng nhìn quanh. Một phút im lặng ngượng ngùng trôi
qua. Phút im lặng này được một người hội hữu chấm dứt, người ấy đưa Piotr đến
cái thảm và bắt đầu đọc ở trong một quyển vở những lời giải thích tất cả những ảnh
hưởng trên thảm: Mặt trời, mặt trăng, cái dùi vồ, sợi dây dọì, cái bay, hòn đá
hoang đã hình khối vuông, cái cột trụ ba cái cửa sổ, v.v… đoạn ông ta chỉ chỗ cho
Piotr đứng, mách cho chàng biết những ám hiệu của hội, khẩu lệnh vào cửa và cuối
cùng cho phép chàng ngồi xuống. Vị đại sư bắt đầu đọc điều lệ. Điều lệ rất dài,
và Piotr vì quá sung sướng, xúc động và xấu hổ nên không sao hiểu được những điều
ông ta đọc. Chàng chỉ nghe những lời cuối cùng và nhớ lấy những điều ấy. -
Trong hội chúng ta, chúng ta không biết đến những cấp bậc nào khác ngoài sự
phân biệt giữa đạo đức và tội lỗi. Hãy tránh gây nên những sự phân biệt nào
khác có thể vi phạm quyền bình đẳng. Hãy lao mình đến cứu người hội hữu, bất cứ
là ai, hãy soi sáng kẻ lạc đường, hãy đỡ người sa ngã trở dậy và đừng bao giờ
đem lòng thù hằn hay chống đối hội hữu của mình. Hãy hiên hòa và niềm nở. Hãy
nhen lên trong lòng mọi người ngọn lửa của đạo đức, hãy chia sẻ hạnh phúc của
mình với đồng loại và dừng bao giờ để lòng ghen ghét làm vẩn dục niềm lạc thú
trong sạch này. Hãy tha thứ cho kẻ thù, đừng trả thù họ trừ phi bằng cách làm
điều thiện đối với họ. Thực hiện được các quy tắc tối cao như vậy người sẽ tìm
thấy lại, những dấu vết của sự cao quý xưa kia của người nay đã mất… Vị đại sư
kết thúc và đứng dậy ôm hôn Piotr. Piotr nhìn quanh, mắt rưng rưng những giọt lệ
vui mừng, không biết nói gì đề đáp lại những người xung quanh đang đến chúc mừng
chàng và muốn nối lại tình quen biết ngày xưa. Chàng không muốn nhận ra người
quen nào hết, trong số tất cả những người này, chàng chỉ thấy những người hội hữu
mà chàng nóng lòng mong muốn cùng nhau bắt tay vào cộng việc. Vị đại sư gõ dùi
vồ một cái, mọi người ngồi vào chỗ, và một hội hữu bắt đầu đọc lời giáo huấn về
sự cần thiết của tính khiêm nhường. Vị đại sư đề nghị làm nhiệm vụ cuối cùng,
và viên đại thần đảm nhận việc quyên tiền bắt đầu đi vòng một lượt qua các hội
hữu. Piotr muốn ghi vào tờ giấy quyên tiền tất cả số tiền chàng hiện có nhưng sợ
làm như thế là tỏ ra kiêu ngạo, nên chỉ ghi một số tiền như những người khác.
Buổi họp đã xong, và khi trở về nhà, Piotr có cảm tưởng như mình vừa đi một cuộc
du lịch xa xôi nào, kéo dài hàng chục năm, trong thời gian đó chàng đã hoàn
toàn thay đổi đã đoạn tuyệt với lối sống cũng như những tập quán cũ của mình.
Chương 5 Ngày hôm sau, Piotr ngồi ở nhà đọc và cố gắng đi sâu
vào ý nghĩa của cái hình vuông trong đó một cạnh tượng trưng cho Thượng đế, cạnh
thứ hai cho đạo đức, cạnh thứ ba cho vật chất và cạnh thứ tư cho sự hỗn hợp của
vật chất và đạo đức. Chốc chốc, chàng lại rời quyển sách và cái hình vuông, và
tự đặt ra cho mình trong trí tưởng tượng một kế hoạch sống mới. Hôm qua ở hội sở
người ta đã mách chàng rằng những tin đồn về cuộc đấu súng đã đến tai nhà vua
và tốt nhất là chàng nên đi xa Petersburg, Piotr dự định sẽ về các điền trang
miền Nam và săn sóc tới nông dân của chàng ở đấy. Chàng đang sung sưởng nghĩ đến
cuộc sống mới mẻ thì bỗng công tước Vaxili lù lù bước vào phòng. - Này anh bạn,
anh đã làm gì ở Moskva mà ghê thế? Anh bạn, tại sao anh lại xích mích với Lelya
[109] . Anh lầm rồi. - Vaxili vừa bước vào phòng vừa nói - Tôi biết hết rồi,
tôi có thể cam doan với anh rằng Elen không có lỗi gì với anh như chúa Cơ đốc
không có lỗi gì với người Do thái vậy. Piotr muốn đáp lại, nhưng ông ta đã ngắt
lời chàng: - Tại sao anh không nói thẳng với tôi một cách tự nhiên như nói với
một người bạn, thế chẳng hơn sao? Tôi biết hết, tôi hiểu hết rồi - Ông ta nói -
Anh đã hành động như một người đứng đắn biết tôn trọng danh dự, có lẽ anh quá hấp
tấp, nhưng ta sẽ không bàn đến. Chỉ xin anh nhớ cho một điều là anh đã đặt tôi
và Elen vào một tình trạng khó xử như thế nào trước mặt mọi người, và thậm chí
trước mặt triều đình nữa - Ông ta hạ thấp giọng nói thêm - nó ở Moskva còn anh
thì lại ở đây. Này anh bạn, anh nhớ cho. - Ông ta nắm lấy tay chàng và kéo thấp
xuống - Đây chỉ là sự hiểu lầm mà thôi; tôi thiết tưởng chính bản thân anh cũng
cảm thấy thế. Bây giờ anh viết ngay cho tôi một bức thư gửi cho nó đi. Nó sẽ đến
đây và mọi việc sẽ được làm rõ ràng minh bạch, nếu không, tôi nói cho anh biết,
anh có thể rất dễ dàng gặp phải những chuyện không hay đấy, anh ạ. Công tước
Vaxili nhìn Piotr một cách nhiều ý nghĩa. - Tôi có những nguồn tin chắc chắn
cho biết rằng hoàng thái hậu rất để tâm đến việc này. Chắc anh cũng biết Người
rất quý Elen. Đã mấy lần Piotr định nói nhưng một mặt công tước Vaxili không để
cho chàng nói, mặt khác bản thân chàng cũng chưa dám dùng ngay từ đầu cái giọng
cự tuyệt và chống đối quyết liệt mà chàng đã định dùng để trả lời bố vợ. Hơn nữa,
chàng lại nhớ đến điều lệ hội Tam điểm: “Phải hiền hòa và niềm nở”. Chàng nhăn
nhó, đỏ bừng mặt, đứng lên rồi lại ngồi xuống, giằng co với bản thân trong cái
việc khó khăn nhất trên đời đối với chàng, là nói thẳng vào mặt một người, bất
kể người ấy là ai, những điều khó chịu khác hẳn những điều mà họ dự đoán. Chàng
đã quen phục tùng cái giọng tự thị, lơ đễnh của công tước Vaxili đến nỗi ngay tới
bây giờ chàng cũng cảm thấy mình không đủ sức chống lại, nhưng chàng cũng cảm
thấy điều chàng sắp nói ra sẽ quyết định tất cả tương lai của chàng: chàng sẽ
đi theo con đường cũ hay là bước vào con đường mới mà hội Tam điểm đã chỉ cho
chàng với một sức hấp dăn mãnh liệt như vậy, con đường mà chàng đã tin tưởng chắc
chắn là sẽ đưa chàng đến sự tái sinh trong một cuộc sống mới? Công tước Vaxili
nói, giọng bông đùa: - Thôi anh ơi, anh cứ “ừ” với tôi một tiếng rồi tôi sẽ tự
tay viết thư cho nó và chúng ta sẽ ăn mừng. Nhưng công tước Vaxili chưa kịp nói
hết câu bông đùa thì trên gương mặt của Piotr đã hiện lên một vẻ giận dữ khủng
khiếp nhắc nhở một trận lôi đình của cha chàng. Chàng nói khẽ, không nhìn vào mặt
người tiếp chuyện: - Thưa công tước, tôi không hề mời ông đến đây, ông đi đi,
ông làm ơn đi đi cho. - Chàng đứng phắt dậy ra mở cửa cho ông ta, - Ông đi đi -
chàng nhắc lại lòng không dám tin rằng mình có thể nói như vậy, và mừng rỡ khi
thấy cái vẻ lúng túng và sợ hãi hiên lên trên gương mặt công tước Vaxili. - Anh
làm sao thế Anh ốm à? - Ông đi đi! - Chàng nhắc lại một lần nữa, giọng run run.
Thế là công tước Vaxili đành phải ra về không lấy được một lời bày giải. Một tuần
sau Piotr từ biệt các bạn mới trong hội Tam điểm và sau khi đã để lại một số tiền
lớn dành cho những việc từ thiện, chàng lên đường về các điền trang của mình.
Các hội hữu đưa cho chàng những bức thư gửi các hội viên Tam điểm ở Kiev và
Odessa và hứa sẽ viết thư hướng dẫn chàng trong hoạt động mới. Chương 6 Vụ
Piotr đấu súng với Dolokhov đã được im đi và mặc dầu lúc bấy giờ nhà vua rất
nghiêm khắc đối với các vụ đấu súng, cả hai đương sự cũng như những người làm
chứng cho họ đều không bị trừng phạt. Nhưng việc Piotr đoạn tuyệt với vợ đã xác
nhận là cuộc đấu súng có xảy ra, và tin này được truyền đi khắp giới xã giao.
Piotr trước đây bị người ta nhìn trịch thượng và khoan dung khi còn là một đứa
con rơi, rồi được vuốt ve chiều chuộng khi đã trở thành một “đám” xuất sắc nhất
của đế quốc Nga, thì sau khi cưới vợ chàng đã xuống giá rất nhiều trong dư luận
của giới xã giao vì bây giờ những cô con gái đến tuổi lấy chồng cũng như các bà
mẹ không mong đợi gì ở chàng được nữa. Thêm vào đấy chàng lại không biết và
không muốn tranh thủ thiện cảm của giới xã giao. Cho nên bây giờ người ta cho rằng
chàng là người duy nhất chịu trách nhiệm về việc xảy ra. Người ta bảo chàng là
một anh chồng ghen bóng ghen gió, cũng có những cơn giận diên cuồng khát máu
như cha chàng. Sau khi Piotr ra đi, Elen trở về Petersburg và được tất cả những
người quen biết không những đón tiếp với một thái độ niềm nở mà còn ân cần xen
lẫn với sự kính trọng nỗi bất hạnh của nàng. Khi người ta bàn tán đến chồng
nàng, nàng lập tức phô ra một thái độ trang nghiêm đầy tự trọng mà tuy không hiểu
ý nghĩa ra sao nàng cũng tập được nhờ cái trực giác nhạy bén sẵn có xưa nay.
Thái độ nói lên rằng nàng đã quyết định chịu đựng nỗi bất hạnh của mình không một
lời than thở, và đức ông chồng của nàng là cây thập tự mà Thượng đế đã bắt nàng
phải vác trên vai. Công tước Vaxili bày tỏ ý mình một cách lộ liễu hơn. Mỗi khi
nói đến Piotr ông ta lại nhún vai rồi chỉ lên trán mà nói: - Thì tôi vẫn bảo là
anh ấy hơi loạn óc mà. - Tôi đã bảo từ trước kia. - Anna Pavlovna nói mỗi khi
nhắc đến Piotr - Tôi đã nói ngay từ đầu, trước ai hết (phu nhân cố nhấn mạnh
cái công đầu của mình), rằng anh ta là một chàng thanh niên điên rồ, đầu óc hư
hỏng vì những tư tưởng vô luân của thời đại. Tôi đã bảo thế ngay từ khi tất cả
mọi người còn tán dương anh ta, lúc anh ta mới ở ngoại quốc về, và chắc hẳn các
vị còn nhớ đấy chứ, trong một buổi tiếp tân ở nhà tôi, anh ta đến, ăn như một
Marat [110] . Rốt cục là thế nào? Ngay từ đầu tôi đã không tán thành cuộc hôn
nhân và tôi đã đoán trước được tất cả những điều sẽ xảy ra. Cũng như trước,
trong những ngày rảnh rang, Anna Pavlovna vẫn tổ chức những buổi tiếp tân ở nhà
mình, những tối tiếp tân mà chỉ phu nhân mới có biệt tài tổ chức được, trong đó
tập hợp trước hết, tất cả cái tinh hoa của xã hội thượng lưu chân chính, cái
tinh hoa của giới trí thức trong xã hội Petersburg, như lời phu nhân vẫn thường
nói. Ngoài việc chọn lọc tân khách tinh vi như vậy, những buổi tiếp tân của
Anna Pavlovna lại còn có một điểm đặc sắc nữa là mỗi lần phu nhân đều đem một
nhân vật mới thú vị ra để thết khách, và không có nơi nào có chỉ số của nhiệt kế
chính trị trong những giới chính thống [111] của triều đình Petersburg lại được
biểu lộ rõ rệt và chắc chắn bằng những lối tiếp tân này. Cuối năm 1806, khi người
ta đã biết rõ tất cả những chi tiết đau buồn về trận Napoléon tiêu diệt quân đội
Phổ ở Jena và Auerstet và một phần lớn các pháo đài của Phổ đều đầu hàng, trong
khi quân đội ta xâm nhập vào nước Phổ và cuộc chiến tranh chống Napoléon lần thứ
hai của ta đã bắt đầu, thì Anna Pavlovna lại tổ chức một buổi tiếp tân ở nhà
mình. Tinh hoa của xã hội thượng lưu chân chính gồm có nàng Elen mê hồn và bất
hạnh, đã bị chồng ruồng bỏ, tử tước Mortemart, công tước Ippolit khả ái vừa mới
ở Viên về, hai nhà ngoại giao, bà dì của phu nhân, một chàng thanh niên mà ở
phòng khách này người ta gọi vắn tắt là “một con người rất có giá trị”, một ngự
tiền phu nhân vừa mới được bổ nhiệm cùng đến với mẹ, và một vài người khác ít nổi
tiếng hơn. Nhân vật tối hôm ấy Anna Pavlovna đem ra thết khách, xem như là một
món ăn mới, là Boris Drubeskoy bấy giờ vừa mới ở quân đội Phổ về với tư cách
tín sứ và hiện làm sĩ quan phụ tá cho một nhân vật rất quan trọng. Nhiệt độ
trên nhiệt kế chính trị buổi tiếp tân hôm ấy là như sau: dù tất cả các quốc
vương và các tướng lĩnh ở châu Âu muốn nhân nhượng gì với Buônapáctê đề làm cho
tôi, cho chúng ta nói chung, phải khó chịu và bực bội thì ý kiến của chúng ta về
Buônapáctê vẫn không thay đổi. Chúng ta vẫn không ngừng nói thẳng cách suy nghĩ
thật của chúng ta về con người này ra, và chúng ta chỉ có thể nói với vua Phổ
và với những người khác: “Mặc kệ ông, ông George Dandin ạ đó là vì ông đã muốn thế
đấy, chúng tôi chỉ có thể nói như vậy”. Nhiệt độ chỉ trên nhiệt kế chính trị
trong tối tiếp tân hôm ấy của Anna Pavlovna là như thế. Khi Boris, người được
dùng để chiêu đãi tân khách bước vào phòng, thì hầu hết giới xã giao đã tề tựu
đông đủ, và câu chuyện do Anna Pavlovna điều khiển đang bàn về những quan hệ
ngoại giao của ta với nước Áo và về mối hy vọng liên minh với Áo. Boris chững
chạc, hồng hào, tươi tắn trong bộ quân phục sĩ quan phụ tá bảnh bao, ung dung
bước vào phòng khách, và theo thường lệ, chàng được đưa đến chào bà dì rồi lại
nhập vào nhóm chung. Anna Pavlovna giơ bàn tay khô héo ra cho chàng hôn, giới
thiệu cho chàng với một vài nhân vật mà chàng chưa quen biết và chỉ thầm xác định
cho chàng rõ đặc tính của từng người. Đây là công tước Ippoliy Khraghin, một
thanh niên khả ái, ông Kroug đại diện ở Copenhagen, một trí thệ sâu sắc - và
nói gọn thon lỏn - Ông Sitot một con người rất có giá trị. Nhờ công chạy chọt của
bà Anna Mikhailovna, nhờ những sở hiếu của thuộc tính riêng trong cái tính cách
thận trọng của mình, Boris đã đưa mình vào một địa vị có lợi nhất ở trong quân
đội. Bây giờ chàng là sĩ quan phụ tá của một nhân vật quan trọng được phái sang
Phổ với một nhiệm vụ rất trọng yếu và vừa ở đấy về với tư cách tín sứ. Chàng
hoàn toàn thông thạo cái thứ tôn ti trật tự không ghi vào quy chế đã cám dỗ
chàng hồi ở Olmuytx, cái thứ tôn ti trật tự đã khiến cho một anh thiếu uý có thể
có ưu thế hơn hẳn một viên tướng, và theo nó thì muốn thành công trong quân đội,
chẳng cần phải cố gắng, chẳng cần gì phải làm việc, phải dũng cảm, phải kiên nhẫn,
và chỉ cần biết khéo lấy lòng những người nắm quyền thăng thưởng. Ngay bản thân
chàng thường cũng phải ngạc nhiên về những thành công nhanh chóng của mình và
băn khoăn tự hỏi tại sao những người khác lại có thể không hiểu điều đó. Sự
phát hiện này đã hoàn toàn thay đổi cả cách sống của chàng, tất cả những quan hệ
của chàng với những người quen cũ, tất cả những dự định của chàng về tương lai.
Chàng không giàu, nhưng chàng dùng hết số tiền chắt chịu được để ăn mặc lịch sự
hơn những người khác. Chàng sẵn lòng thà chịu hy sinh nhiều sở thích còn hơn phải
đi một chiếc xe ngựa tồi tàn hay xuất hiện trên đường phố Petersburg trong một
bộ quân phục cũ kỹ. Chàng chỉ tìm cách gần gũi và kết thân với những người ở địa
vị cao hơn mình, và do đó, có thể có ích cho mình. Chàng yêu Petersburg và
khinh Moskva. Những kỷ niệm về gia đình Roxtov và mối tình thơ ấu của chàng với
Natasa khiến chàng khó chịu, và từ khi nhập ngũ chưa có lần nào chàng bước chân
đến gia đình Roxtov. Được mời đến phòng tiếp khách của Anna Pavlovna, điều mà
chàng cho là một sự thăng trật quan trọng trên bước đường công danh, chàng hiểu
ngay vai trò của mình ở đây và trong khi để cho Anna Pavlovna tận dùng mình để
gây hứng thú cho buổi tiếp tân, chàng vẫn chăm chú quan sát từng vị khách có mặt,
những lợi lộc mà việc giao du với họ có thể đem lại cho mình và trù tính xem
mình có thể làm quen với những người nào! Chàng ngồi ở chỗ người ta chỉ cho
chàng, bên cạnh nàng Elen kiều diễm, và lắng nghe chuyện mọi người. Viên đại biện
Đan mạch nói: - Thành Viên thấy những cơ sở của hiệp ước ấy viển vông đến nỗi
người ta không thể nào đạt được dù có những thắng lợi liên tiếp rực rỡ nhất, và
nó hoài nghi những phương liện có thể cho phép chúng ta có được những thắng lợi
ấy. Đó chính là nguyên văn câu nói của nội các thành Viên. - Hoài nghi cũng là
đáng mừng - “con người trí tuệ sâu sắc” nói, miệng mỉm nụ cười tế nhị. - Cần phải
phân biệt nội các Viên và hoàng đế Áo - tử tước Mortơmar nói - Hoàng đế Áo
không bao giờ có thể có một ý nghĩ như thế, chỉ có nội các là nói như vậy thôi!
- Ấy, tử tước thân mến ạ! - Anna Pavlovna nói xen vào - Urope [112] (không hiểu
tại sao phu nhân lại nói lUrope, tưởng chừng như đó là một cách phát âm đặc biệt
tế nhị của tiếng Pháp mà phu nhân có thể dùng khi nói với một người Pháp) sẽ
không bao giờ là bạn đồng mình thành thực của chúng ta đâu! Đoạn phu nhân lái
câu chuyện sang tinh thần dũng cảm và kiên quyết của nhà vua Phổ, nhằm đưa
Boris vào cuộc. Boris lắng nghe mọi người nói, đợi đến lượt mình, nhưng trong
đó vẫn không quên đưa mắt nhìn người ngồi bên cạnh là nàng Elen diễm lệ. Mỗi lần
gặp đôi mắt của chàng sĩ quan phụ tá trẻ tuổi và đẹp trai, Elen lại mỉm cười.
Nhân nói đến tình hình nước Phổ, Anna Pavlovna quay sang Boris một cách rất tự
nhiên, yêu cầu chàng kể lại cuộc hành trình của chàng đến Glogau và tình hình
quân đội Phổ khi chàng đến. Boris nói thong thả, dùng một thứ tiếng Pháp thuần
tuý và rất đúng mẹo, kể lại rất nhiều chi tiết thi vị về quân đội, về triều
đình, nhưng trong lúc kể chuyện chàng vẫn thận trọng tránh không bày tỏ ý kiến
riêng của mình về những sự kiện mà chàng trình bày. Trong một khoảng thời gian
khá dài, Boris làm cử tọa rất chú ý và Anna Pavlovna cảm thấy cái món đầu mùa
mình đem ra chiêu đãi tối nay đã làm cho tất cả các tân khách hài lòng. Người
chú ý nhiều nhất đến câu chuyện của Boris là Elen. Nàng mấy lần hỏi chàng về một
vài chi tiết trong cuộc hành trình của chàng, và tỏ ra hết sức quan tâm đến
tình hình quân đội Phổ. Chàng vừa nói dứt, nàng đã quay về phía chàng với nụ cười
quen thuộc và nói: - Thế nào ông cũng phải lại chơi đằng nhà tôi đấy! - Cứ nghe
giọng nàng nói, có thế tưởng chừng việc này là hết sức cần thiết vì một vài lý
do mà chàng không thể nào biết được. - Ngày thứ ba từ 8 giờ đến 9 giờ. Được như
vậy tôi rất vii lòng. Boris hứa chiều theo ý muốn của nàng và đã toan bắt đầu
nói chuyện với nàng nhưng Anna Pavlovna gọi chàng lại, mượn cớ là “bà dì” của
phu nhân cũng muốn nghe chàng nói chuyện. - Ông có quen chồng của phu nhân phải
không? - Anna Pavlovna nói, nhắm mắt lại và chỉ Elen với một cử chỉ buồn rầu. -
Ồ sao lại có người đàn bà bất hạnh và đáng yêu đến thế! Trước mặt phu nhân xin
chớ nói gì đến ông ta, đừng nói thế! Nó khổ tâm quá. Khi Boris và Anna Pavlovna
quay trở lại nhóm tân khách, công tước Ippolit đang làm mọi người chú ý. Chàng
ta ngồi trong ghế bành, chồm người ra phía trước nói: - Vua Phổ ấy à?- nói đoạn
chàng cười phá lên. Mọi người đều quay về phía chàng. - Vua Phổ ấy à? Ippolit
nhắc lại, giọng như muốn hỏi điều gì, đoạn cười phá lên một lần nữa, rồi lại điềm
nhiên và nghiêm trang ngồi tụt sâu vào ghế bành. Anna Pavlovna đợi một lát,
nhưng hình như Ippolit nhất định không chịu nói thêm gì nữa, nên phu nhân bắt đầu
kể chuyện tên Bonaparte vô đạo đã lấy trộm thanh kiếm của Fridrich ở Potxdam. -
Đó là thanh kiếm của Fridrich đại đế mà tôi… - phu nhân mở đầu, nhưng Ippolit
đã ngắt lời: - Vua Phổ ấy à?- và cũng như lần trước, mọi người vừa quay về phía
chàng, thì chàng lại xin lỗi và im bặt. Anna Pavlovna cau mày. Montmorency, bạn
của Ippolit: nói với chàng giọng cương quyết: - Xem nào, cái ông vua Phổ nhà
anh có chuyện gì nào? Ippolit lại cười phá lên, nhưng hình như vừa cười vừa thấy
hổ thẹn vì tiếng cười của mình. - Nào có gì đâu, tôi chỉ muốn nói là… - chàng
có ý muốn lặp lại một câu nói đùa mà chàng đã nghe được ở Viên và trong suốt buổi
tiếp tân chàng vẫn tìm cách đưa vào câu chuyện. - Tôi chỉ muốn nói rằng chúng
ta chiến đấu cho nhà vua nước Phổ là sai lầm. Boris thận trọng mỉm cười như thế
nào để người ta có thể xem đó là một nụ cười chế nhạo hay tán thành lời bông
đùa cũng được, tuỳ ý cử tọa. Mọi người cười rộ. - Cái trò chơi chữ của công tước
hỏng quá, nó rất dí dỏm đấy nhưng không công bình! - Anna Pavlovna vừa nói vừa
giơ ngón tay nhăn nheo lên hăm dọa. - Chúng ta không chiến đấu cho vua Phổ mà
chiến đấu cho chính nghĩa. Ô cái ông công tước Ippolit này ác thật! Suốt buổi tối
câu chuyện không lúc nào lắng xuống chủ yếu xoay quanh những tin tức chính trị.
Vào cuối buổi tiếp tân, câu chuyện rôm rả hẳn lên khi nói đến những phần thưởng
mà hoàng đế đã ban tứ. - Ông N.N năm ngoái đã được thưởng một hộp thuốc lá có
khảm chân dung của hoàng đế, - “Con người có trí tuệ sâu sắc” nói, - tại sao
ông S.S lại không được phần thưởng ấy nhỉ? Nhà ngoại giao đáp: - Xin ngài thứ lỗi
cho, một hộp thuốc lá có khảm chân dung của Hoàng đế là một phần thưởng chứ
không phải là một huân chương, đúng hơn, đó là một món quà tặng. - Nhưng trước
đây đã thành lệ rồi đấy, kia như Svartxenberg chẳng hạn… - Không thể như thế được!
- một người khác đáp. - Tôi sẵn sàng đánh cuộc đấy. Huân chương danh dự ngoại hạng
thì lại là việc khác… Khi mọi người đứng dậy ra về. Elen, trong suốt buổi tiếp
tân hôm ấy vẫn nói rất ít, một lần nữa lại mời Boris ra cho chàng một mệnh lệnh
âu yếm mà ngụ nhiều ý nghĩa dặn đến ngày thứ ba phải có mặt ở nhà nàng. - Tôi rất
cần gặp ông! Nàng nói và mỉm cười, đưa mắt nhìn Anna Pavlovna, và Anna Pavlovna
cũng mỉm cười theo để xác nhận ý muốn của Elen, với cái nụ cười buồn buồn của
phu nhân như mỗi khi nhắc đến vị ân nhân cao cả của mình [113] . Có thể tưởng
chừng tối hôm ấy Boris có nói những điều gì đó về quân đội Phổ khiến Elen đột
nhiên cảm thấy thế nào cũng phải gặp chàng. Nàng có vẻ như hứa với chàng là đến
ngày thứ ba khi chàng đến, nàng sẽ cho biết tại sao. Sáng ngày thứ ba, khi
Boris vào gian phòng khách tráng lệ của Elen, người ta chẳng giải thích gì rõ
ràng cho chàng biết tại sao chàng cần phải đến như vậy. Ở đây có mấy người
khách khác, bá tước phu nhân nói với chàng rất ít, và mãi đến khi chàng hôn tay
nàng để cáo từ ra về, nàng mới nói một cách đột ngột, giọng thì thào, và có một
điều kỳ dị là trên môi nàng không thấy bóng dáng nụ cười bất tuyệt thường ngày.
- Ngày mai anh đến ăn cơm nhé… vào buổi tối. Anh phải đếnv… Đến nhé… Về
Petersburg chuyến ấy, Boris đã trở thành một người thân trong nhà bá tước phu
nhân Bezukhov.
Chương 7 Chiến tranh đã đến kỳ ác liệt và chiến trường đã lan
gần đến biên giới Nga. Đâu đâu cũng chỉ nghe những lời nguyền rủa Bonaparte, kẻ
thù của nhân loại; trong các làng mạc người ta tuyền dân quân và tân binh, và từ
chiến trường đưa về những tin tức trái ngược nhau bao giờ cũng sai lạc, thành
thử được mỗi người thuyết minh lại một cách. Từ năm 1805 đời sống của lão công
tước Bolkonxki, của công tước Andrey và của công tước tiểu thư Maria đã thay đổi
nhiều. Năm 1806, lão công tước được bổ nhiệm làm một trong tám vị tổng tư lệnh
dân quân trong toàn nước Nga lúc bấy giờ. Tuy tuổi đã già và sức khỏe đã suy yếu
rất nhiều, nhất là trong thời gian ông tưởng con trai mình đã tử trận, lão công
tước vẫn cho rằng mình không có quyền từ chối một nhiệm vụ mà chính hoàng đế đã
giao phó. Hướng hoạt động mới mẻ này cổ vũ ông và làm cho ông khỏe khoắn ra.
Ông luôn luôn đi kinh lý trong ba tỉnh dưới quyền ông cai quản. Ông chấp hành
những nhiệm vụ của mình một cách cẩn thận đến câu nệ, nghiêm khắc đến tàn nhẫn
đối với các thuộc hạ, và thân hành kiểm tra, đôn đốc công việc cho đến những
chi tiết nhỏ nhặt nhất. Công tước tiểu thư Maria không học toán với ông cụ như
trước nữa và chỉ vào phòng làm việc của cha vào buổi sáng cùng với người vú em
và tiểu công tước Nikolai (như ông nội cậu vẫn gọi), những khi lão công tước ở
nhà. Tiểu công tước Nikolai ở với người vú già, những khi lão công tước ở nhà.
Tiểu công tước Nikolai ở với người vú của cậu và bảo mẫu Xavisna trong phần tư
thất trước kia của công tước phu nhân, và ngày ngày tiểu thư Maria giành phần lớn
thời giờ để ngồi trong gian phòng của đứa cháu nhỏ, cố hết sức thay thế người mẹ
của đứa bé. Cô Burien cũng tỏ ra rất yêu quý đứa bé, và tiểu thư Maria nhiều
khi phải hy sinh phần mình nhường cho người bạn gái hưởng cái thú được bế ẵm và
chơi đùa với chú thiên thần tí hon (như nàng vẫn thường gọi đứa cháu nhỏ).
Trong ngôi nhà thờ Lưxye Gorư cạnh bàn thờ Chúa, người ta đã dựng lên một cái
điện thờ ở trên ngôi mộ của công tước phu nhân nhỏ nhắn và đặt ở trong điện một
pho tượng bằng cẩm thạch đem từ Ý về. Đó là tượng một vị thiên thần có cái môi
trên hơi cong lên một chút tựa hồ như sắp mỉm cười, và có một hôm, khi công tước
Andrey và công tước tiểu thư Maria ở điện thờ ra, hai người bảo nhau không hiểu
tại sao dung mạo của vị thiên thần y có một cái gì gợi lại gương mặt của người
đã khuất. Nhưng còn một điều kỳ lạ hơn mà công tước Andrey không nói với em
gái, là trong vẻ mặt của vị thiên thần mà nhà nghệ sĩ đã vô tình thể hiện trên
nét khắc, công tước Andrey nhìn thấy chính những lời trách móc dịu dàng mà trước
đây chàng đã đọc trên gương mặt của vợ khi tắt nghỉ: “Tại sao anh nỡ để em đến
nông nỗi này?” Công tước Andrey về nhà được ít lâu thì lão công tước chia gia
tài cho con trai và cắt cho chàng thôn Bogutsarovo, một điền trang lớn ở cách
Lưxye Gorư bốn mươi dặm Nga. Một phần vì Lưxye Gorư gắn liền với những kỷ niệm
đau buồn, một phần vì công tước Andrey đã nhân dịp ấy đến Bogutsarovo xây dựng
nhà cửa và sống ở đây phần lớn thời gian. Sau chiến dịch Austerlix, công tước
Andrey đã quyết định dứt khoát từ nay sẽ không bao giờ trở về quân đội nữa; thế
rồi khi chiến tranh bắt đầu và người nào cũng phải tòng quân, thì chàng lĩnh
nhiệm vụ tập trung dân quân dưới quyền cha chàng để khỏi gia nhập quân thường
trực. Vai trò của lão công tước và của con trai hâu như đã đảo ngược lại sau
chiến dịch 1805. Được hoạt động của mình cổ vũ, lão công tước hy vọng rất nhiều
ở chiến dịch sắp tới; trái lại, công tước Andrey không tham dự vào chiến tranh,
và mặc dầu trong thâm tâm chàng rất tiếc điều đó, chàng vẫn chỉ thấy trước những
kết quả không hay. Ngày hai mươi sáu tháng hai năm 1807 lão công tước đi kinh
lý trong vùng. Công tước Andrey ở lại Lưxye Gorư như thường lệ mỗi khi cha
chàng vắng mặt. Cậu bé Nicôluska ốm đã ba ngày nay. Những người đánh xe đưa lão
công tước lên tỉnh đã trở về, mang giấy tờ và thư từ cho công tước Andrey. Người
hầu phòng tay cầm những phong thư không tìm thấy công ở trong phòng làm việc của
chàng liền vào phòng tiểu thư Maria, nhưng vẫn không thấy ở đấy. Người ta nói với
y rằng công tước ở phòng chàng nuôi trẻ. - Mời đại nhân ra cho, Petrusa đã mang
công văn về - một người đầy tớ gái giúp việc u già nói với công tước Andrey
trong khi chàng run run, đôi mày nhíu lại, đang nhỏ từng giọt thuốc vào trong cốc
nước đầy đến một nửa. - Có việc gì thế? - Chàng hỏi, giọng cáu kỉnh, và bàn tay
vụng về vô ý rót quá một vài giọt thuốc vào trong cốc. Chàng hắt cốc nước xuống
đất rồi gọi cốc khác. Người đầy tớ gái bưng nước đến cho chàng. Trong phòng chỉ
kê một cái giường nhỏ của trẻ con, hai cái hòm, hai cái ghế bành, một cái bàn lớn,
một cái bàn con và một cái ghế nhỏ của trẻ con mà công tước Andrey đang ngồi. Cửa
sổ đều có rèm, và trên bàn, một ngọn nến đang cháy dở, bên cạnh có dựng một quyển
sách nhạc để tránh ánh sáng khỏi hắt vào giường con. - Anh ạ - công tước tiểu
thư Maria đứng bên giường đứa bé nói với anh - Anh nên đợi một lát thì hơn, chốc
nữa… - Ờ! Thôi xin cô, cô thì chỉ vớ vẩn, lúc nào cũng cứ đợi với chờ, đấy kết
quá là thế đấy, - công tước Andrey nói, giọng thì thầm như có ý hằn học, hẳn là
muốn làm cho em gái bực mình. - Anh ạ, đừng đánh thức nó dậy thì hơn, thật đấy,
nó mới thiếp đi được một lát - công tước tiểu thư nói, giọng van lơn. Công tước
Andrey đứng dậy và cầm cái cốc rón rén đến cạnh giường con. - Hay thôi đừng thức
nó nữa? - Chàng nói, ngần ngại. - Tuỳ anh đấy, kể ra… em nghĩ rằng… thôi thì tuỳ
anh… - tiểu thư Maria nói, hình như nàng đâm ra sợ sệt và hổ thẹn khi thấy ý kiến
của mình đã thắng. Nàng chỉ cho anh nàng thấy người đầy tớ đang thì thầm gọi
chàng. Đêm nay là đêm thứ hai cả hai người đều không ngủ, lo săn sóc đứa bé
đang lên cơn sốt, người nóng như sôi. Đã suốt hai ngày nay, vì không tin ông thầy
thuốc ở trong nhà, trong khi chờ đợi một bác sĩ mời ở ngoài tỉnh về, họ đã thử
dùng hết thuốc này đến thuốc khác. Mệt lả đi vì mất ngủ và lo lắng, cả hai đều
trút nỗi buồn bực lên nhau, trách móc, cãi vã lẫn nhau. - Petrusa đã mang giấy
tờ của cụ về, - người đầy tớ gái nói thầm. Công tước Andrey bước ra. - Có việc
gì thế? - Chàng hỏi gắt, và sau khi đã nghe những lời nhắn miệng của lão công
tước, nhận bức thư của ông và những phong thư khác, chàng quay trở lại phòng trẻ.
- Thế nào rồi? - Công tước Andrey hỏi. - Vẫn thế, anh chịu khó đợi một chút.
Karl Ivanits vẫn nói là chỉ có giấc ngủ là quý hơn cả. - Tiểu thư Maria thở dài
nói thì thầm. Công tước Andrey đến bên đứa bé và sờ vào người nó. Nó nóng như
hòn than. - Cô đem cái ông Karl Ivanits nhà cô đi đâu thì đi cho rảnh! Chàng cầm
cái cốc nhỏ thuốc và lại tiến đến bên giường. - Đừng anh Andrey, - Tiểu thư
Maria nói. Nhưng chàng cau mày nhìn nàng, vẻ giận dữ lại vừa đau khổ, là cầm
cái cốc cúi xuống sát đứa bé. - Nhưng tôi muốn thế - Nào, tôi nhờ cô, cô cho nó
uống đi. Công tước tiểu thư Maria nhún vai, nhưng vẫn ngoan ngoãnn cầm lấy cái
cốc và sau khi gọi người vú em lại, nàng bắt đầu cho đứa bé uống thuốc. Đứa bé
khóc thét lên và thở khò khè. Công tước Andrey cau mày, giơ tay lên ôm đầu, bước
ra khỏi phòng rồi ngồi xuống chiếc đi-văng đặt ở phòng bên… Tay chàng vẫn cầm tập
thư. Như một cái máy, chàng bóc các phong thư ra đọc. Lão công tước viết thư
trên giấy xanh, chữ viết rất to và nét chữ kéo dài, thỉnh thoảng lại dùng cổ tự
để viết tắt. Bức thư như sau: “Ta vừa nhận được qua liên lạc viên một tin rất
đáng mừng đối với lúc này, nếu đó không phải là một tin sai lạc. Đâu như
Benrigxen đã đại thắng Buônapáctê ở gần Ailau. Ở Petersburg mọi người đều ăn mừng
và vô số phần thưởng đã được gửi đến cho quân đội. Mặc dù ông ấy là người Đức,
ta cũng có lời mừng ông ấy. Còn cái thằng cha thủ lãnh ở Kortsevo một thằng
Khandrilov nào ấy, thì thực ta không hiểu nó làm trò trống gì: mãi đến giờ mà số
quân bổ sung cũng như lương thực vẫn chưa được gửi đi. Con phải phi ngựa đến đó
ngay và nói với hắn rằng nếu trong tám ngày công việc không xong thì ta lấy đầu.
Còn về trận Proixich Ailau thì ta cũng đã nhận được một bức thư của Petyenka -
nó có dự trận ấy - Tất cả các tin tức đều xác thực. Khi những kẻ không nên can
thiệp không can thiệp vào, thì ngay đến một người Đức cũng có thể đánh bại
Buônapáctê. Nghe nói hắn bỏ chạy khá hốt hoảng. Con phải nhớ lập tức phi ngựa đến
Kortsevo và làm ngay điều ta đã dặn”. Công tước Andrey thở dài và bóc phong bì
kia ra. Đó là bức thư của Bilibin gồm hai tờ giấy viết chữ nhỏ. Chàng gấp bức
thư lại không đọc, rồi giở ra đọc một lần nữa bức thư của cha với câu cuối:
“Phi ngựa đến Kortsevo và làm ngay điều ta đã dặn!” “Không, xin lỗi, bây giờ
tôi không đi đâu cả, phải chờ thằng bé khỏi đã” - Chàng tự nhủ rồi đến sát tiểu
thư Maria vẫn ngồi bên giường và khe khẽ ru đứa bé. “Nào, thử xem ông cụ con viết
cho mình những điều gì khó chịu nữa?” - Công tước Andrey nhớ lại nội dung bức
thư của cha. Ừ quân đội ta đã đánh thắng Bonaparte chính trong lúc ta không tại
ngũ. Phải, số phận như chế nhạo mình… Thôi cứ mặc!” Và chàng bắt đầu đọc bức
thư của Bilibin viết bằng tiếng Pháp. Chàng đọc nhưng không hiểu được một nửa,
chàng đọc chỉ là để quên đi một phút đừng nghĩ đến cái điều đã bắt chàng suy
nghĩ quá lâu, choán hết tâm trí chàng và làm cho chàng khổ sở. Chương 8 Bây giờ
Bilibin giữ một chức vụ ngoại giao bên cạnh Bộ tổng tư lệnh và tuy viết bằng tiếng
Pháp với những câu bông đùa và những thành ngữ Pháp, ông ta vẫn miêu tả chiến dịch
với một thái độ can đảm đặc biệt của người Nga, không sợ tự phê phán mình và tự
chế nhạo mình. Bilibin viết rằng bổn phận phải kín đáo của nhà ngoại giao làm
cho ông ta khổ sở và ông ta cảm thấy sung sướng vì có một người bạn trao đổi
thư từ đáng tin cậy là công tước Andrey mà ông ta có thể trút tất cả những điều
bực tức đã tích luỹ bấy lâu vì phải chứng kiến những sự việc xảy ra trong quân
đội. Bức thư này đã cũ viết từ trước khi xảy ra trận Proixich. Bilibin viết:
“Sau những thắng lợi của ta ở Austerlix, như anh đã biết, công tước thân mến,
tôi không rời khỏi Bộ tổng tư lệnh nữa. Quả thực tôi đã bắt đầu thấy thích chiến
tranh rồi, và như thế cũng hay. Những điều tôi được mục kính ba tháng nay thực
là không thể nào tin được. Tôi xin nó “từ đầu”. Kẻ thù của nhân loại, như anh
đã biết, xông vào đánh quân Phổ. Quân Phổ là ông bạn đồng minh trung thành của
ta, suốt ba năm nay, chỉ lừa ta có ba lần. Ta đứng về phía họ và trợ thủ cho họ.
Nhưng xem ra thì kẻ thù của nhân loại chẳng cần đếm xỉa gì đến những lời lẽ hay
ho của chúng ta và với cái thói vô lễ và dã man của hắn, hắn đã xông vào đánh
quân Phổ không để lại cho họ có thì giờ kết thúc cuộc duyệt binh đã bắt đầu và
chỉ trong nháy mắt, hắn đã đánh cho quân Phổ một trận ê chề rồi đến ngự ở điện
Potxdam. Vua Phổ viết cho Buônapáctê: “Tôi hết sức thiết tha mong mỏi rằng
Hoàng đế sẽ hài lòng về cách nghênh tiếp và chiêu đãi. Bệ hạ trong cung điện của
tôi, và tôi đã hết lòng lo lắng thi hành mọi biện pháp có thể thi hành được
trong hoàn cảnh hiện nay. Mong sao những niềm mong mỏi của tôi được thực hiện
như ý!” Tóm lại, chúng ta hy vọng rằng chỉ riêng cái tư thế quân sự của ta thôi
cũng đủ khiến họ phải kiêng dè, nhưng kết quả hóa ra là chúng ta đã bị lôi cuốn
vào một cuộc chiến tranh thực sự, hơn nữa lại là một cuộc chiến tranh ở ngay
biên giới nước ta “Liên minh với vua Phổ”. Lệ bộ đều hoàn toàn đày đủ chỉ thiếu
một điều nhỏ nhặt thôi, đó là một vị Tổng tư lệnh. Vì nhận thấy rằng những thắng
lợi ở Austerlix lẽ ra sẽ có giá trị quyết định hơn giá như vị Tổng tư lệnh
không đến nỗi trẻ con như Kutuzov, nên người ta đã điểm duyệt tất cả những cụ
già tám mươi và giữa Proxovxki và Kamenxki thì người ta đã chọn Kamenxki. Tổng
tư lệnh đi xe kibitka… đến gặp chúng tôi theo kiểu Xuvorov là đã được nghênh tiếp
bằng những tiếng hoan hô mừng rỡ và đắc thắng. Ngày 4, chuyến thư đầu tiên từ
Petersburg đến. Người ta đưa các hòm thư vào phòng làm việc của nguyên soái, vì
ông ta vốn thích thân hành làm tất cả mọi tiệc. Người ta gọi tôi vào giúp một
tay để phân loại các thư từ và nhận lấy những bức thư nào gửi cho chúng tôi.
Nguyên soái nhìn chúng tôi làm và chờ đợi những gói thư gửi cho ngài. Chúng tôi
tìm mãi chẳng thấy bức thư nào cả. Nguyên soái đâm sốt ruột, tự mình bắt tay
vào tìm thì thấy toàn những thư của hoàng đế gửi cho bá tước T., cho công tước
V… và cho những người khác. Thế là ông ta nổi giận lôi đình, một trong những trận
lôi đình kinh khủng mà ông ta thường có. Ông ta nổi khùng thét lác chửi bới mọi
người, vồ lấy những bức thư, bóc ra và đọc những bức Hoàng đế gửi cho người
khác. Đấy, người ta đối xử với tôi như thế đấy! Người ta không tin tôi, cho người
theo dõi tôi. Tốt lắm, thôi cút đi! Và ông ta viết bản nhật lệnh Trứ danh cho
tướng Benrigxen: “Tôi bị thương không cưỡi ngựa được, cho nên không thể nào cầm
quân. Ông đã đem bại quân ở Pultuxt về. Ở đấy nó phải ở giữa trời, không có củi
đốt, không có cỏ cho ngựa ăn, vì vậy cần phải có biện pháp bổ cứu, và như hôm
qua chính ông đã nói với bá tước Bukxhevden, bây giờ cần phải rút lui về phía
biên giới nước ta, và việc ấy phải thực hiện ngay hôm nay”. Ông ta lại viết thư
gửi hoàng thượng: “Qua những cuộc hành quân vừa rồi, tôi đi ngựa nhiều nên bị
yên ngựa cọ sớt ra, vết thương đó thêm vào những cuộc chuyển quân trước đây đã
khiến cho tôi tuyệt nhiên không thể nào cưỡi ngựa và chỉ huy một đạo quân to lớn
như thế này được nữa. Vì vậy tôi đã giao quyền chỉ huy cho viên tướng thâm niên
nhất sau tôi là bá tước Bukxhevden. Tôi đã trao cho ông tất cả các cơ quan quản
lý quân đội của tôi và tất cả các bộ phận tuỳ thuộc. Tôi đã khuyên ông ta nếu
thiếu bánh mì thì phải rút lui về phía biên giới bằng cách thâm nhập vào nội địa
nước Phổ bởi vì chỉ còn có đủ bánh mì cho một ngày và như các vị chỉ huy các sư
đoàn Oxderman và Xedmoretxki đã báo cáo, thì trong một vài trung đoàn chẳng còn
gì nữa, còn như lương thực của nông dân thì đều đã ăn hết. Về phần tôi, tôi sẽ ở
lại bệnh viện Oxterman cho đến khi khỏi bệnh. Tôi xin kính cẩn dâng trình bản
báo cáo này lên bệ hạ và xin báo thêm với bệ hạ rằng nếu quân đội ta còn đóng
trại lộ thiên ở đây mươi lăm ngày nữa thì sang xuân sẽ không còn lấy một người
nào khỏe mạnh. Xin bệ hạ cho phép một người già cả được về quê, với niềm sỉ nhục
là đã không hoàn thành được cái sứ mệnh to lớn và quang vinh mà mình đã được chọn
làm người thực hiện. Ở đây, trong bệnh viện, tôi sẽ chờ lượng hải hà của bệ hạ
ban ơn cho tôi khỏi phải làm nhiệm vụ một viên thư lại ở trong quân đội chứ
không phải nhiệm vụ của một người chỉ huy. Việc tôi ra khỏi quân đội sẽ không
gây nên những lời bàn ra tán vào, chẳng qua cũng chỉ như một người mù ra khỏi
quân đội. Ở nước Nga những người như tôi có đến hàng ngàn”. Nguyên soái giận
hoàng đế và trừng phạt cả bọn chúng tôi; như thế chẳng phải là hợp lẽ lắm ru!
Đó là hồi thứ nhất, sang các hồi sau dĩ nhiên là càng thêm thú vị và buồn cười.
Sau khi nguyên soái đi rồi, chúng tôi bỗng thấy quân địch đã với trước mặt và
thế nào cũng phải giao chiến. Nếu tính thâm niên thì Bukxhevden phải là Tổng tư
lệnh, nhưng Benntgxen không tán thành điều đó. Hơn nữa, chính ông ta và quân của
ông ta đang đối diện với địch, là ông ta muốn nhân cơ hội này đánh một trận
“Aux eigener Hand” (chính tay mình) như người Đức thường nói. Ông ta khai trận.
Đó là trận Pultuxk mà người ta cho đây là một trận thắng lớn, nhưng theo ý tôi
thì chẳng thắng chút nào. Như anh đã biết, bọn dân sự chúng tôi có một cái thói
xấu khi nhận định sự thắng bại của một trận đánh. Chúng tôi nói như thế này,
bên nào rút lui sau trận đánh là bên đó thua, và nếu căn cứ vào điều đó thì
chúng ta đã thua trận Pultuxk. Tóm lại, chúng tôi rút lui sau khi đánh, nhưng
chúng tôi lại phái người về Petersburg mang tin thắng trận, và tướng Benntgxen
không nhường chức tổng tư lệnh cho Bukxehevden vì hy vọng rằng để thưởng công
cho ông ta đã chiến thắng, sẽ có lệnh từ Petersburg đến phong ông ta làm tổng
tư lệnh. Trong cái thời gian quá độ ấy, chúng tôi bắt đầu một kế hoạch hành
binh hết sức thú vị và độc đáo. Mục đích của chúng tôi không phải là tránh hay
tấn công quân địch như theo đúng lẽ thường mà chỉ là làm sao tránh tướng
Bukxehevden là người mà về mặt thâm niên lẽ ra phải là tổng tư lệnh của chúng
tôi. Chúng tôi đeo đuổi mục đích ấy một cách kiên quyết đến nỗi khi qua một con
sông không thể lội qua được thì chúng tôi đốt cầu để chặn đường quân địch của
chúng tôi - quân địch ở đây tạm thời không phải là Buônapáctê mà là
Bukxehevden. Tướng Bukxehevden chỉ thiếu chút nữa thì bị lực lượng địch mạnh
hơn tấn công và bắt sống, cũng là do cuộc hành binh hay ho của chúng tôi rôi để
trốn tránh ông ta. Bukxehevden đuổi theo chúng tôi, chúng tôi bỏ chạy: Hễ ông
ta sang bên này sông, về phía chúng tôi, là chúng tôi lập tức sang bên kia
sông. Cuối cùng, kẻ địch của chúng tôi đuổi kịp và tấn công chúng tôi Hai vị tướng
nổi giận. Thậm chí Bukxhevden còn thách đấu súng và Benrigxen bị động kinh ngất
đi. Nhưng vừaa đúng vào lúc tình hình đang nguy ngập như vậy thì người ta đã
đưa tin chúng tôi thắng trận ở Pultuxk về kinh đô nay lại mang một mệnh lệnh từ
Petersburg đến phong chúng tôi làm tổng tư lệnh, và thế là kẻ địch thứ nhất của
Bukxhevden đã bị tiên diệt. Bấy giờ chúng tôi có thể nghĩ đến kẻ địch thứ hai
là Buônapáctê. Nhưng ngay lúc ấy trước mắt chúng tôi lại xuất hiện một kẻ địch
thứ ba, đó là quân đội chính giáo đang lớn tiếng đòi bánh mì, thịt, lương khô,
cỏ ngựa những thứ gì nữa tôi nào biết được. Các kho lương thực thì trống không,
còn đường xá thì không đi lại được. Đạo quân chính giáo bắt đầu cướp bóc, và cướp
bóc một cách ghê gớm đến nỗi chiến dịch trước chằng thấm vào đâu. Một nửa quân
số các binh đoàn trở thành những đội quân tự do đi lùng khắp làng, đốt sạch và
phá sạch. Nhân dân khốn khổ điêu đứng, các bệnh viện đầy ắp những người bệnh,
và nạn đói lan tràn khắp nơi. Bộ tổng tư lệnh cũng đã hai lần bị những đội quân
ăn cướp tấn công và bản thân vị Tổng tư lệnh đã phải gọi một tiểu đoàn đến đuổi
chúng. Trong một cuộc tấn công như vậy người ta đã đem cái hòm không và cái áo
ngủ của tôi đi mất. Hoàng đế muốn cho tất cả các sư đoàn trưởng được quyền xử bắn
bọn ăn cướp, nhưng tôi e rằng làm thế thì chẳng khác nào bắt buộc một nửa quân
đội xử bắn nửa kia”. Lúc đầu công tước Andrey chỉ đọc bằng mắt nhưng dần dần,
tuy chàng biết rõ nên tin Bilibin đến mức nào, những điều chàng đọc mỗi lúc một
khiến chàng chú ý. Đọc đến chỗ này, chàng vò nát bức thư đi. Chàng bực tức
không phải vì nội dung bức thư mà vì nhận thấy cái cuộc sống xa lạ ấy sao lại
có thể làm cho chàng xúc động. Chàng nhắm mắt lại, lấy tay xoa lên trán như muốn
xua đuổi hết mối quan tâm đối với những điều chàng vừa đọc và lắng nghe xem
trong phòng trẻ động tĩnh ra sao. Đột nhiên chàng thấy như đằng sau cánh cửa có
tiếng gì là lạ. Chàng chợt thấy sợ hãi, chàng sợ con chàng có mệnh hệ nào trong
lúc chàng đang đọc thư. Chàng rón rén bước đến cửa phòng đứa bé và mở ra. Ngay
lúc bước vào chàng thấy người vú em vẻ hoảng hốt đang che giấu chàng một vật gì
và không thấy công tước tiểu thư Maria ở cạnh giường con nữa. - Anh ơi - sau
lưng chàng có tiếng thì thầm của tiểu thư Maria mà chàng có cảm giác là một tiếng
thì thầm tuyệt vọng. Như người ta vẫn thường cảm thấy sau một thời gian dài mất
ngủ và lo âu bứt rứt, một nỗi lo sợ vô cớ đột nhiên tràn vào lòng chàng: Chàng
chợt nảy ra ý nghĩ là đứa bé đã chết. Tất cả những điều chàng nghe thấy và
trông thấy xem chừng đều xác nhận điều chàng lo sợ. “Thôi thế là hết” - chàng
chợt nghĩ, và trên trán bỗng toát mồ hôi lạnh. Chàng bối rối đến gần giường
con, chắc mẩm rằng sẽ thấy nó trống không, và người vú em lúc nãy vừa che giấu
đứa bé đã chết. Chàng vén màn lên và hồi lâu, cặp mắt hốt hoảng của chàng cứ
đưa từ vật này sang vật khác mà không tìm thấy đứa bé. Cuối cùng, chàng nhìn thấy
nó: thằng bé hồng hào, hai tay dang ra nằm chéo góc trên giường, đầu tuột ra khỏi
gối; nó đang bú suông trong giấc mơ màng, đôi môi mút mút, tiếng thở đều dặn.
Trông thấy đứa bé, công tước Andrey sung sướng quá, tưởng chừng như vừa rồi
chàng đã mất hẳn nó. Chàng cúi xuống và làm như em gái chàng đã có lần bày cho
chàng, đặt đôi môi lên trán nó để xem nó có nóng hay không. Vầng trán mịn màng
của thằng bé ươn ướt. Chàng lấy tay sờ lên đầu: Cả tóc nó cũng ướt đẫm: đứa bé
đổ mồ hôi nhiều. Không những nó không chết, mà bây giờ rõ ràng là cơn bệnh đã
qua và nó bắt đầu bình phục. Công tước Andrey muốn ôm lấy cái sinh vật bé bỏng
yếu ớt kia, giữ chặt lấy nó, ghì nó vào ngực, nhưng chàng không dám. Chàng đứng
im đưa mắt nhìn cái đầu đôi tay, đôi chân bé nhỏ, hiện rõ dưới lần chăn. Bên cạnh
chàng có tiếng sột soạt và một cái bóng in lên tấm màn của chiếc giường con.
Chàng không ngoảnh lại, mắt vẫn nhìn vào mặt đứa bé và lắng nghe hơi thở đều đều
của nó. Cái bóng đen ấy là công tước tiểu thư Maria. Nàng rón rén bước lại gần,
vén màn lên rồi buông xuống sau lưng nàng. Công tước Andrey không nhìn lại
nhưng vẫn nhận ra nàng, và đưa tay về phía nàng. Nàng siết chặt bàn tay anh. -
Nó đã đổ mồ hôi rồi - Công tước Andrey nói. - Em đến tìm anh để nói cho anh biết
thế đấy. Đứa bé hơi cựa mình trong giấc ngủ. Nó mỉm cười và cọ trán vào gối.
Công tước Andrey nhìn em gái, đôi mắt trong sáng của tiểu thư Maria trong vùng
ánh sáng dìu dịu của cái màn con sáng hơn ngày thường vì đang long lanh những
giọt nước mắt sung sướng. Công tước tiểu thư Maria nghiêng người về phía anh và
hôn chàng, mình khẽ vướng vào cái màn phủ trên chiếc giường con. Hai người ra
hiệu bảo nhau im lặng, đứng một lát nữa trong vùng ánh sáng dìu dịu của cái
màn, như còn luyến tiếc chưa nỡ dời bỏ cái vũ trụ riêng của ba người tách biệt
hẳn với tất cả thế giới bên ngoài. Công tước Andrey rời khỏi giường trước tiên,
tóc vướng vào cái màn nhiễu. “Bây giờ ta chỉ còn có thế thôi” - Chàng nói trong
một tiếng thở dài.
Chương 9 Vào hội Tam điểm được ít lâu, Piotr mang theo một bản
chỉ dẫn đầy đủ do chàng tự viết ra cho mình rồi, ghi rõ những điều phải làm
trong các điền trang của chàng, lên đường đến tỉnh Kiev là nơi phần lớn nông
dân của chàng sống. Đến Kiev, Piotr triệu tất cả những người quản lý của chàng
lại phòng giấy chính và nói rõ cho họ biết những ý định và mong muốn của chàng.
Chàng bảo họ là phải lập tức thi hành những biện pháp nhằm hoàn toàn giải phóng
nông dân khỏi chế độ nông nô phong kiến, và trong khi chờ đợi, không được bắt
nông dân làm việc quá vất vả, không được bắt đàn bà có con mọn làm việc khổ dịch,
phải giúp đỡ nông dân, khi cần trừng phạt chỉ được dùng lời răn đe, không được
dùng roi vọt. Ở mỗi điền trang đều phải xây dựng nhà thương, nhà cứu tế và trường
học. Một vài viên quản lý (trong số này có những viên quản gia gần như mù chữ)
nghe vậy rất hoảng sợ, cho rằng vị bá tước trẻ tuổi nói như vậy tức là không bằng
lòng cách họ quản lý công việc và vì họ ăn mất tiền nong; có người lúc đầu còn
sợ hãi nhưng dần dần cảm thấy những câu nói xì xồ và lảm nhảm của Piotr và những
danh từ mới mẻ của họ mới được nghe lần này là lần đầu cũng hay hay; có những
người chỉ cần được nghe ông chủ nói là đã thú rồi; cuối cùng những người thông
minh nhất, trong số đó có viên tổng quản, qua lời nói này đã hiểu ra được mình
cần phải đối phó với ông chủ như thế nào, để có thể đến mục đích riêng của
mình. Viên tổng quản tỏ ý rất tán thành những ý định của Piotr nhưng lại bàn rằng
ngoài những cải cách kia, nói chung còn phải lo đến công việc làm ăn, mà công
việc làm ăn thì hiện nay đang ở trong tình trạng bê trễ! Mặc dầu gia tài bá tước
Bezukhov hết sức to lớn, nhưng từ ngày Piotr nhận được cái gia tài ấy, và như
người ta nói, thu được mỗi năm năm mươi vạn rúp, nhưng chàng cảm thấy mình còn
nghèo hơn nhiều so với thời chàng nhận một vạn rúp của lão bá tước đã quá cố. Đại
khái chàng hình dung ngân sách của mình một cách mơ hồ như sau: chàng trả cho Hội
đồng giám hộ [114] về tất cả các điền trang gần tám vạn, những khoản chi phí
cùng với khoản trợ cấp cho ba công tước tiểu thư mất hết khoảng ba vạn, những
khoản tiền trợ cấp cho người này người nọ hết gần một vạn rưởi; và tiền dùng
vào công việc từ thiện cũng chừng ấy; mười lăm vạn gửi cho bá tước phu nhân để
tiêu dùng; tiền lãi về các khoản nợ mỗi năm phải trả đến bảy vạn rúp, việc xây
dựng một ngôi nhà thờ đã khởi công hai năm nay tốn mất gần một vạn rúp; mười vạn
rúp còn lại thì tiêu hết nhẵn, chàng cũng chẳng hiểu tiêu vào những việc gì, và
hầu như năm nào chàng cũng bắt buộc phải vay. Đã thế, năm nào viên tổng quản
cũng viết thư cho chàng, khi thì báo tin có hỏa hoạn, khi thì báo tin mất mùa,
khi thì lại bảo là cần phải xây dựng lại xưởng máy và xưởng thủ công. Tóm lại,
công việc đầu tiên mà Piotr phải lo lại chính là cái việc mà chàng ít có khả
năng và ít thấy hứng thú nhất, đó là trông nom những công việc kinh tế. Piotr
ngày nào cũng làm việc với viên tổng quản. Nhưng chàng cảm thấy những buổi “làm
việc” của mình không làm cho chuyện làm ăn tiến lên một chút nào. Chàng cảm thấy
những buổi “làm việc” đó không dính líu gì với công việc kinh doanh, nó không
bám sát vào công việc kinh doanh, và không thể thúc đẩy cho công việc tiến
hành. Một mặt thì viên tổng quản trình bày công việc dưới một ánh sáng hết sức
bi quan, vạch cho chàng thấy cần phải trả nợ và phải dùng sức của nông nô vào
những công việc mới, nhưng Piotr không nghe; mặt khác thì Piotr đòi phải bắt
tay vào việc giải phóng nông nô, nhưng viên tổng quản lại trả lời rằng trước hết
cần trả nợ cho Hội đồng giám hộ và do đó không thể nào thực hiện kế hoạch này một
cách nhanh chóng được. Viên tổng quản không nói rằng điều đó hoàn toàn không thực
hiện được; hắn chỉ nói rằng muốn thực hiện việc ấy phải bán những khu rừng ở tỉnh
Koxtroma, bán những đất đai ở hạ Volga và điền trang ở Krym. Nhưng tất cả những
công việc này, theo như lời viên tổng quản nói, lại đi đôi với những thủ tục phức
tạp, nào là xin bãi miễn các lệnh cấm khiếu nại, xin phép v.v… đến nỗi Piotr
đâm hoang mang và chỉ biết đáp lại: “Được, được, cứ làm như thế!”. Piotr không
có cái tính kiên nhẫn thiết thực để có thể tự mình trực tiếp bắt tay vào công
việc, vì vậy chàng không thích công việc này và chỉ cố giả vờ lo lắng đến công
việc có mặt viên tổng quản. Còn viên tổng quản thì trước mặt bá tước cứ cố làm
như thể hắn cho rằng những buổi làm việc này rất có lợi cho ông chủ nhưng thực
là rày rà cho hắn quá. Ở trong thành phố lớn. Piotr đã gặp được những người
quen; những người chưa quen thì vội vàng làm quen và niềm nở tiếp đón nhà triệu
phú mới đến, nhà trang chủ lớn nhất trong tỉnh. Những điểm cám dỗ cái nhược điểm
chính của Piotr, nhược điểm mà chàng đã thú nhận khi được nhận vào hội, cũng mạnh
mẽ đến nỗi chàng không tài nào tự kiềm chế nổi. Rồi cũng như ở Petersburg chàng
lại miệt mài suốt ngày, suốt tuần, suốt tháng trong những tối tiếp tân, những bữa
tiệc, những buổi khiêu vũ, đến nỗi không sao có thì giờ định thần lại nữa. Thế
là cuộc đời mới mà chàng đã mong mỏi vẫn không sao thực hiện được; chàng vẫn sống
cuộc đời trước kia, chỉ có điều là ở trong một khung cảnh khác mà thôi. Trong số
ba điều mà hội Tam điểm yêu cầu, Piotr nhận thấy mình không thực hiện được cái
điều khoản yêu cầu mỗi đạo hữu phải là tấm gương đạo đức, và trong số bảy đức
tính tốt, chàng hoàn toàn thiếu hẳn hai: đức hạnh và lòng yêu cái chết. Chàng tự
an ủi rằng, trái lại chàng đã thực hiện được một nhiệm vụ khác - cải tạo nhân
loại, chàng lại có những đức tính khác là tình yêu đồng loại và đặc biệt là đại
lượng. Mùa xuân năm 1807, Piotr quyết định trở về Petersburg. Trên đường về,
chàng có ý định tham quan các điền trang của mình một lượt và thân hành kiểm
tra xem những mệnh lệnh của mình đã được chấp hành đến đâu, cũng như xem thử
cái đám dân mà Thượng đế đã giao phó cho chàng, cái đám dân mà chàng đang tìm
cách cải thlện cuộc sống, nay đang sống ra sao. Mặc dầu viên tổng quản xem tất
cả những dự định của vị bá tước trẻ tuổi gần như là điên rồ, bất lợi cho hắn,
cho ông ta cũng như cho nông dân, nhưng hắn cũng nhượng bộ. Trong khi tiếp tục
trình bày rằng giải phóng nông dân là một việc không thể thực hiện được hắn vẫn
ra lệnh xây dựng trong tất cả các điền trang những ngôi nhà lớn dùng làm trường
học, nhà thương và nhà cứu tế, hắn chuẩn bị ở khắp nơi những cuộc đón tiếp chủ
nhân, không tổ chức linh đình vì hắn biết Piotr không thích, nhưng lại là những
cuộc đón tiếp theo lối cảm ơn có tính chất tôn giáo, có rước tượng thánh, có
dâng muối và bánh mỳ. Theo như hắn quan niệm về ông chủ thì cách này hẳn là có
tác dụng đối với bá tước và sẽ lừa được ông ta. Mùa xuân ở phương Nam, cuộc
hành trình nhanh chóng và thoải mái trong một cái xe ngựa kiểu Viên cùng với cảnh
tĩnh mịch ở trên đường, làm cho Piotr rất sảng khoái, những điền trang mà chàng
chưa hề đến, mỗi nơi một vẻ: nơi nào trông cũng đẹp đẽ ngoạn mục, đâu đâu dân
cư cũng có vẻ sung túc, và có một tấm lòng biết ơn rất cảm động đối với những
ân huệ của chủ nhân. Đâu đâu cũng vậy, những cuộc đón tiếp của nông dân làm cho
chàng ngượng ngùng lúng túng, nhưng trong thâm tâm chàng vẫn cảm thấy vui sướng.
Ở một nơi nông dân mang bánh mỳ, muối và hai tượng thánh Piotr và Pavel đến xin
phép chàng cho họ xuất tiền túi ra xây một điện thờ mới ở trong nhà thờ để tôn
kính hai vị thiên thần của họ là Piotr và Pavel và để tỏ lòng biết ơn những
công đức mà họ đã nhận được. Ở một nơi khác đàn bà bế con nhỏ ra đón tiếp và cảm
ơn chàng đã ra lệnh miễn cho họ những công việc nặng nhọc. Ở một điền trang thứ
ba, một tu sĩ cầm thập tự giá ra tiếp chàng, chung quanh là một đám trẻ con mà
nhờ ơn đức của bá tước ông ta đã dạy dỗ cho biết chữ và biết giáo lý. Ở khắp
các điền trang Piotr đều nhìn thấy rõ ràng những ngôi nhà bằng dá dựng lên theo
một kiểu duy nhất và dùng để làm nhà thương, trường học, nhà cứu tế, chẳng bao
lâu nữa sẽ được khánh thành. Đâu đâu xem báo cáo của những người quản gia chàng
cũng thấy việc lao dịch đã giảm nhẹ hơn trước và đâu đâu chàng cũng được nghe
những lời tạ ơn cảm động của những phái đoàn nông dân mặc kaftan xanh. Chỉ có
điều là Piotr không biết rằng nơi mà người ta đem bánh mỳ và muối ra dâng chàng
và xây điện thờ hai vị thánh Piotr và Pavel chính là một thị trấn buôn bán và
là nơi họp phiên chợ vào ngày thánh Piotr, còn cái điện thờ thì đã được xây từ
lâu bằng tiền của phú nông: chính những người đó đã đón chàng, còn chín phần mười
nông dân trong làng này thì hoàn toàn bị phá sản. Chàng không biết rằng theo lệnh
chàng người ta đã miễn lao dịch cho những bà mẹ có con mọn, nhưng những bà này
bây giờ ở nhà lại phải gánh lấy những phần việc nặng nhọc nhất. Chàng không biết
rằng vị tu sĩ tay cầm thánh giá ra tiếp đón chàng đã bắt nông dân phải nai lưng
ra nộp thuế thập phân và những đứa học trò đứng chung quanh là do cha mẹ chúng
vừa khóc vừa giao cho ông ta, và phải trả những món tiên lớn cho ông ta mới được
chuộc con về. Chàng không biết rằng những ngôi nhà bằng đá xây theo một kiểu
duy nhất là do chính tay nông dân của chàng dựng nên và do đó lao dịch của họ
càng nặng thêm, có giảm bớt chăng chỉ là giảm trên giấy tờ mà thôi. Có nơi một
người quản gia đưa sổ sách cho chàng xem và chỉ cho chàng thấy rằng theo lệnh của
chàng tô đã được giảm một phần ba, nhưng chàng có biết đâu trong khi đó lao dịch
lại được tăng gấp rưỡi. Vì vậy, Piotr rất hào hứng về cuộc hành trình qua các
điền trang của mình và hoàn toàn trở về với cái tâm trạng say sưa với công việc
từ thiện khi chàng rời khỏi Petersburg, chàng viết những bức thư hân hoan cho vị
đạo huynh bậc thầy của chàng, như lời chàng dùng để gọi vị đại sư. “Làm bao
nhiêu việc tốt như vậy mà thật là dễ dàng, chẳng phải khó nhọc gì mấy, - chàng
tự nhủ - Ấy thế mà chúng ta lại rất ít lo đến việc đó!”. Chàng thấy sung sướng
vì nông dân đã tỏ lòng biết ơn mình, nhưng lại thấy xấu hổ khi tiếp nhận những
lời cảm ơn của họ. Lòng biết ơn này nhắc nhở chàng rằng chàng lẽ ra còn có thể
làm nhiều hơn nữa cho những con người giản dị, hiền lành kia. Viên tổng quản: một
người rất ngu dốt nhưng lại rất giảo quyệt, đã hoàn toàn hiểu rõ ông bá tước
thông minh và ngây thơ, nên hắn đùa bỡn ông ta, xem như một trò chơi. Khi thấy
những buổi tiếp đón có chuẩn bị sẵn kia ảnh hưởng đến Piotr như vậy, hắn biện
luận một cách quả quyết hơn nữa rằng việc giải phóng nông dân không thể thực hiện
được và nhất là không cần thiết, bởi vì nông dân chẳng cần được giải phóng cũng
đã được hoàn toàn sung sướng rồi. Trong thâm tâm Piotr cũng đồng ý với viên tổng
quản rằng thật khó lòng mà hình dung ra được những người sung sướng hơn, và có
trời biết một khi họ được tự do thì họ có thể gặp những tai ương gì; nhưng mặc
dầu miễn cưỡng, Piotr cũng nhấn mạnh việc thực hiện những điều mà chàng cho là
công bình. Viên tổng quản hứa đem hết tâm lực thực hiện ý muốn của bá tước, mặc
dù hắn vẫn thừa hiểu rằng bá tước không những không bao giờ có thể kiểm tra xem
thử tất cả những biện pháp để bán rừng và điền trang, để trả nợ tiền cho Hội đồng
giám hộ đã làm hay chưa, mà có lẽ sẽ không bao giờ hỏi và biết được rằng những
ngôi nhà đâ xây dựng lên đấy vẫn bỏ không, còn nông dân vân phải tiếp tục cung
cấp công sức và tiền bạc như nông dân của các trang chủ khác, nghĩa là tất cả
những gì họ có thể cung cấp được.
Chương 10 Tinh thần hết sức khoan khoái trong khi đi du lịch ở
miền Nam trở về, Piotr thực hiện cái ý định đã ấp ủ từ lâu là đến thăm
Bolkonxki, người bạn mà đã hai năm nay chàng chưa gặp lại. Thôn Bogutsarovo ở
vào một miền chẳng có gì là ngoạn mục. Đó là một nơi bằng phẳng, toàn những
cánh đồng và những khu rừng tùng, rừng bạch dương, khu thì đã đẵn hết cây, khu
thì hãy còn nguyên vẹn. Trang viên của chủ nhân ở cuối một cái làng chạy dài
thành một đường thẳng dọc theo đường cái lớn, sau một cái hồ mới đào nước đầy
ăm ắp, bờ vẫn chưa mọc cỏ, giữa một khóm rừng cây non chen lác đác vài cây
thông lớn. Trang viên gồm có cái sân gồm có cái sân đập lúa, mấy căn nhà phụ, mấy
cái tàu ngựa, mấy gian buồng tắm, một dãy nhà dọc và một ngôi nhà lớn bằng đá,
mi nhà hình vòng cung còn đang xây dở, chung quanh nhà là một thửa vườn mới trồng.
Hàng rào và cổng đều mới và chắc chắn; dưới mái hiên có hai cái bơm cứu hỏa và
một cái thùng tôn - nô sơn màu xanh lá cây. Đường sá đều thẳng tắp, mấy cái cầu
đều vững chắc và có tay vịn. Tất cả đều mang rõ dấu vết một sự xếp đặt ngăn nắp
của một bàn tay biết cách làm ăn. Gặp mấy người đầy tớ, Piotr hỏi họ xem công
tước Andrey ở đâu, thì họ giơ tay chỉ dãy nhà dọc nhỏ mới xây ở ngay bên hồ.
Anton, người lão bộc của công tước Andrey đỡ Piotr xuống xe, nói rằng công tước
hiện có nhà: và đưa chàng vào một gian tiền phòng nhỏ rất sạch sẽ. Piotr ngạc
nhiên khi thấy vẻ mộc mạc của ngôi nhà nhỏ bé nhưng sạch sẽ, bởi vì lần gần đây
nhất chàng đã gặp bạn ở Petersburg trong một khung cảnh cực kỳ tráng lệ. Chàng
vội vàng bước vào gian phòng nhỏ chưa trát thạch cao, còn thơm mùi gỗ thông, và
toan đi vào nhưng Anton đã rón rén chạy vượt lên trước chàng và đến gõ cửa. -
Cái gì thế? - Một giọng nói đanh và khó chịu từ trong phòng vẳng ra. - Bẩm có
khách ạ - Anton đáp. - Bảo đợi một chút, - tiếng nói ở trong nhà đáp, rồi kế
theo sau có tiếng xô ghế. Piotr bước nhanh về phía cửa và suýt xô vào công tước
Andrey đang bước ra đón chàng, mặt mày cau có và trông già hẳn đi. Piotr ôm lấy
bạn rồi cất kính, hôn lên hai má chàng và nhìn sát vào mặt chàng. - Thật là
không ngờ! May mắn quá! - Công tước Andrey nói. Piotr không nói gì, chàng ngạc
nhiên nhìn bạn không rời mắt. Sự thay đổi trên diện mạo công tước Andrey làm
Piotr kinh ngạc. Lời nói của công tước Andrey vẫn rất dịu dàng và thân mật, đôi
môi và cả gương mặt chàng vẫn tươi cười nhưng cái nhìn đã tắt, đã chết, và có
thể thấy rõ rằng tuy rất muốn, chàng vẫn không sao làm cho nó ánh lên tia sáng
mừng rỡ, tươi vui được. Không phải vì chàng đã gầy đi, xanh đi, rắn rỏi hơn trước
nhưng cái nhìn kia và nếp nhăn trên trán biểu lộ một tâm trí đã từ lâu đăm
chiêu suy nghĩ một việc gì làm cho Piotr ngạc nhiên và thấy xa lạ, mãi về sau mới
quen được. Nhưng những người bạn đã lâu ngày xa cách nay mới được gặp lại họ
nói chuyện hồi lâu mà vẫn chưa có chủ đề gì nhất định. Họ hỏi nhau rất vắn tắt
và trả lời nhát gừng về những điều mà chính họ cũng biết là lẽ ra cần phải nói
dài. Cuối cùng dần dần câu chuyện đi sâu vào những việc mà lúc đầu họ chỉ mới
nói lướt qua một cách rời rạc; họ bắt đầu hỏi nhau về quãng đời đã qua, về những
dự định cho tương lai, về cuộc hành trình của Piotr, về những công việc của
chàng, về chiến tranh, v.v… Vẻ mặt đăm chiêu và chán nản mà Piotr đã nhận thấy
trong khóe mắt của công tước Andrey bây giờ còn được phản ánh rõ rệt hơn nữa
trong nụ cười của chàng khi chàng nghe Piotr nói, đặc biệt khi Piotr say sưa và
phấn khởi nói về quá khứ và tương lai. Hình như công tước Andrey cũng muốn quan
tâm đến những điều đang nói, nhưng không được, Piotr bắt đầu cảm thấy rằng, đứng
trước công tước Andrey, nhiệt tình của mình, những mơ ước những hy vọng về hạnh
phúc và về đạo đức của mình đều không đúng chỗ. Chàng thấy xấu hổ khi phải nói
đến tất cả những tư tưởng Tam điểm mới mẻ của mình, nhất là những tư tưởng đã
được củng cố và khích lệ, trong cuộc hành trình vừa qua. Chàng tự kiềm chế
mình, sợ mình có vẻ ngây ngô; nhưng đồng thời chàng lại hết sức nóng lòng muốn
biết rằng bây giờ chàng là một Piotr khác hẳn trước, tốt hơn nhiều so với chàng
Piotr ở Peterburg xưa kia. - Tôi không sao nói hết cho anh rõ từ dạo ấy đến nay
tôi đã trải qua bao nhiêu thay đổi. Ngay bản thân tôi cũng không nhận ra mình nữa.
- Phải, từ bấy đến nay chúng ta đều thay đổi rất nhiều, rất nhiều công tước
Andrey nói. - Còn anh thì thế nào? - Piotr hỏi anh có những dự định gì? - Dự định
ư? - Công tước Andrey nói, giọng mỉa mai - Dự định của tôi ấy à. - Chàng nhắc lại,
tựa hồ ý nghĩa của danh từ này làm chàng ngạc nhiên. - Đấy, cậu thấy đấy, tôi
đang xây dựng, tôi định sang năm sẽ dọn đến ở hẳn nơi này. Piotr im lặng, nhìn
đăm đăm vào khuôn mặt già trước tuổi của công tước Andrey. - Không tôi muốn hỏi…
- Piotr nói. Nhưng công tước Andrey đã ngắt lời chàng. - Thôi nói về tôi làm
gì… Cậu kể đi nào, cậu kể cho tôi nghe cuộc hành trình của cậu đi và tất cả những
việc cậu đã làm ở cắc điền trang của cậu. Piotr bắt đầu kể lại những việc chàng
đã làm trong các điền trang của mình: đồng thời hết sức cố gắng che dấu phần
mình đã đóng góp vào những việc cải thiện ấy. Công tước Andrey đã mấy lần nhắc
trước cho Piotr những điều chàng sắp nói ra, tựa hồ như tất cả những việc Piotr
đã làm chỉ là những chuyện cũ rích và không những chàng không để ý lắng nghe mà
lại còn thấy xấu hổ về những điều Piotr kể nữa. Piotr thấy ngượng và thậm chí
khó chịu trong khi nói chuyện với bạn. Chàng im bặt. - Này cậu, bây giờ thế này
nhé - công tước Andrey nói hẳn là cũng cảm thấy lúng túng và ngượng nghịu trước
mặt bạn. - Tôi hiện nay chỉ tạm “trú quân” ở đây, tôi chỉ mới về đây để nhìn
qua một chút. Hôm nay tôi lại trở về nhà em gái. Tôi sẽ giới thiệu cậu với họ.
Vả chăng cậu cũng biết cô ấy - chàng nói, như để thù tiếp người khách mà bây giờ
chàng cảm thấy không có gì giống mình nữa. - Ăn chiều xong chúng ta sẽ đi. Còn
bây giờ cậu có muốn đi xem điền trang của tôi không? Hai người đi ra và dạo
chơi cho đến bữa ăn chiều, nói chuyện về những tin tức chính trị và về những
người quen chung, như hai người không thân thiết. Công tước Andrey chỉ hào hứng
một chút khi nói đến cái trang viên mới mà chàng đang sửa sang và ngôi nhà đang
xây dựng. Nhưng ngay ở đây ngay giữa chừng câu chuyện khi họ đang đứng trên dàn
thợ ấy và công tước Andrey đang tả cho Piotr nghe cách bố trí ngôi nhà sau này,
chàng bỗng ngừng bặt rồi nói: - Vả lại việc này cũng chẳng có gì thú vị, thôi
chúng ta về ăn chiều đi! Trong bữa ăn, câu chuyện chuyển sang cuộc hôn nhân của
Piotr, công tước Andrey nói: - Tôi rất ngạc nhiên khi nghe tin ấy. Piotr bừng mặt
như thường lệ mỗi khi có ai nhắc tới việc này. Chàng nói vội vã: - Tôi sẽ có dịp
kể cho anh nghe đầu đuôi câu chuyện. Nhưng anh cũng biết đấy, bây giờ tất cả những
chuyện ấy đã chấm dứt rồi và chấm dứt vĩnh viễn. - Vĩnh viễn à? - Công tước
Andrey nói - Không có cái gì vĩnh viễn đâu. - Nhưng anh đã biết câu chuyện kết
thúc như thế nào chưa? Anh đã nghe đến việc đấu súng rồi chứ? - Có, cậu cũng phải
đi đến nước ấy? - Một điều mà tôi cảm ơn Thượng đế là tôi đã không giết chết
người ấy. - Piotr nói. - Tại sao lại không giết? - Công tước Andrey hỏi - Giết
một con chó dữ là một điều rất tốt chứ sao? - Không, giết người là không tốt,
là bất công. - Tại sao lại bất công? - Công tước Andrey vặn lại - Con người
không thể nào phán xét được cái gì là bất công, cái gì là công bình. Về mặt
này, người ta bao giờ cũng sai lầm và vĩnh viễn sẽ còn sai lầm; và không có trường
hợp nào con người lại sai lầm hơn là trong vấn đề phân biệt công bình hay bất
công. - Cái gì đã là một điều ác đối với một người khác thì cái ấy là bất công
- Piotr nói, vui mừng nhận thấy lần đầu tiên từ khi đến thăm, công tước Andrey
đã hoạt bát lên và bắt đầu nói, chàng muốn bộc lộ ra cho bạn rõ tất cả những gì
đã khiến cho chàng thành con người như hiện nay. - Thế ai đã cho cậu biết thế
nao là điều ác đối với người khác? - công tước Andrey hỏi. - Điều ác? Điều ác ấy
à? - Piotr nói. - Tất cả chúng ta đều biết cái gì là ác đối với chúng ta. -
Đúng rồi, chúng ta đều biết cả, nhưng cái mà tôi biết là một điều ác đối với
tôi thì tôi không biết là điều ác đối với người khác được - công tước Andrey
càng nói càng hăng, hẳn là chàng muốn trình bày cho Piotr thấy quan niệm mới của
chàng về sự việc. Chàng nói tiếng Pháp. - Tôi chỉ thấy trên đời có hai điều ác
sự thực: đó là sự hối hận và bệnh tật. Và điều thiện chẳng qua chỉ là không có
hai điều ác này. Sống cho riêng mình và tránh hai điều ác ấy, tất cả sự khôn
ngoan của tôi hiện nay chỉ có thế. - Thế còn tình yêu đồng loại, còn sự hy sinh
thì sao. - Piotr nói. - Không, tôi không thể nào tán thành quan điểm của anh được!
Chỉ sống thế nào để đừng làm điều ác, để đừng hối hận thì ít quá. Trước đây tôi
đã từng sống như thế, tôi đã sống cho riêng tôi và đã tự làm hỏng đời mình. Và
chỉ có bây giờ tôi mới sống, hay nói cho đúng ra cố gắng sống (Piotr khiêm tốn
chữa lại) cho những người khác, chỉ có bây giờ tôi mới hiểu hết hạnh phúc của
cuộc sống. Không, tôi không đồng ý với anh đâu mà cả anh nữa, anh cũng chẳng
nghĩ như anh nói đâu. Công tước Andrey im lặng nhìn Piotr và mỉm cười chế nhạo.
Chàng nói: - Cậu sẽ gặp cô em gái của mình, nữ công tước Maria, hai người sẽ ý
hợp tâm đầu lắm đấy. Có lẽ cậu có lý về phần cậu, - chàng nói tiếp sau một lát
im lặng - Nhưng mỗi người có một cách sống riêng: cậu đã sống cho riêng mình cậu
và cậu nói rằng cái lối sống ấy đã làm cho cậu suýt hỏng cả cuộc đời, và cậu chỉ
thấy hạnh phúc khi cậu bắt đầu sống cho những người khác. Còn tôi thì tôi lại
trải qua một kinh nghiệm ngược lại. Tôi đã sống để tìm vinh quang (mà vinh
quang là cái gì? Chẳng qua cũng vẫn là tình yêu người khác, muốn làm cho họ một
cái gì, muốn được họ khen ngợi). Tóm lại tôi đã sống cho những người khác như
thế và tôi không phải suýt làm hỏng mà chính là đã hoàn toàn làm hỏng cuộc đời
của tôi. Và chỉ có từ khi tôi sống cho riêng mình thì tôi bắt đầu cảm thấy được
yên tĩnh hơn. - Nhưng làm thế nào có thể sống cho riêng mình được? - Piotr bốc
lên hỏi - Thế còn anh, em gái anh, cha anh? - Nhưng họ cũng vẫn là tôi mà thôi
chứ không phải là những người khác - Công tước Andrey nói - còn những người
khác, những kẻ đồng loại, Le prochain [115] , như cậu và nữ công tước Maria vẫn
nói, thì lại là nguồn gốc chính của sai lầm và điều ác. Le prochain chính là những
người nông dân của cậu ở Kiev mà cậu muốn cải thiện cuộc sống. Và chàng nhìn
vào mặt Piotr một cái nhìn chế nhạo, có vẻ khiêu khích. Hẳn là chàng muốn thách
thức Piotr. - Anh nói đùa đấy chứ. - Piotr nói, mỗi lúc một thêm sôi nổi. -
Trong những việc tôi muốn làm (tôi mới làm được rất ít, và làm rất kém) nào có
gì là sai lầm và độc ác đâu, tôi chỉ muốn làm điều thiện và dù sao cũng đã làm
được ít nhiều. Làm cho những con người bất hạnh, những người nông dân của chúng
ta, những con người như chúng ta, những người lớn lên rồi chết đi mà không có một
khái niệm nào khác về Thượng đế và chân lý ngoài những lễ nghi và những bài cầu
nguyện vô nghĩa, làm cho họ có được những niềm tin đầy sức an ủi về đời sống
sau này, về sự trừng phạt, khen thưởng và an ủi thì có gì là ác? Dân nghèo đang
chết vì bệnh tật, vì thiếu săn sóc, trong khi người ta có thể dễ dàng giúp đỡ họ
về vật chất; tôi cung cấp cho họ thầy thuốc, nhà thương, nhà dưỡng lão, thì có
gì là độc ác là sai lầm? Tôi để cho nông dân, cho đàn bà có con mọn được rỗi
rãi nghỉ ngơi một chút vì họ đầu tắt mặt tối suốt ngày đêm thì chẳng phải là một
điều thiện rành rành ra đấy là gì còn nghi ngờ gì nữa? - Piotr nói lắp bắp, vội
vàng - và tôi đã làm như thế, tuy tôi làm tồi, làm được ít, nhưng dẫu sao cũng
đã có làm một cái gì về mặt ấy, còn anh nói thế nào thì nói, chứ tôi thì tôi vẫn
tin rằng những việc tôi làm là vlệc tốt, hơn nữa, tôi vẫn tin rằng bản thân anh
không nghĩ như những điều anh nói. Nhưng cái chính - Piotr nói tiếp - là tôi biết
và tôi biết chắc rằng niềm vui sướng khi làm việc thiện chính là lạc thú duy nhất
chân chính trong cuộc đời. - Phải, nếu đặt vấn đề như vậy thì lại khác - công
tước Andrey nói - Tôi xây một ngôi nhà, tôi trồng một khu vườn, còn cậu thì cậu
làm nhà thương. Cả hai việc này đều có thể dùng để tiêu hao ngày tháng. Còn cái
gì là đúng, cái gì là tốt thì hãy để cho người nào biết tất cả phê phán chứ đó
không phải là nhiệm vụ của chúng ta. Nhưng cậu đã muốn tranh luận - công tước
Andrey nói thêm - thì ta cứ tranh luận. Hai người rời khỏi bàn ăn đến ngồi ở
trên cái thềm thay thế bao lơn. Công tước Andrey nói tiếp: - Nào, ta thử tranh
luận xem. Cậu nói đến trường học - Công tước Andrey vừa nói vừa gập đốt ngón
tay, - giáo dục v.v… thế nghĩa là cậu muốn kéo anh chàng kia - Chàng chỉ một
người nông dân đang cất mũ đi qua trước mặt hai người - ra khỏi tình trạng súc
vật của hắn và làm cho hắn có được có được nhu cầu tinh thần, nhưng tôi cảm thấy
cái hạnh phúc duy nhất có thể có được là hạnh phúc của súc vật, ấy thế mà cậu lại
muốn tước mất của hắn cái hạnh phúc ấy. Tôi thèm muốn được như hắn, còn cậu thì
muốn làm cho hắn giống như tôi nhưng lại không cho hắn những phương tiện của
tôi. Cậu lại nói giảm nhẹ sức lao động của hắn. Nhưng theo ý tôi lao động thể lực
đối với hắn là một điều cần thiết, cũng là một điều kiện tồn tại như lao động
trí óc đối với tôi. Cậu không thể nào không suy nghĩ. Tôi đi ngủ lúc hai giờ
sáng, bao nhiêu tư tưởng đến với tôi và tôi không tài nào ngủ được, trằn trọc
và thao thức mãi cho đến sáng bởi vì tôi suy nghĩ và tôi không thể nào không
suy nghĩ được; cũng như hắn không thể nào không cày, không cắt cỏ được; nếu
không thì hắn sẽ vào quán rượu hay sẽ sinh bệnh. Cũng như tôi sẽ không thể nào
chịu đựng được thứ lao động thể lực ghê sợ của họ và sau một tuần tôi sẽ chết,
thì họ cũng không thể nào chịu đựng được sự nhàn rỗi về thể xác của tôi họ sẽ
phát phì ra và sẽ chết. Còn về điểm thứ ba thì cậu nói thế nào nhỉ? Công tước
Andrey gập ngón tay thứ ba lại. - À phải rồi, cậu nói đến nhà thương, nghĩ đến
thuốc men. Hắn bị trúng phong, hắn sắp chết, cậu trích huyết cho hắn, cậu chữa
cho hắn khỏi. Hắn sẽ thành một người tàn phế trong mười năm, làm thành một gánh
nặng cho mọi người. Để cho hắn chết chẳng phải là êm thấm hơn và đơn giản hơn
không? Sẽ có những người khác sinh ra, và cứ nguyên như thế này họ cũng đông lắm
rồi. - Giá thử cậu tiếc vì mất thêm một người thợ thì còn nghe được - tôi quan
niệm như thế đấy! Đằng này cậu lại cứu hắn chỉ vì thương hắn mà thôi. Nhưng hắn
có cần cậu thương đâu? Lại còn cái ý nghĩ vớ vẩn tưởng thuốc trị được bệnh nữa.
Thử hỏi y học đã có bao giờ cứu được ai chưa? Giết người thì có! - chàng cau
mày hằn học và quay mặt đi. Công tước Andrey trình bày những tư tưởng của mình
một cách rõ ràng và chính xác đến nỗi có thể thấy rằng chàng đã nhiều lần nghĩ
đến tất cả những điều đó, và chàng nói một cách thích thú và nói rất nhanh như
một con người đã lâu không có dịp nói. Những lý luận của chàng bi quan thì khóe
mắt của chàng lại càng linh hoạt lên. - Ồ như vậy thì thực là khủng khiếp, khủng
khiếp! - Piotr nói. - Tôi không thể nào quan niệm được rằng người ta có thể sống
với những tư tưởng như vậy. Riêng tôi, tôi cũng đã có những giây phút như vậy,
gần đây thôi, khi ở Moskva và trong lúc đi đường. Nhưng lúc bấy giờ tôi đi đến
tình trạng là tôi không sống nữa, cái gì tôi cũng thấy xấu xa quá… và nhất là cả
bản thân tôi cũng thế. Thế rồi tôi không ăn, không tắm rửa, còn anh - anh thế
nào? - Tại sao lại không tắm rửa, không tắm thì bẩn - Công tước Andrey nói, -
Trái lại phải cố gắng làm sao cho cuộc sống của mình thật thú vị chứ? Tôi sống,
và đó không phải là lỗi của tôi, vậy thì phải tìm cách sống sao cho hết sức thoải
mái, không làm phiền đến ai, sống mãi cho đến chết mới thôi… - Nhưng đã có những
tư tưởng như vậy thì cái gì làm cho anh thích sống kia chứ? Trong hoàn cảnh như
thế người ta sẽ ngồi yên không cử động, không làm gì hết. - Dẫu sao cuộc sống
cũng không để cho anh ngồi yên. Tôi sẽ rất sung sướng nếu chẳng phải làm việc
gì hết, nhưng một mặt giới quý tộc ở đây lại cho tôi cái vinh dự được chọn làm
đại biểu của họ: tôi phải từ chối mãi mới được. Họ không muốn hiểu rằng tôi
không muốn có những đức tính cần thiết, không có cái tính hiền lành và đon đả
hơi dung tực, là cái cần thiết cho công việc ấy. Rồi lại còn cái nhà này nữa,
tôi phải xây dựng nó lên để có một chỗ mà sống cho yên ổn. Bây giờ lại sinh ra
việc tuyển mộ dân quân. - Tại sao anh không vào quân đội? - Sau trận Austerlix ấy
à? - Công tước Andrey nói, vẻ mặt sa sầm. - Không ạ, xin đa tạ, tôi đã tự hứa với
mình là không gia nhập quân đội chiến đấu của nước Nga nữa. Và tôi nhất định sẽ
không gia nhập, dù cho Buônapartơ có đến đây, gần Smolensk, uy hiếp Lưxye Gôrư,
tôi cũng sẽ không nhập ngũ. Này tôi nói thật với cậu - công tước Andrey nói tiếp,
dần dần trấn tĩnh lại - Bây giờ người ta đang tuyển dân quân, cha tôi là tổng
tư lệnh khu ba, và biện pháp duy nhất đối với tôi để tránh quân địch và làm việc
dưới quyền cha tôi. - Như thế tức là anh làm việc quân rồi chứ còn gì? - Phải,
- chàng im lặng một lát. - Thế thì tại sao anh lại làm việc quân? - Là vì thế
này. Ông cụ tôi là một trong những người ưu tú nhất của thời đại trước. Ông cụ
tôi đã già và tuy không phải là người tàn ác tính tình ông cụ quá hiếu động.
Ông cụ đáng sợ vì đã quen nắm quyền lực vô hạn, và bây giờ thì hoàng đế lại
giao cho những người tổng tư lệnh dân quân một quyền lực như thế. Cách đây hai
tuần, nếu tôi đến chậm hai giờ thì ông cụ đã sai treo cổ một lên thư lại ở
Yukhnov - Công tước Andrey mỉm cười nói - Cho nên tôi ra làm việc bởi vì ngoài
tôi ra không có ai có uy tín đối với cha tôi, và thỉnh thoảng tôi có thể ngăn cản
không để cha tôi làm những việc mà sau này ông cụ sẽ hối hận. - Đấy anh đã thấy
chưa. - Phải, nhưng không phải như cậu quan niệm đâu! - công tước Andrey nói tiếp
- Trước đây cũng như bây giờ tôi không hề có chút thiện cam nào với cái thằng
thư lại khốn nạn ấy, một thằng đã ăn cắp giày của dân quân. Thậm chí nếu được
trông thấy nó lủng lẳng trên giá treo cổ thì tôi sẽ rất lấy làm hài lòng là đằng
khác, nhưng tôi thương hại cho ông cụ - tức cũng vẫn là thương hại cho tôi.
Công tước Andrey càng nói càng hăng. Mắt chàng sáng long lanh như đang lên cơn
sốt trong khi chàng cố gắng chứng minh cho Piotr thấy rằng trong hoạt động,
chàng không hề có ý muốn làm điều thiện cho đồng loại. - Còn cậu thì cậu muốn
giải phóng nông dân - chàng nói tiếp - hay lắm. Nhưng đối với cậu thì chẳng hay
đâu (tôi chắc cậu chưa bao gìờ đánh đập ai hay đày ai đi Xibir cả). Còn đối với
nông dân lại càng không hay hớm gì. Nếu người ta đánh đập họ, nếu người ta đày
họ đi Xibiri thì tôi cho rằng tình cảnh của họ không phải vì thế mà khổ hơn
chút nào. Ở Xibir họ cũng sẽ sống cái cuộc sống súc vật như vậy, những vết roi
vọt trên người sẽ thành sẹo và họ cũng sẽ sung sướng như cũ. Việc đó có cần là
cần cho những kẻ nào đang sa đọa về đạo đức, sống trong hối hận tìm cách bóp
nghẹt lòng hối hận ấy và trở nên bạo ngược vì họ có quyển trừng phạt người
khác, thích đáng cũng được mà oan uổng cũng xong. Tôi thương hại là thương hại
cho những con người như vậy, và sở dĩ tôi mong muốn giải phóng nông dân cũng là
vì những người đó. Có lẽ cậu chưa thấy, nhưng tôi thì tôi đã thấy những người tốt
được giáo dục theo cái truyền thống quyền lực vô hạn ấy, rồi dần dần trở thành
bẳn tính, tàn nhẫn, bạo ngược. Họ biết như vậy nhưng không thể nào tự kiềm chế
được, và càng ngày càng khổ sở. Công tước Andrey nói những điều đó một cách say
sưa đến nỗi Piotr bất giác nghĩ rằng chàng có những tư tưởng này là vì nghĩ đến
cha chàng. Piotr không đáp. - Đấy tôi thương hại những người như thế đấy. Tôi
thương cho phẩm giá của con người, cho sự yên tĩnh của lương tâm, cho sự trong
sạch, chứ không phải là thương hại cái đầu hay cái lưng của nông dân mà dù người
ta có cạo trọc, có quất roi bao nhiêu đi nữa cũng vẫn sẽ là những cái đầu và những
cái lưng ấy. - Không, không: ngàn lần không! Tôi sẽ không bao giờ đồng ý với
anh - Piotr nói.
Lev Tolstoy
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Theo https://sachvui.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét