Chiến tranh và hòa bình - Phần Xa
Phần X
Chương 1
Napoléon đã khai chiến với nước Nga, vì ông ta không thể nào không đến Dresden, không thể nào không bị những nghi thức nghênh tiếp long trọng làm choáng váng, không thể nào không mặc quân phục Ba Lan, không thể nào cưỡng lại những ấn tượng thôi thúc của một buổi sáng tháng Sáu, vì ông ta không thể nào kìm nổi những cơn thịnh nộ trước mặt Kurakin và sau đó trước mặt Balasov. Alekxandr đã cự tuyệt mọi cuộc thương quyết bởi vì ông ta cảm thấy cá nhân minh bị lăng nhục. Barclay de Tolly cố gắng chỉ huy quân đội cho thật tốt để làm tròn nhiệm vụ của mình và để được tiếng là một tướng tài, Roxtov đã lao vào chém viên sĩ quan Pháp, bởi vì chàng không sao kìm hãm nổi ý muốn phi ngựa trên cánh đồng bằng phẳng. Và vô số những con người kia đã tham dự vào cuộc chiến tranh này cũng đều hành động như vậy, tuỳ theo những đặc tính riêng, những tập quán, những điều kiện sống và mục đích riêng của họ. Họ sợ hãi, vênh vang, mừng rỡ, phẫn nộ, suy luận, và tưởng đâu hiểu rõ việc minh làm lắm, tưởng đâu mình làm như vậy là để mưu lợi ích cho bản thân; kì thực, tất cả những con người này chẳng qua là những công cụ bất tự giác của lịch sử, và họ làm một việc mà bản thân họ không hiểu ý nghĩa, nhưng chúng ta thì lại hiểu. Đó là cái số phận không thể tránh khỏi của tất cả những con người thực tế tham gia hoạt động, và địa vị của họ càng cao thì lại càng mất tự do. Ngày nay, những nhân vật thời 1812 đã từ lâu rời khỏi sân khấu, các quyền lợi cá nhân của họ đã biến mất không còn để lại dấu vết gì, và trước mắt chúng ta chỉ còn lại những hậu quả lịch sử của thời bấy giờ. Nhưng nếu ta giả định rằng những con người châu Âu kia, dưới sự lãnh đạo của Napoléon, thế là cũng phải đi sâu vào nội địa nước Nga và chết ở đấy, thì ta có thể hiểu hết những hành động điên rồ, mâu thuẫn, tàn nhẫn kia của những người đã tham dự cuộc chiến tranh này. Trời bắt tất cả những con người này, trong khi vẫn đeo đuổi những mục đích riêng tây, phải cùng góp phần thực hiện một kết quả duy nhất và to lớn mà không một ai - kể cả Napoléon và Alekxandr - mảy may nghĩ đến. Ngày nay ta đã thấy rõ đâu là nguyên nhân khiến cho quân Pháp bị tiêu diệt năm 1812. Không ai phủ nhận rằng sở dĩ quân đội Pháp của Napoléon bị tiêu diệt là vì, một mặt, họ đã xâm nhập nội địa nước Nga khi thời tiết đã quá muộn mà không chuẩn bị chiến dịch mùa đông, và mặt khác, tính chất khốc liệt của cuộc chiến tranh sau khi nhân dân Nga đã đốt cháy những thành phố của họ và lòng căm thù quân địch đã được kích thích mạnh mẽ. Nhưng lúc bấy giờ không ai đoán trước được cái điều mà ngày nay có vẻ hiển nhiên, là đạo quân ưu tú nhất thế giới gồm tám mươi vạn người và do một tướng tài bậc nhất chỉ huy lại có thể bị tiêu diệt trong cuộc xung đột với quân đội Nga yếu gấp hai lần, không có kinh nghiệm và dưới quyền chỉ huy của những viên tướng cũng không có kinh nghiệm. Không những không ai thấy trước được điều đó, mà về phía quân Nga, người ta còn tìm đủ cách để ngăn cản cái điều duy nhất có thể cứu vãn được nước Nga, còn về phía quân Pháp thì mặc dầu kinh nghiệm và cái gọi là thiên tài quân sự của Napoléon, bao nhiêu cố gắng của họ đều nhằm làm sao đến Moskva vào cuối mùa hạ, tức là nhằm thực hiện cái điều sẽ làm cho họ bị tiêu diệt. Trong các tác phẩm sử học bàn về năm 1812 các tác giả Pháp rất thích nói rằng Napoléon đã cảm thấy cái nguy cơ của việc kéo dài chiến tuyến, rằng ông ta cứ lo tìm một cơ hội để giao chiến, rằng các thống chế của ông ta đã khuyên ông dừng lại ở Smolensk, và họ đưa ra nhiều luận cứ chứng minh rằng lúc bấy giờ người ta đã nhận thức được tình hình nguy hiểm của chiến dịch; còn các tác giả Nga lại còn thích nói hơn nữa đến sự tồn tại của một thứ kế hoạch quân sự theo kiểu chiến tranh của ngờỉ Skyth ngay từ đầu chiến dịch; mục đích của nó là nhử Napoléon đi sâu vào nội địa nước Nga, và người thì gán cho Pful; người thì gán cho một người khác, người thì gán cho Tolly, người thì gán cho bản thân hoàng đế Alekxandr, và họ đa ra những bút ký, những dự án, những bức thư trao đổi, trong đó quả tình cũng có ám chỉ đến kế hoạch hành động ấy. Nhưng sở dĩ ngày nay về phía Pháp cũng như về phía Nga đều có nói rằng người ta đã dự kiến trước những điều đã xảy ra, thì đó chẳng qua là vì sự kiện lịch sử đã xác nhận điều đó. Giả sử việc này không xảy ra thì những lời ám chỉ này sẽ bị quên đi cũng nh ngày nay người ta đã quên hàng ngàn hàng vạn những điều ám chỉ và giả thiết trái ngược lúc bấy giờ vẫn lưu hành nhưng vì về sau tỏ ra không đúng sự thực nên đã bị bỏ rơi. Mỗi biến cố xảy ra bao giờ cũng nảy sinh nhiều giả thiết khác nhau, khiến cho dù sự việc diễn ra như thế nào đi nữa thì bao giờ cũng có những người nói: “Thì ngay từ dạo ấy tôi đã bảo là sự việc sẽ như thế mà”, quên hẳn rằng trong vô số những giả thiết được đưa ra có những giả thiết hoàn toàn mâu thuẫn. Những giả thiết nói rằng Napoléon đã nhận thức được nguy cơ của việc kéo dài chiến tuyến và quân Nga có ý định nhử quân địch vào sâu trong nội địa của mình hiển nhiên là thuộc vào loại giả thiết này. Và các sứ giả đã phải gò ép sự thực nhiều mới có thể gán nhận thức kia cho Napoléon và các thống chế của ông ta, hoặc gán những ý định nọ cho các tướng Nga. Sự thực hoàn toàn trái ngược những giả thiết này. Về phía quân Nga, qua suốt cuộc chiến tranh, không những người ta không hề có ý muốn nhử quân Pháp vào nội địa mà trái lại người ta còn tìm mọi cách chặn họ lại ngay lúc họ mới xâm nhập vào nước Nga; còn Napoléon thì không những không hề sợ chiến tuyến của mình kéo dài mà còn mừng rỡ xem mỗi bước tiến về phía trước là một thắng lợi, và trái với các chiến dịch trước đây, lần này ông ta thờ ơ, không muốn tìm cơ hội giao chiến. Ngay từ đầu chiến dịch, quân đội ta đã bị cắt ra làm đôi và mục đích duy nhất của chúng ta là nối hai bộ phận này lại, tuy việc nối liền này chẳng có ích lợi gì cho việc rút lui và nhử quân địch vào nội địa. Hoàng đế đi với quân đội để cổ vũ binh sĩ bảo vệ từng tấc đất của nước Nga, chứ không phải để rút lui. Người ta xây dựng doanh trại Drissa đồ sộ theo kế hoạch của Pful và không hề nghĩ đến việc rút lui xa hơn nữa. Sau mỗi bước rút lui, hoàng đế lại khiển trách các vị tổng tư lệnh. Không những hoàng đế không thể quan niệm được về việc thiêu huỷ Moskva, mà thậm chí cũng không thể nào hình dung rằng có thể để cho quân địch đến Smolensk, và khi hai đạo quân đã hợp được với nhau thì ngài lại bất bình về Smolensk đã bị chiếm và bị đốt cháy mà không có một trận đánh toàn quân nào diễn ra ở trước thành này. Hoàng để nghĩ như vậy, nhưng các tướng Nga và toàn thể nhân dân Nga thì lại càng bất bình hơn nữa khi nghĩ rằng quân ta rút sâu vào nội địa. Sau khi đã cắt đôi quân ta, Napoléon tiến sâu vào nội địa và bỏ lỡ nhiều cơ hội giao chiến. Tháng tám, ông ta ở Smolensk và chỉ nghĩ đến việc tiến xa hơn nữa mặc dầu, như ngày nay ta đã thấy rõ cuộc tiến quân này hiển nhiên là tai hại cho ông ta. Các sự kiện đã chứng minh hiển nhiên rằng Napoléon không hề thấy trước nguy cơ của việc tiến quân về Moskva, và Alekxandr cũng như các tướng Nga lúc bấy giờ không hề nghĩ đến việc nhử Napoléon vào nội địa mà còn tìm cách làm ngược lại. Việc Napoléon bị nhử vào nội địa đã xảy ra không do một kế hoạch nào cả (lúc bấy giờ không ai tin rằng có thể có một kế hoạch như vậy), nó đã xảy ra do sự kết hợp phức tạp của những âm mưu, những mục đích, những ý muốn của những con người tham dự cuộc chiến tranh trong khi họ không hề đoán trước được điều phải làm, ấy thế mà chính điều này lại là điều duy nhất đã cứu nước Nga. Mọi việc đã xảy ra một cách ngẫu nhiên. Quân đội ta ngay từ đầu chiến dịch đã bị cắt làm đôi. Chúng ta tìm cách nối lại hai bộ phận này, rõ ràng là nhằm mục đích mở trận chiến đấu và chặn cuộc xâm lăng của quân địch, nhưng trong khi tìm cách nối liền hai bộ phận, đồng thời chúng ta lại tránh không giao chiến với một kẻ địch mạnh hơn gấp bội, do đó buộc lòng cứ phải rút lui theo góc nhọn và đã nhử quân địch đến Smolensk. Nhưng nói rằng chúng ta rút lui theo một góc nhọn vẫn chưa đủ bởi vì quân Pháp tiến ở giữa hai đạo quân của ta: điều đó làm cho cái góc nhọn này càng nhọn thêm và chúng ta lại càng rút lui xa hơn nữa. Chúng ta đã làm như vậy vì Bagration, tư lệnh đạo quân thứ hai căm ghét Barclay de Tolly, con người Đức [199] đã mất tín nhiệm (trong quân đội Bagration phải ở dưới quyền chỉ huy của de Tolly) nên tìm mọi cách trì hoãn việc nối liền hai đạo quân để khỏi ở dưới quyền chỉ huy của ông ta. Bagration trì hoãn không thực hiện việc nối liền hai cánh quân, quân mặc dầu đó là mục tiêu chủ yếu của tất cả các vị chỉ huy, vì ông cảm thấy làm như thế tất sẽ đặt quân đội của mình vào một tình thế hiểm nghèo, và đối với ông ta, tốt nhất là rút xa hơn nữa về phía bên trái và phía nam, trong khi vẫn quấy rối cạnh sườn và sau lưng quân địch, đồng thời bổ sung quân số của mình ở Ukrain. Nhưng người ta lại tưởng ông nghĩ ra cách đó là vì không muốn ở dưới quyền chỉ huy của Barclay, con người Đức mà ông căm ghét và cấp bậc lại thấp hơn ông. Hoàng đế ở cạnh quân đội để cổ vũ nó, nhưng sự có mặt và thái độ lưỡng lự của ngài, bây giờ không biết nên quyết định ra sao, cũng như cổ vũ và những kế hoạch, đã làm tiêu ma sức chiến đấu của đạo quân thứ nhất: thế là quân ta vẫn phái rút lui. Người ta dự định dừng lại ở doanh trại Drissa: nhưng đột nhiên Paolusti, vì muốn làm tổng tư lệnh, đã dùng tính cương nghị của mình để gây ảnh hưởng với Alekxandr, thế là kế hoạch của Pful bị vứt bỏ và công việc được giao phó hết cho Barclay.. Nhưng vì Barclay không được tin cậy nên người ta hạn chế quyền lực ông ta lại. Quân đội bị phân tán, không có sự chỉ huy thống nhất, Barclay mất tín nhiệm; nhưng do tình hình hỗn loạn, phân tán này, và do viên tổng tư lệnh Đức không được tín nhiệm, một mặt đã xảy ra tình trạng hoài nghi, lưỡng lự và việc tránh giao chiến (lẽ ra không thể tránh giao chiến được nếu hai cánh quân đã tập hợp và do một người khác chỉ huy chứ không phải Barclay), mặt khác là nỗi bất bình đối với những người ngoại quốc mỗi ngày một tăng lên và tinh thần yêu nước được kích thích mạnh mẽ. Cuối cùng, hoàng đế rời khỏi quân đội, và chỉ có một cách giải thích duy nhất và thuận tiện nhất về việc này, là nói rằng ngài cần phải về để cổ vũ tinh thần nhân dân ở hai thủ đô và xúc tiến cuộc chiến tranh nhân dân. Và việc hoàng đế bỏ về Moskva đã làm cho sức mạnh của quân đội Nga tăng lên gấp ba lần. Nhà vua rời khỏi quân đội để khỏi ngăn trở việc thống nhất quyền hành trong tay vị tổng tư lệnh, và hy vọng người ta sẽ thi hành những biện pháp kiên quyết hơn; nhưng tình hình bộ tư lệnh quân đội lại càng rắc rối và suy yếu hơn nữa. Benrigxen, đại công tước [200] và cả một đoàn phó tướng vẫn ở cạnh quân đội để theo dõi những hành động của vị tổng tư lệnh và thúc giục cho ông ta thêm phần hăng hái, và Barclay ở dưới sự kiểm soát của những người làm tai mắt cho hoàng để lại càng thấy mình mất tự do, càng thận trọng đối với những hành động có tính chất quyết định, và tìm cách tránh cơ hội giao chiến. Barclay chủ trương phải thận trọng. Thái tử ám chỉ rằng ông ta phản bội và dòi mở một trận đánh toàn quân. Lyubomirxki Branixki, Vloxki và những người khác làm cho cái tin đốn ấy càng ầm ĩ. Đến nỗi Barday phải mượn cớ đệ trình giấy tờ cho nhà vua để phái mấy viên phó tướng người Ba Lan đến Petersburg, và công khai chống lại Benrigxen và đại công tước. Cuối cùng, hai đạo quân đã gặp nhau ở Smolensk mặc dầu Bagration không muốn. Bagration đi xe ngựa đến nhà Barclay ở. Barclay đeo băng tay ra đón và báo cáo với Bagration, vị tướng cao cấp hơn mình. Bagration muốn tỏ ra đại độ, chịu phục tùng Barclay mặc dù ông ta cấp cao hơn Barclay, nhưng trong khi phục tùng như vậy Bagration lại càng ít nhất trí với Barclay hơn trước. Theo mệnh lệnh của hoàng đế, Bagration báo cáo trực tiếp với hoàng đế, ông viết cho Arkdeyev: “mặc dầu đó là ý muốn của hoàng đế, tôi thực không sao cộng tác với “Ông tổng trưởng” (Barclay) được. Xin ngài gia ân phái tôi đi đâu cũng được, dù là đi chỉ huy một trung đoàn thôi, nhưng tôi không thể ở đây, khắp tổng hành dinh đầy rẫy những người Đức, đến nỗi mỗi người Nga không thể nào sống ở đây được và công chuyện sẽ chẳng ra sao hết. Tôi tưởng mình phục vụ hoàng đế và tổ quốc nhưng khi nhìn lại thì thấy tôi chỉ phục vụ cho ông Barclay. Xin thú thực là tôi không muốn như vậy”. Cả bè lũ những bọn Baranitxki, Vintxingherot vân vân càng làm cho những quan hệ giữa các vị tư lệnh thêm bất hòa và kết quả là sự chỉ huy lại càng ít thống nhất hơn trước. Người ta đã sửa soạn tấn công quân Pháp trước thành Smolensk. Người ta phái một viên tướng vốn ghét Barclay, ông ta đến nhà người bạn làm chỉ huy quân đoàn và ở đấy suốt cả ngày rồi trở về gặp Barclay và phê phán từng điểm một cái trận địa tương lai mà ông ta chưa hề trông thấy. Trong khi người ta tranh cãi và tính toán, mưu mô về chiến trường tương lai, trong khi ta đi tìm quân Pháp mà lại lầm lẫn không biết nó ở đâu thì quân Pháp đã chạm trán sư đoàn Neverovxki và tiến đến sát chân thành Smolensk. Quân ta đành phải mở một trận bất ngờ trước Smolensk để bảo vệ đường giao thông. Trận đánh đã diễn ra. Cả hai bên có hàng ngàn người chết. Smolensk bị bỏ rơi trái hẳn với ý muốn của hoàng đế và toàn dân. Nhưng chính nhân dân bị viên tỉnh trưởng của họ đánh lừa đã đốt cháy Smolensk, và những con người phá sản kia đi về Moskva, trong lòng chỉ nghĩ đến những tổn thất của riêng mình: nhưng cũng khêu gợi lòng căm thù quân địch, làm thành một tấm gương sáng cho những người Nga khác. Napoléon tiếp tục tiến quân, chúng ta cứ rút lui, và kết quả là cái điều làm cho Napoléon bại trận đã xảy ra. Chương 2 Công tước Andrey vừa đi được một hôm thì hôm sau lão công tước Nilolai Andreyevich cho gọi tiểu thư Maria đến. - Đấy bây giờ cô đã bằng lòng chưa? - Lão công tước nói - Cô đã làm cho cha con tôi xích mích với nhau thế đã vừa ý chưa? Cô chỉ cần có thế thôi mà. Bây giờ thì hả rồi chứ? Chuyện này làm tôi khổ tâm. Tôi thì già yếu rồi, thế mà cô lại muốn thế, thôi, tha hồ mà mừng. Và sau đó, suốt cả tuần lễ nữ công tước Maria không thấy mặt cha. Lão công tước ốm và không ra khỏi phòng làm việc. Có một điều làm công tước Maria ngạc nhiên là trong thời gian ốm, ngay cả cô Burien lão công tước cũng không cho đến thăm. Chỉ một mình Tikhon được phép săn sóc ông cụ thôi. Một tuần sau, công tước lại ra khỏi phòng, lại tiếp tục sinh hoạt theo nếp cũ, tỏ ra đặc biệt hăng hái trong việc xây dựng, làm vườn và chấm dứt tất cả các quan hệ trước kia với cô Burien. Vẻ mặt cũng như giọng nói lạnh lùng của ông mỗi khi tiếp xúc với nữ công tước Maria hình như muốn nói với nàng: “Đấy cô đã bịa đặt đủ điều, cô đã nói xấu tôi với công tước Andrey về thái độ của tôi đối với cô gái Pháp kia, và cô đã làm cho chúng tôi xích mích với nhau, nhưng cô thấy đấy, tôi chẳng cần gì đến cô, cũng như chẳng cần gì đến cái cô gái Pháp ấy!” Nữ công tước Maria sống nửa ngày với cậu bé Nikolusa, trông coi cậu bé học, thân hành dạy tiếng Nga và âm nhạc cho cậu, và nói chuyện với Dexal, còn một nửa ngày thì nàng sống với mấy quyển sách, người u già và với những con người nhà trời thỉnh thoảng đánh bạo đi cửa sau vào thăm nàng. Còn về chiến tranh, nữ công tước Maria cũng nghĩ như phụ nữ vẫn thường nghĩ đến chiến tranh. Nàng lo cho anh nàng hiện nay đang ở ngoài mặt trận, nàng không hiểu vì sao lại có chiến tranh, nàng kinh hãi trước sự tàn ác của loài người đã khiến cho họ chém giết lẫn nhau; nhưng nàng không hiểu tầm quan trọng của cuộc chiến tranh này mặc dầu Dexal, người vẫn thường ngày nói chuyện với nàng và rất thiết tha chú ý đến tình hình diễn biến của chiến sự, vẫn tìm mọi cách cắt nghĩa cho nàng biết quan điểm của mình, mặc dầu những con người nhà trời đến thăm nàng đều kinh hãi kể lại mỗi người một cách những tin đồn đại của nhân dân về cuộc xâm lăng của tên Ma vương Cơ đốc và mặc dầu Juyly, hiện nay là công tước phu nhân Drubeskaya, lại thư từ với nàng và gửi từ Moskva đến những bức thư đầy tinh thần yêu nước. Juyly viết: “Tôi viết thư cho bạn bằng tiếng Nga, bạn ạ, vì tôi căm thù tất cả bọn Pháp cũng như ngôn ngữ của chúng, và hễ nghe ai nói tiếng Pháp là tôi không sao chịu nổi. Ở Moskva, chúng tôi đều say sưa ngưỡng mộ vị hoàng đế mà chúng ta hằng sùng bái. Ông chồng tội nghiệp của tôi đang chịu cảnh nhọc nhằn đói khổ ở trong những lữ điếm Do Thái, nhưng những tin tức tôi nhận được lại càng làm cho tôi nức lòng. Chắc thế nào bạn cũng nói đến hành động anh hùng của Raievxki đã ôm hôn hai đứa con trai của mình mà nói: “Tôi sẽ cùng chết với hai con tôi, chứ chúng tôi quyết không nao núng”. Và thực vậy mặc dầu quân địch mạnh gấp đôi, quân ta vẫn không hề nao núng. Chúng tôi cũng tìm cách tiêu khiển nhì nhằng cho qua ngày tháng, nhưng thời buổi chiến tranh vẫn là thời buổi chiến tranh! Hai công tước tiểu thư Alina và Sophia cùng ngồi với tôi suốt ngày, và chúng tôi, những người quả phụ bất hạnh của những người chồng đang sống, chúng tôi vừa làm xơ vải băng vừa nói những câu chuyện thú vị; bạn ạ, tôi chỉ thiếu có bạn thôi…”. Nguyên nhân chính khiến nữ công tước Maria không hiểu hết tầm quan trọng của cuộc chiến tranh này là lão công tước không bao giờ nói đến nó, không thừa nhận nó, và trong bữa ăn vẫn thường chế nhạo Dexal mỗi khi ông này nói đến nó. Giọng nói của công tước điềm nhiên và tự tin đến nỗi nữ công tước Maria cứ một mực tin cha, không cần suy nghĩ gì nữa. Suốt cả tháng Bảy năm ấy, lão công tước hoạt động rất hăng hái và thậm chí còn rất phấn chấn nữa. Ông sai dọn một khu vườn cây mới và khởi công xây một ngôi nhà mới cho gia nô ở. Chỉ có một điều làm nữ công tước Maria lo lắng: độ này ông ít ngủ và đã bỏ cái thói quen ngủ trong phòng làm việc: mỗi đêm ông ngủ ở một chỗ khác nhau, khi thì ông bảo đặt giường ở hành lang, khi thì ông nằm trên đi-văng hay trên chiếc ghế bành kiểu Volte trong phòng khách, và cứ mặc cả áo mà ngủ, trong khi cậu bé Petruska thay cô Burien đọc sách cho ông nghe; có khi ông lại nằm ngủ trong phòng ăn. Ngày mồng một tháng Tám, nhận được bức thư thứ hai của công tước Andrey. Trong bức thư thứ nhất nhận được ít hôm sau khi ra đi, công tước Andrey kính cẩn xin cha tha lỗi về những điều chàng đã cả gan nói và xin cha vẫn yêu thương chàng như trước. Lão công tước đã viết một bước thư thân ái trả lời bức thư này, và từ đó không gần gũi với cô gái Pháp nữa. Bức thư thứ hai công tước viết ở gần Vitebxk, sau khi quân Pháp đã chiếm thành phố này, trong thư sơ lược miêu tả lại chiến dịch vừa qua, có kèm theo cả một bản đồ, và có những dự đoán về những diễn biến sau nay của chiến dịch. Trong bức thư này công tước Andrey trình bầy cho cha chàng thấy rằng ở lại Lưxye Gorư thật là bất tiện vì gần chiến trường, lại ngay trên con đường hành quân của quân đội và khuyên cha nên đi Moskva. Hôm ấy, trong bữa ăn chiều, nhân lúc Dexal nói rằng nghe đâu quân Pháp đã vào Vitebxk, lão công tước bỗng sực nhớ đến bức thư của công tước Andrey. Ông nói với nữ công tước Maria. - Hôm nay vừa nhận được thư của công tước Andrey, con đã xem chưa? - Thưa cha chưa ạ. - Nữ công tước Maria hoảng hốt đáp. Nàng làm sao có thể đọc một bức thư mà nàng chưa hề nghe nói đến. - Ô ! Anh ấy viết về cuộc chiến tranh này - lão công tước nói với nụ cười khinh bỉ vẫn thường có mỗi khi nói đến chiến tranh hiện tại. - Chắc phải thú lắm - Dexal nói - Công tước có thể biết được… - Ồ thú vị lắm! - cô Burien nói. - Cô đi lấy bức thư ấy ra đây cho tôi, - lão công tước nói với cô Burien. - Nó ở trên bàn con dưới cái chặn giấy ấy. Cô Burien vui vẻ nhổm dậy. - A thôi, - Ông cau mày gọi - Mikhail Ivanyts, anh đi lấy cho ta. Mikhail Ivanyts đứng dậy và đi vào phòng làm việc. Nhưng ông ta vừa ra khỏi phòng ăn thì lão công tước đưa mắt nhìn quanh có vẻ lo lắng, vứt cái khăn ăn xuống và thân hành đi lấy. - Chúng chẳng biết làm gì hết, chỉ độc làm xáo lộn lên cả.
Chương 1
Napoléon đã khai chiến với nước Nga, vì ông ta không thể nào không đến Dresden, không thể nào không bị những nghi thức nghênh tiếp long trọng làm choáng váng, không thể nào không mặc quân phục Ba Lan, không thể nào cưỡng lại những ấn tượng thôi thúc của một buổi sáng tháng Sáu, vì ông ta không thể nào kìm nổi những cơn thịnh nộ trước mặt Kurakin và sau đó trước mặt Balasov. Alekxandr đã cự tuyệt mọi cuộc thương quyết bởi vì ông ta cảm thấy cá nhân minh bị lăng nhục. Barclay de Tolly cố gắng chỉ huy quân đội cho thật tốt để làm tròn nhiệm vụ của mình và để được tiếng là một tướng tài, Roxtov đã lao vào chém viên sĩ quan Pháp, bởi vì chàng không sao kìm hãm nổi ý muốn phi ngựa trên cánh đồng bằng phẳng. Và vô số những con người kia đã tham dự vào cuộc chiến tranh này cũng đều hành động như vậy, tuỳ theo những đặc tính riêng, những tập quán, những điều kiện sống và mục đích riêng của họ. Họ sợ hãi, vênh vang, mừng rỡ, phẫn nộ, suy luận, và tưởng đâu hiểu rõ việc minh làm lắm, tưởng đâu mình làm như vậy là để mưu lợi ích cho bản thân; kì thực, tất cả những con người này chẳng qua là những công cụ bất tự giác của lịch sử, và họ làm một việc mà bản thân họ không hiểu ý nghĩa, nhưng chúng ta thì lại hiểu. Đó là cái số phận không thể tránh khỏi của tất cả những con người thực tế tham gia hoạt động, và địa vị của họ càng cao thì lại càng mất tự do. Ngày nay, những nhân vật thời 1812 đã từ lâu rời khỏi sân khấu, các quyền lợi cá nhân của họ đã biến mất không còn để lại dấu vết gì, và trước mắt chúng ta chỉ còn lại những hậu quả lịch sử của thời bấy giờ. Nhưng nếu ta giả định rằng những con người châu Âu kia, dưới sự lãnh đạo của Napoléon, thế là cũng phải đi sâu vào nội địa nước Nga và chết ở đấy, thì ta có thể hiểu hết những hành động điên rồ, mâu thuẫn, tàn nhẫn kia của những người đã tham dự cuộc chiến tranh này. Trời bắt tất cả những con người này, trong khi vẫn đeo đuổi những mục đích riêng tây, phải cùng góp phần thực hiện một kết quả duy nhất và to lớn mà không một ai - kể cả Napoléon và Alekxandr - mảy may nghĩ đến. Ngày nay ta đã thấy rõ đâu là nguyên nhân khiến cho quân Pháp bị tiêu diệt năm 1812. Không ai phủ nhận rằng sở dĩ quân đội Pháp của Napoléon bị tiêu diệt là vì, một mặt, họ đã xâm nhập nội địa nước Nga khi thời tiết đã quá muộn mà không chuẩn bị chiến dịch mùa đông, và mặt khác, tính chất khốc liệt của cuộc chiến tranh sau khi nhân dân Nga đã đốt cháy những thành phố của họ và lòng căm thù quân địch đã được kích thích mạnh mẽ. Nhưng lúc bấy giờ không ai đoán trước được cái điều mà ngày nay có vẻ hiển nhiên, là đạo quân ưu tú nhất thế giới gồm tám mươi vạn người và do một tướng tài bậc nhất chỉ huy lại có thể bị tiêu diệt trong cuộc xung đột với quân đội Nga yếu gấp hai lần, không có kinh nghiệm và dưới quyền chỉ huy của những viên tướng cũng không có kinh nghiệm. Không những không ai thấy trước được điều đó, mà về phía quân Nga, người ta còn tìm đủ cách để ngăn cản cái điều duy nhất có thể cứu vãn được nước Nga, còn về phía quân Pháp thì mặc dầu kinh nghiệm và cái gọi là thiên tài quân sự của Napoléon, bao nhiêu cố gắng của họ đều nhằm làm sao đến Moskva vào cuối mùa hạ, tức là nhằm thực hiện cái điều sẽ làm cho họ bị tiêu diệt. Trong các tác phẩm sử học bàn về năm 1812 các tác giả Pháp rất thích nói rằng Napoléon đã cảm thấy cái nguy cơ của việc kéo dài chiến tuyến, rằng ông ta cứ lo tìm một cơ hội để giao chiến, rằng các thống chế của ông ta đã khuyên ông dừng lại ở Smolensk, và họ đưa ra nhiều luận cứ chứng minh rằng lúc bấy giờ người ta đã nhận thức được tình hình nguy hiểm của chiến dịch; còn các tác giả Nga lại còn thích nói hơn nữa đến sự tồn tại của một thứ kế hoạch quân sự theo kiểu chiến tranh của ngờỉ Skyth ngay từ đầu chiến dịch; mục đích của nó là nhử Napoléon đi sâu vào nội địa nước Nga, và người thì gán cho Pful; người thì gán cho một người khác, người thì gán cho Tolly, người thì gán cho bản thân hoàng đế Alekxandr, và họ đa ra những bút ký, những dự án, những bức thư trao đổi, trong đó quả tình cũng có ám chỉ đến kế hoạch hành động ấy. Nhưng sở dĩ ngày nay về phía Pháp cũng như về phía Nga đều có nói rằng người ta đã dự kiến trước những điều đã xảy ra, thì đó chẳng qua là vì sự kiện lịch sử đã xác nhận điều đó. Giả sử việc này không xảy ra thì những lời ám chỉ này sẽ bị quên đi cũng nh ngày nay người ta đã quên hàng ngàn hàng vạn những điều ám chỉ và giả thiết trái ngược lúc bấy giờ vẫn lưu hành nhưng vì về sau tỏ ra không đúng sự thực nên đã bị bỏ rơi. Mỗi biến cố xảy ra bao giờ cũng nảy sinh nhiều giả thiết khác nhau, khiến cho dù sự việc diễn ra như thế nào đi nữa thì bao giờ cũng có những người nói: “Thì ngay từ dạo ấy tôi đã bảo là sự việc sẽ như thế mà”, quên hẳn rằng trong vô số những giả thiết được đưa ra có những giả thiết hoàn toàn mâu thuẫn. Những giả thiết nói rằng Napoléon đã nhận thức được nguy cơ của việc kéo dài chiến tuyến và quân Nga có ý định nhử quân địch vào sâu trong nội địa của mình hiển nhiên là thuộc vào loại giả thiết này. Và các sứ giả đã phải gò ép sự thực nhiều mới có thể gán nhận thức kia cho Napoléon và các thống chế của ông ta, hoặc gán những ý định nọ cho các tướng Nga. Sự thực hoàn toàn trái ngược những giả thiết này. Về phía quân Nga, qua suốt cuộc chiến tranh, không những người ta không hề có ý muốn nhử quân Pháp vào nội địa mà trái lại người ta còn tìm mọi cách chặn họ lại ngay lúc họ mới xâm nhập vào nước Nga; còn Napoléon thì không những không hề sợ chiến tuyến của mình kéo dài mà còn mừng rỡ xem mỗi bước tiến về phía trước là một thắng lợi, và trái với các chiến dịch trước đây, lần này ông ta thờ ơ, không muốn tìm cơ hội giao chiến. Ngay từ đầu chiến dịch, quân đội ta đã bị cắt ra làm đôi và mục đích duy nhất của chúng ta là nối hai bộ phận này lại, tuy việc nối liền này chẳng có ích lợi gì cho việc rút lui và nhử quân địch vào nội địa. Hoàng đế đi với quân đội để cổ vũ binh sĩ bảo vệ từng tấc đất của nước Nga, chứ không phải để rút lui. Người ta xây dựng doanh trại Drissa đồ sộ theo kế hoạch của Pful và không hề nghĩ đến việc rút lui xa hơn nữa. Sau mỗi bước rút lui, hoàng đế lại khiển trách các vị tổng tư lệnh. Không những hoàng đế không thể quan niệm được về việc thiêu huỷ Moskva, mà thậm chí cũng không thể nào hình dung rằng có thể để cho quân địch đến Smolensk, và khi hai đạo quân đã hợp được với nhau thì ngài lại bất bình về Smolensk đã bị chiếm và bị đốt cháy mà không có một trận đánh toàn quân nào diễn ra ở trước thành này. Hoàng để nghĩ như vậy, nhưng các tướng Nga và toàn thể nhân dân Nga thì lại càng bất bình hơn nữa khi nghĩ rằng quân ta rút sâu vào nội địa. Sau khi đã cắt đôi quân ta, Napoléon tiến sâu vào nội địa và bỏ lỡ nhiều cơ hội giao chiến. Tháng tám, ông ta ở Smolensk và chỉ nghĩ đến việc tiến xa hơn nữa mặc dầu, như ngày nay ta đã thấy rõ cuộc tiến quân này hiển nhiên là tai hại cho ông ta. Các sự kiện đã chứng minh hiển nhiên rằng Napoléon không hề thấy trước nguy cơ của việc tiến quân về Moskva, và Alekxandr cũng như các tướng Nga lúc bấy giờ không hề nghĩ đến việc nhử Napoléon vào nội địa mà còn tìm cách làm ngược lại. Việc Napoléon bị nhử vào nội địa đã xảy ra không do một kế hoạch nào cả (lúc bấy giờ không ai tin rằng có thể có một kế hoạch như vậy), nó đã xảy ra do sự kết hợp phức tạp của những âm mưu, những mục đích, những ý muốn của những con người tham dự cuộc chiến tranh trong khi họ không hề đoán trước được điều phải làm, ấy thế mà chính điều này lại là điều duy nhất đã cứu nước Nga. Mọi việc đã xảy ra một cách ngẫu nhiên. Quân đội ta ngay từ đầu chiến dịch đã bị cắt làm đôi. Chúng ta tìm cách nối lại hai bộ phận này, rõ ràng là nhằm mục đích mở trận chiến đấu và chặn cuộc xâm lăng của quân địch, nhưng trong khi tìm cách nối liền hai bộ phận, đồng thời chúng ta lại tránh không giao chiến với một kẻ địch mạnh hơn gấp bội, do đó buộc lòng cứ phải rút lui theo góc nhọn và đã nhử quân địch đến Smolensk. Nhưng nói rằng chúng ta rút lui theo một góc nhọn vẫn chưa đủ bởi vì quân Pháp tiến ở giữa hai đạo quân của ta: điều đó làm cho cái góc nhọn này càng nhọn thêm và chúng ta lại càng rút lui xa hơn nữa. Chúng ta đã làm như vậy vì Bagration, tư lệnh đạo quân thứ hai căm ghét Barclay de Tolly, con người Đức [199] đã mất tín nhiệm (trong quân đội Bagration phải ở dưới quyền chỉ huy của de Tolly) nên tìm mọi cách trì hoãn việc nối liền hai đạo quân để khỏi ở dưới quyền chỉ huy của ông ta. Bagration trì hoãn không thực hiện việc nối liền hai cánh quân, quân mặc dầu đó là mục tiêu chủ yếu của tất cả các vị chỉ huy, vì ông cảm thấy làm như thế tất sẽ đặt quân đội của mình vào một tình thế hiểm nghèo, và đối với ông ta, tốt nhất là rút xa hơn nữa về phía bên trái và phía nam, trong khi vẫn quấy rối cạnh sườn và sau lưng quân địch, đồng thời bổ sung quân số của mình ở Ukrain. Nhưng người ta lại tưởng ông nghĩ ra cách đó là vì không muốn ở dưới quyền chỉ huy của Barclay, con người Đức mà ông căm ghét và cấp bậc lại thấp hơn ông. Hoàng đế ở cạnh quân đội để cổ vũ nó, nhưng sự có mặt và thái độ lưỡng lự của ngài, bây giờ không biết nên quyết định ra sao, cũng như cổ vũ và những kế hoạch, đã làm tiêu ma sức chiến đấu của đạo quân thứ nhất: thế là quân ta vẫn phái rút lui. Người ta dự định dừng lại ở doanh trại Drissa: nhưng đột nhiên Paolusti, vì muốn làm tổng tư lệnh, đã dùng tính cương nghị của mình để gây ảnh hưởng với Alekxandr, thế là kế hoạch của Pful bị vứt bỏ và công việc được giao phó hết cho Barclay.. Nhưng vì Barclay không được tin cậy nên người ta hạn chế quyền lực ông ta lại. Quân đội bị phân tán, không có sự chỉ huy thống nhất, Barclay mất tín nhiệm; nhưng do tình hình hỗn loạn, phân tán này, và do viên tổng tư lệnh Đức không được tín nhiệm, một mặt đã xảy ra tình trạng hoài nghi, lưỡng lự và việc tránh giao chiến (lẽ ra không thể tránh giao chiến được nếu hai cánh quân đã tập hợp và do một người khác chỉ huy chứ không phải Barclay), mặt khác là nỗi bất bình đối với những người ngoại quốc mỗi ngày một tăng lên và tinh thần yêu nước được kích thích mạnh mẽ. Cuối cùng, hoàng đế rời khỏi quân đội, và chỉ có một cách giải thích duy nhất và thuận tiện nhất về việc này, là nói rằng ngài cần phải về để cổ vũ tinh thần nhân dân ở hai thủ đô và xúc tiến cuộc chiến tranh nhân dân. Và việc hoàng đế bỏ về Moskva đã làm cho sức mạnh của quân đội Nga tăng lên gấp ba lần. Nhà vua rời khỏi quân đội để khỏi ngăn trở việc thống nhất quyền hành trong tay vị tổng tư lệnh, và hy vọng người ta sẽ thi hành những biện pháp kiên quyết hơn; nhưng tình hình bộ tư lệnh quân đội lại càng rắc rối và suy yếu hơn nữa. Benrigxen, đại công tước [200] và cả một đoàn phó tướng vẫn ở cạnh quân đội để theo dõi những hành động của vị tổng tư lệnh và thúc giục cho ông ta thêm phần hăng hái, và Barclay ở dưới sự kiểm soát của những người làm tai mắt cho hoàng để lại càng thấy mình mất tự do, càng thận trọng đối với những hành động có tính chất quyết định, và tìm cách tránh cơ hội giao chiến. Barclay chủ trương phải thận trọng. Thái tử ám chỉ rằng ông ta phản bội và dòi mở một trận đánh toàn quân. Lyubomirxki Branixki, Vloxki và những người khác làm cho cái tin đốn ấy càng ầm ĩ. Đến nỗi Barday phải mượn cớ đệ trình giấy tờ cho nhà vua để phái mấy viên phó tướng người Ba Lan đến Petersburg, và công khai chống lại Benrigxen và đại công tước. Cuối cùng, hai đạo quân đã gặp nhau ở Smolensk mặc dầu Bagration không muốn. Bagration đi xe ngựa đến nhà Barclay ở. Barclay đeo băng tay ra đón và báo cáo với Bagration, vị tướng cao cấp hơn mình. Bagration muốn tỏ ra đại độ, chịu phục tùng Barclay mặc dù ông ta cấp cao hơn Barclay, nhưng trong khi phục tùng như vậy Bagration lại càng ít nhất trí với Barclay hơn trước. Theo mệnh lệnh của hoàng đế, Bagration báo cáo trực tiếp với hoàng đế, ông viết cho Arkdeyev: “mặc dầu đó là ý muốn của hoàng đế, tôi thực không sao cộng tác với “Ông tổng trưởng” (Barclay) được. Xin ngài gia ân phái tôi đi đâu cũng được, dù là đi chỉ huy một trung đoàn thôi, nhưng tôi không thể ở đây, khắp tổng hành dinh đầy rẫy những người Đức, đến nỗi mỗi người Nga không thể nào sống ở đây được và công chuyện sẽ chẳng ra sao hết. Tôi tưởng mình phục vụ hoàng đế và tổ quốc nhưng khi nhìn lại thì thấy tôi chỉ phục vụ cho ông Barclay. Xin thú thực là tôi không muốn như vậy”. Cả bè lũ những bọn Baranitxki, Vintxingherot vân vân càng làm cho những quan hệ giữa các vị tư lệnh thêm bất hòa và kết quả là sự chỉ huy lại càng ít thống nhất hơn trước. Người ta đã sửa soạn tấn công quân Pháp trước thành Smolensk. Người ta phái một viên tướng vốn ghét Barclay, ông ta đến nhà người bạn làm chỉ huy quân đoàn và ở đấy suốt cả ngày rồi trở về gặp Barclay và phê phán từng điểm một cái trận địa tương lai mà ông ta chưa hề trông thấy. Trong khi người ta tranh cãi và tính toán, mưu mô về chiến trường tương lai, trong khi ta đi tìm quân Pháp mà lại lầm lẫn không biết nó ở đâu thì quân Pháp đã chạm trán sư đoàn Neverovxki và tiến đến sát chân thành Smolensk. Quân ta đành phải mở một trận bất ngờ trước Smolensk để bảo vệ đường giao thông. Trận đánh đã diễn ra. Cả hai bên có hàng ngàn người chết. Smolensk bị bỏ rơi trái hẳn với ý muốn của hoàng đế và toàn dân. Nhưng chính nhân dân bị viên tỉnh trưởng của họ đánh lừa đã đốt cháy Smolensk, và những con người phá sản kia đi về Moskva, trong lòng chỉ nghĩ đến những tổn thất của riêng mình: nhưng cũng khêu gợi lòng căm thù quân địch, làm thành một tấm gương sáng cho những người Nga khác. Napoléon tiếp tục tiến quân, chúng ta cứ rút lui, và kết quả là cái điều làm cho Napoléon bại trận đã xảy ra. Chương 2 Công tước Andrey vừa đi được một hôm thì hôm sau lão công tước Nilolai Andreyevich cho gọi tiểu thư Maria đến. - Đấy bây giờ cô đã bằng lòng chưa? - Lão công tước nói - Cô đã làm cho cha con tôi xích mích với nhau thế đã vừa ý chưa? Cô chỉ cần có thế thôi mà. Bây giờ thì hả rồi chứ? Chuyện này làm tôi khổ tâm. Tôi thì già yếu rồi, thế mà cô lại muốn thế, thôi, tha hồ mà mừng. Và sau đó, suốt cả tuần lễ nữ công tước Maria không thấy mặt cha. Lão công tước ốm và không ra khỏi phòng làm việc. Có một điều làm công tước Maria ngạc nhiên là trong thời gian ốm, ngay cả cô Burien lão công tước cũng không cho đến thăm. Chỉ một mình Tikhon được phép săn sóc ông cụ thôi. Một tuần sau, công tước lại ra khỏi phòng, lại tiếp tục sinh hoạt theo nếp cũ, tỏ ra đặc biệt hăng hái trong việc xây dựng, làm vườn và chấm dứt tất cả các quan hệ trước kia với cô Burien. Vẻ mặt cũng như giọng nói lạnh lùng của ông mỗi khi tiếp xúc với nữ công tước Maria hình như muốn nói với nàng: “Đấy cô đã bịa đặt đủ điều, cô đã nói xấu tôi với công tước Andrey về thái độ của tôi đối với cô gái Pháp kia, và cô đã làm cho chúng tôi xích mích với nhau, nhưng cô thấy đấy, tôi chẳng cần gì đến cô, cũng như chẳng cần gì đến cái cô gái Pháp ấy!” Nữ công tước Maria sống nửa ngày với cậu bé Nikolusa, trông coi cậu bé học, thân hành dạy tiếng Nga và âm nhạc cho cậu, và nói chuyện với Dexal, còn một nửa ngày thì nàng sống với mấy quyển sách, người u già và với những con người nhà trời thỉnh thoảng đánh bạo đi cửa sau vào thăm nàng. Còn về chiến tranh, nữ công tước Maria cũng nghĩ như phụ nữ vẫn thường nghĩ đến chiến tranh. Nàng lo cho anh nàng hiện nay đang ở ngoài mặt trận, nàng không hiểu vì sao lại có chiến tranh, nàng kinh hãi trước sự tàn ác của loài người đã khiến cho họ chém giết lẫn nhau; nhưng nàng không hiểu tầm quan trọng của cuộc chiến tranh này mặc dầu Dexal, người vẫn thường ngày nói chuyện với nàng và rất thiết tha chú ý đến tình hình diễn biến của chiến sự, vẫn tìm mọi cách cắt nghĩa cho nàng biết quan điểm của mình, mặc dầu những con người nhà trời đến thăm nàng đều kinh hãi kể lại mỗi người một cách những tin đồn đại của nhân dân về cuộc xâm lăng của tên Ma vương Cơ đốc và mặc dầu Juyly, hiện nay là công tước phu nhân Drubeskaya, lại thư từ với nàng và gửi từ Moskva đến những bức thư đầy tinh thần yêu nước. Juyly viết: “Tôi viết thư cho bạn bằng tiếng Nga, bạn ạ, vì tôi căm thù tất cả bọn Pháp cũng như ngôn ngữ của chúng, và hễ nghe ai nói tiếng Pháp là tôi không sao chịu nổi. Ở Moskva, chúng tôi đều say sưa ngưỡng mộ vị hoàng đế mà chúng ta hằng sùng bái. Ông chồng tội nghiệp của tôi đang chịu cảnh nhọc nhằn đói khổ ở trong những lữ điếm Do Thái, nhưng những tin tức tôi nhận được lại càng làm cho tôi nức lòng. Chắc thế nào bạn cũng nói đến hành động anh hùng của Raievxki đã ôm hôn hai đứa con trai của mình mà nói: “Tôi sẽ cùng chết với hai con tôi, chứ chúng tôi quyết không nao núng”. Và thực vậy mặc dầu quân địch mạnh gấp đôi, quân ta vẫn không hề nao núng. Chúng tôi cũng tìm cách tiêu khiển nhì nhằng cho qua ngày tháng, nhưng thời buổi chiến tranh vẫn là thời buổi chiến tranh! Hai công tước tiểu thư Alina và Sophia cùng ngồi với tôi suốt ngày, và chúng tôi, những người quả phụ bất hạnh của những người chồng đang sống, chúng tôi vừa làm xơ vải băng vừa nói những câu chuyện thú vị; bạn ạ, tôi chỉ thiếu có bạn thôi…”. Nguyên nhân chính khiến nữ công tước Maria không hiểu hết tầm quan trọng của cuộc chiến tranh này là lão công tước không bao giờ nói đến nó, không thừa nhận nó, và trong bữa ăn vẫn thường chế nhạo Dexal mỗi khi ông này nói đến nó. Giọng nói của công tước điềm nhiên và tự tin đến nỗi nữ công tước Maria cứ một mực tin cha, không cần suy nghĩ gì nữa. Suốt cả tháng Bảy năm ấy, lão công tước hoạt động rất hăng hái và thậm chí còn rất phấn chấn nữa. Ông sai dọn một khu vườn cây mới và khởi công xây một ngôi nhà mới cho gia nô ở. Chỉ có một điều làm nữ công tước Maria lo lắng: độ này ông ít ngủ và đã bỏ cái thói quen ngủ trong phòng làm việc: mỗi đêm ông ngủ ở một chỗ khác nhau, khi thì ông bảo đặt giường ở hành lang, khi thì ông nằm trên đi-văng hay trên chiếc ghế bành kiểu Volte trong phòng khách, và cứ mặc cả áo mà ngủ, trong khi cậu bé Petruska thay cô Burien đọc sách cho ông nghe; có khi ông lại nằm ngủ trong phòng ăn. Ngày mồng một tháng Tám, nhận được bức thư thứ hai của công tước Andrey. Trong bức thư thứ nhất nhận được ít hôm sau khi ra đi, công tước Andrey kính cẩn xin cha tha lỗi về những điều chàng đã cả gan nói và xin cha vẫn yêu thương chàng như trước. Lão công tước đã viết một bước thư thân ái trả lời bức thư này, và từ đó không gần gũi với cô gái Pháp nữa. Bức thư thứ hai công tước viết ở gần Vitebxk, sau khi quân Pháp đã chiếm thành phố này, trong thư sơ lược miêu tả lại chiến dịch vừa qua, có kèm theo cả một bản đồ, và có những dự đoán về những diễn biến sau nay của chiến dịch. Trong bức thư này công tước Andrey trình bầy cho cha chàng thấy rằng ở lại Lưxye Gorư thật là bất tiện vì gần chiến trường, lại ngay trên con đường hành quân của quân đội và khuyên cha nên đi Moskva. Hôm ấy, trong bữa ăn chiều, nhân lúc Dexal nói rằng nghe đâu quân Pháp đã vào Vitebxk, lão công tước bỗng sực nhớ đến bức thư của công tước Andrey. Ông nói với nữ công tước Maria. - Hôm nay vừa nhận được thư của công tước Andrey, con đã xem chưa? - Thưa cha chưa ạ. - Nữ công tước Maria hoảng hốt đáp. Nàng làm sao có thể đọc một bức thư mà nàng chưa hề nghe nói đến. - Ô ! Anh ấy viết về cuộc chiến tranh này - lão công tước nói với nụ cười khinh bỉ vẫn thường có mỗi khi nói đến chiến tranh hiện tại. - Chắc phải thú lắm - Dexal nói - Công tước có thể biết được… - Ồ thú vị lắm! - cô Burien nói. - Cô đi lấy bức thư ấy ra đây cho tôi, - lão công tước nói với cô Burien. - Nó ở trên bàn con dưới cái chặn giấy ấy. Cô Burien vui vẻ nhổm dậy. - A thôi, - Ông cau mày gọi - Mikhail Ivanyts, anh đi lấy cho ta. Mikhail Ivanyts đứng dậy và đi vào phòng làm việc. Nhưng ông ta vừa ra khỏi phòng ăn thì lão công tước đưa mắt nhìn quanh có vẻ lo lắng, vứt cái khăn ăn xuống và thân hành đi lấy. - Chúng chẳng biết làm gì hết, chỉ độc làm xáo lộn lên cả.
Trong khi ông đi, nữ công tước Maria, Dexal, cô Burien và cả
cậu bé Niloluska nữa đều im lặng đưa mắt nhìn nhau. Một lát sau, lão công tước
trở lại, chân bước vội vàng, tay cầm bức thư và tấm bản đồ, theo sau là
Mikhail. Lão công tước đặt cả hai thứ đó bên cạnh mình, không cho ai xem trong
bữa ăn. Sau khi mọi người vào phòng khách, ông trao bức thư cho nữ công tước
Maria và trong khi trải bàn thiết kế ngôi nhà mới ở trước mặt và nhìn chăm chú
vào đấy, ông bảo nàng đọc to bức thư lên. Đọc xong, nữ công tước Maria đưa mắt
nhìn cha có ý dò hỏi. Ông nhìn vào bản thiết kế, rõ ràng là ông đang suy nghĩ
miên man. - Thưa công tước, ngài thấy việc ấy thế nào ạ? - Dexal đánh bạo hỏi.
- Tôi, tôi ấy à… - Lão công tước đáp, vẻ như vừa tỉnh đậy một cách khó chịu, mắt
không rời khỏi bản thiết kế. - Rất có thể chiến trường lan đến gần chúng ta… -
Ha, ha, ha!… Chiến trường - công tước nói. Tôi đã bảo và tôi vẫn bảo ràng chiến
trường là ở Ba Lan là không bao giờ quân địch tiến qua sông Neman. Dexal sửng sốt
nhìn công tước đang nói đến sông Neman trong khi quân địch đã ở trên sông
Dniepr, nhưng nữ công tước Maria không biết vị trí địa lý của sông Dniepr nên cứ
đinh ninh là cha nàng nói đúng sự thực. Khi nào tuyết bắt đầu tan là chúng sẽ
chết đuối trong những dầm lầy ở Ba Lan. Chỉ có chúng mới không thấy điều đó,
lão công tước nói hẳn là ông nghĩ đến chiến dịch năm 1807 mà ông cảm thấy rất gần
đây. - Đáng lý Benrigxen phải tiến vào nước Phổ sớm hơn, nếu thế thì công việc
đã có thể chuyển biến khác rồi. - Nhưng thưa công tước, - Dexel nói dè dặt, - trong
thư nói đến Vitebxk. - A! Bức thư à! Phải rồi! - công tước nói, có vẻ bực mình.
- Phải rồi, phải rồi… - vẻ mặt ông ta bỗng sa sầm lại. Ông im bặt một lát. - Phải
rồi, anh ấy nói rằng quân Pháp đã bị đánh bại ở gần sông nào thế nhỉ? Dexel cúi
mặt, hạ thấp giọng đáp: - Công tước không nói gì về việc ấy cả. - Chả nhẽ công
tước Andrey lại không nói gì? Có phải ta bịa ra đâu? Mọi người im lặng hồi lâu.
- Phải rồi, phải rồi… Này Mikhail Ivanyts, - đột nhiên ông ngẩng đầu lên nói và
đưa tay chỉ bản thiết kế, - Ông thử bảo tôi xem ông muốn sửa đổi lại như thế
nào nào… Mikhail Ivanyts đến bên cạnh bản thiết kế. Sau khi nói với ông ta kế
hoạch xây dựng, lão công tước đưa mắt nhìn nữ công tước Maria và Dexal có vẻ giận
dữ rồi lui về phòng riêng. Nữ công tước Maria đã trông thấy cái nhìn lúng túng
và kinh hãi của Dexal hướng về phía cha mình, nàng nhận thấy lão công tước im lặng,
và ngạc nhiên khi thấy ông để quên bức thư của con trai trong phòng khách;
nhưng nàng sợ, không những không dám nói chuyện và hỏi Dexal xem tại sao cha
mình lại im lặng và lúng túng, mà thậm chí nàng còn sợ không dám nghĩ đến điều
đó nữa. Buổi tối, lão công tước sai Mikhail Ivanyts đến phòng tiểu thư Maria lấy
bức thư công tước Andrey mà ông bỏ quên ở phòng khách. Nữ công tước Maria trao
bức thư cho Mikhail Ivanyts. Mặc dầu cảm thấy ngường ngượng nàng vẫn đánh bạo hỏi
Mikhail Ivanyts xem cha nàng đang làm gì. - Cụ vẫn bận bịu - Ông ta mỉm một nụ
cười vừa kính cẩn vừa châm chọc làm cho nữ công tước Maria tái xanh mặt. - Cụ rất
băn khoăn về việc xây tòa nhà mới. Cụ vừa đọc sách một lát và bây giờ - Mikhail
Ivanyts hạ thấp giọng nói - cụ đang ngồi ở bàn giấy, chắc là đang bận viết chúc
thư. (Trong thời gian gần đây, một trong những công việc công tước thích nhất
là sắp xếp những giấy tờ mà ông sẽ để lại sau khi chết, mà ông gọi là chúc
thư). - Cha tôi định phái Alpaytys đến Smolensk phải không? - nữ công tước
Maria hỏi. - Vâng. Alpaytys đợi lệnh cụ đã lâu. Chương 3 Khi Mikhail Ivanyts cầm
bức thư quay trở lại phòng làm việc thì lão công tước đang ngồi trước bàn giấy,
mắt đeo kính, trước mặt và trên mấy ngọn nến có một cái chao đèn. Trên bàn la
liệt những giấy má, ông đang đọc các bản thủ cảo của mình với một cử chi hơi
long trọng, tay cấm những tờ giấy đưa ra rõ xa; đó là “những nhận xét của ông”,
như ông vẫn nói, mà ông muốn để lại cho hoàng đế sau khi chết. Khi Mikhail
Ivanyts bước vào, ông đang rơm rớm nước mắt hồi tưởng lại cái thời ông viết những
điều ông đang đọc hôm nay. Ông cầm lấy bức thư ở trên tay Mikhail Ivanyts, bỏ
nó vào túi, xếp giấy má lại và cất tiếng gọi Alpatyts nãy giờ vẫn đợi ngoài cửa.
Ông đã ghi trên một mảnh giấy những thứ phải mua ở Smolensk và trong khi đi đi
lại lại trong phòng, ông dặn dò Alpatyts đang đứng đợi ở cửa. - Thứ nhất là giấy
viết thư, mày nghe rõ chứ, tám xếp, mép giấy thiếp vàng theo mẫu như thế này,
mua sơn, mua xi gắn phong bì, theo tờ danh sách của Mikhail Ivanyts. Ông bước
vài bước đi lại lại trong phòng, liếc mắt nhìn quyển sổ ghi chép: - Sau đó mày
trao bức thư của ta đến tận tay tỉnh trưởng về vấn đề tập hồi ký của ta. Rồi
còn phải mua mấy cái then cài cho những cánh cửa của ngôi nhà mới theo đúng kiểu
mẫu của công tước bày ra. Lão công tước còn bảo mua một cái hộp bìa đặc biệt để
đựng di chúc. Việc dặn bảo Alpatyts kéo dài hơn hai tiếng đồng hồ. Nhưng công
tước vẫn chưa chịu để Alpatyts đi. Cuối cùng ông ngồi xuống, bắt đầu suy nghĩ,
đoạn nhắm mắt lại, ngủ gà ngủ gật. Alpatyts khẽ cử động. - Thôi được, mày cứ đi
ra, khi cần ta sẽ gọi. Alpatyts đi ra. Công tước quay trở lại bàn giấy, đưa mắt
nhìn lên bàn, sửa soạn giấy tờ một lát đoạn đóng bàn lại và ngồi viết thư cho
viên tỉnh tưởng. Khi ông gắn xi vào phong bì và đứng dậy thì đêm đã khuya. Ông
muốn ngủ, nhưng biết rằng mình không thể nào ngủ được, và những ý nghĩ đen tối
nhất bao giờ cũng đến với ông khi ông nằm xuống giường. Ông gọi Tikhon đến,
cùng y đi khắp các gian phòng để chỉ chỗ đặt giường cho ông đêm nay. Ông xem
xét cẩn thận từng góc nhà. Ông thấy chẳng có chỗ nào thích hợp, nhưng cái đi
văng thường ngày ông vẫn ngủ ở trong phòng làm việc lại có vẻ bất tiện hơn. Cái
đi văng này làm cho ông sợ, chắc hẳn nó làm cho ông nảy sinh những ý nghĩ nặng
nề mỗi khi nằm ở đấy. Ông chẳng thấy nơi nào ổn, nhưng dù sao cái góc nhỏ ở
trong phòng đi-văng sau chiếc dương cầm ông vẫn thấy vừa ý hơn cả vì ông chưa
bao giờ ngủ ở đấy. Tikhon và một người đầy tớ mang giường đến và bắt đầu dọn
giường. -Kê thế không được, kê thế không được! - Công tước quát, đoạn tự tay đẩy
cái giường ra cách góc phòng một quãng, rồi lại kéo lùi về chỗ cũ. “Thôi được,
bây giờ thì đâu vào đấy cả rồi, ta có thể đi ngủ” - Công tước nghĩ thầm và để
cho Tikhon cởi áo. Ông bực mình nhăn mặt trong khi cố gắng cởi áo ngoài và quần
đùi rồi cởi quần áo xong, ông buông mình rơi phịch xuống giường và có vẻ như trầm
ngâm suy nghĩ trong khi đưa mắt nhìn cặp chân gầy guộc và vàng võ của mình một
cách khinh bỉ. Ông không nghĩ ngợi gì nhưng chỉ chần chừ thấy ngài ngại không
muốn giơ cặp chân kia lên và nằm duỗi mình trên giường. “Sao mà khó khăn nhọc mệt
thế. Chà, miễn sao cái trò dằn vặt này chấm dứt sơm sớm một chút, và chúng mày
buông tha ra cho tao yên cái thân” - ông nghĩ thầm. Ông mím môi cố gắng làm động
tác ấy, lần này là lần thứ hai mươi nghìn, rồi nằm duỗi thẳng. Nhưng ông vừa mới
nằm xuống thì cái giường đã bắt đầu đu đưa từ phía sau ra phía trước, dường như
đang thở một cách nặng nhọc. Cứ đêm nào cũng thế, ông nhắm mắt một lát nhưng lại
mở ngay ra ngay. - Chẳng làm sao yên thân được, cái quân chết tiệt! - Ông càu
nhàu như bực mình với ai. “Phải rồi, phải rồi còn có một việc gì quan trọng, một
việc rất quan trọng mà ta định dành một đến lúc nằm trên giường sẽ nghĩ đến.
Then cửa à? Không, ta đã nói rồi. Không, có một cái gì đây đã xảy ra ở phòng
khách. Nữ công tước Maria có nói điều gì nhảm nhí chăng? Hay là cái lão phải
gió Dexal kia nói điều gì, à trong túi áo ta có cái gì, ta quên khuấy đi mất. -
Taska! Lúc ăn cơm họ nói việc gì thế? - Nói về lão công tước Mikhail… - Thôi im
đi, im đi!… - công tước lấy tay đập lên bàn. - Tao biết rồi. Đó là bức thư của
công tước Andrey. Nữ công tước Maria đã đọc bức thư này cho ta nghe. Dexal có
nói điều gì về Vitebxk ấy. Bây giờ ta phải xem mới được. Ông sai lấy bức thư ở
trong túi áo lại và bảo kéo chiếc bàn con có đặt cốc nước chanh và cầm lấy một
cây nến lại cạnh giường rồi đeo mục kỉnh và bắt đầu đọc. Đến lúc này, trong đêm
khuya tịch mịch, trong khi đọc bức thư dưới ánh sáng leo lét của ngọn đèn chao
xanh, lần đầu tiên ông mới vỡ nhẽ thấy tầm quan trọng của nó. “Quân Pháp đã ở
Vitebx. Sau bốn ngày hành quân, chúng có thể đến Smolensk, có thể chúng đã đến
đây rồi?” - Tiska! Tikhon giật mình đứng phắt dậy, nhưng ông lại nói: - Thôi
không cần, không cần! Ông đặt bức thư ở dưới cọc đèn sáp và nhắm mắt. Ông thấy
lại con sông Donao, một buổi trưa rạng rỡ, những đám lau, doanh trại quân Nga,
và bản thân ông lúc bấy giờ là một viên tướng trẻ tuổi, mặt không có một nếp
nhăn, hoạt bát, vui vẻ, da dẻ tươi tắn, đang bước vào cái doanh trường lộng lẫy
của Potyomkin, và đột nhiên một tình cảm ghen tuông cũng mạnh liệt như ngày xưa
khi ông trông thấy người sùng thần của nữ hoàng lại sôi sục trong lòng ông. Rồi
ông thấy trước mắt ông hiện ra một người đàn bà dáng hơi thấp, người đẫy đà,
khuôn mặt đầy đặn, da vàng - Đó là hoàng thái hậu - Ông thấy lại những nụ cười,
nghe vọng lại những lời nói ân cần của hoàng thái hậu khi người tiếp kiến ông lần
đầu, và sực nhớ đến khuôn mặt của hoàng thái hậu trong linh cữu, nhớ lại cuộc
xung đột giữa ông và ông Zubov [201] ở trước quan tài về quyền được hôn bàn tay
của người. “Ôi! Giá có cách gì sớm quay về thời ấy, làm sao cho tất cả hiện tại
chấm dứt chong chóng đi, để cho ta được yên thân!”. Lưxye Gorư, trang viên của
công tước Nikolai Andreyevich ở cách Smolensk sáu mươi dặm Nga về phía tây, và
cách con đường cái đi Moskva ba dặm. Tối hôm công tước dặn dò Alpatyts, Dexal
xin phép được vào gặp nữ công tước Maria. Ông nói với nàng rằng sức khỏe công
tước không được hoàn toàn bình thường và công tước không nghĩ đến biện pháp để
bảo vệ an toàn cho mình, trong khi theo như bức thư của công tước Andrey thì rõ
ràng là ở lại Lưxye Gorư không phải không nguy hiềm! Ông kính cẩn khuyên nàng
nhờ Alpatyts chuyển cho tỉnh trưởng Smolensk một bức thư, yêu cầu ông ta cho biết
tình hình và những nguy cơ đang đe dọa Lưxye Gorư. Nữ công tước Maria ký bức
thư do Dexal viết hộ và trao thư cho Anpatyts dặn đưa tận tay viên tỉnh trưởng,
và nếu có gì nguy hiểm thì phải trở về báo ngay. Sau khi nhận được những mệnh lệnh
ấy, Anpatyts đầu đội mũ da hải ly trắng (quà của công tước cho lão ta), tay
xách cái gậy. Giống hệt như cái gậy của công tước, ngồi trên một chiếc xe nhỏ có
cái điềm bằng da thắng ba con ngựa xám mập mạp. Người nhà đi theo sau, tiễn lão
lên đường. Chuông nhỏ trên xe đã buộc chặt lại và lục lạc đều bọc giấy. Công tước
không cho phép ai đi xe có chuông ở Lưxye Gorư. Nhưng Alpatyts lại thích nghe
tiếng chuông và tiếng lục lạc trong khi đi một đoạn đường dài. Những người thân
thuộc của Anpatyts, người thư ký, người kế toán, người nấu bếp và người phụ bếp,
hai bà già, thằng bé hầu phòng, những người đánh xe ngựa và những người đầy tớ
khác đều ra tiễn. Cô con gái của Alpatyts đặt sau lưng và trên chỗ ngồi của lão
mấy chiếc gối độn lông bọc vải hoa. Bà em vợ già dúi cho lão ta một cái gói nhỏ.
Một người đánh xe ngựa xốc nách đỡ lão lên xe. - Chà chà, lại những chuyện đàn
bà! Những chuyện đàn bà! Alpatyts vừa thở hổn hển vừa nói nhanh, y hệt như lão
công tước, cho người quản lý, Alpatyts không bắt chước ông chủ nữa: lão cất mũ
để lộ cái đầu hói và làm dấu thánh ba lần. - Nếu có việc gì xảy ra… thì ông phải
trở về đây ông Yakob Alpatyts ạ: vì chúa: xin ông thương hại chúng tôi với - vợ
lão nói với lão ý muốn ám chỉ những tin đồn đại về chiến tranh và quân địch. -
Chuyện đàn bà, toàn những chuyện vớ vẩn của đàn bà… - Alpatyts lẩm bẩm một mình
và ra đi. Lão đưa mắt nhìn qua cánh đồng ở xung quanh: những đám lúa mạch đã vàng,
những đám yến mạch xanh tốt, những thửa đất còn đen mới bắt đầu cày. Alpatyts
ngồi trên xe ngắm nhìn những thửa ruộng mùa xuân năm nay hẳn là bội thu, nhìn
những đám lúa mạch đây đó đã bắt đầu gặt, nghĩ đến việc gieo giống, đến mùa
màng, và nhẩm lại xem mình có quên mệnh lệnh nào của công tước chăng. Sau khi bận
dừng lại dọc đường để cho ngựa ăn, chiều ngày mồng bốn tháng Tám Alpatyts vào
thành phố. Dọc đường, lão vượt qua những đoàn xe vận tải và những đoàn quân.
Khi đến gần Smolensk, lão nghe xa xa có tiếng súng nổ nhưng không để ý. Điều
khiến lão chú ý nhất là khi đến gần Smolensk, lão thấy một cánh đồng yến mạch rất
tốt bị lính cắt, hẳn là để lấy lúa làm cỏ cho ngựa ăn, và gần đây quân đội đã hạ
trại, cảnh tượng này làm lão ngạc nhiên, nhưng lão lại quên ngay trong khi nghĩ
đến những việc mình làm. Đã hơn ba mươi năm nay, tất cả ý nghĩa của cuộc đời
Alpatys đến thu hẹp vào phạm vi ý muốn của mình công tước và không bao giờ lão
vượt ra ngoài phạm vi ấy. Tất cả những điều gì không liên quan đến việc thực hiện
những mệnh lệnh của ông chủ không những không khiến lão quan tâm, mà thậm chí đối
với lão những cái đó cũng không hề tồn tại nữa. Chiều ngày bốn tháng Tám, khi đến
Smolensk, Alpatyts dừng lại ở bên kia sông Dniepr, ở ngoại ô Gasta trong cái
quán của Ferapontov trước kia làm nghề gác cổng. Đã ba mươi năm nay, lão vẫn
thường nghỉ trọ ở đây. Cách đây mười hai năm Ferapontov nghe theo lời Alpatyts
có mua một cánh rừng nhỏ của công tước và bắt đầu lo việc buôn bán: Ngày nay
ông ta có một ngôi nhà, một cái quán, và một cửa hàng bột. Ông ta là một người
đẫy đà trạc bốn mươi tuổi, bụng phệ, tóc đen, mắt đỏ, có đôi môi dầy, cái mũi
sư tử, những u nhỏ nổi lên trên cặp lông mày đen nhíu lại. Ông ta đang đứng trước
cứa hàng quay mặt ra phía dường cái: mình mặc áo gi-lê, ngoài khoác chiếc áo thụng
vải hoa. Nhìn thấy Alpatyts, Ferapontov lại gần nói: - Chào ông Yakob Alpatyts.
Người ta thì rời khỏi thành phố, còn ông lại đến đây - Ông chủ quán nói. - Rời
khỏi thành phố - Thế là thế nào? - Alpatyts hỏi. - Nào có gì đâu, dân họ ngốc lắm
- Họ cứ sợ dân Pháp. - Ồ toàn chuyện vớ vẩn của đàn bà, toàn chuyện đàn bà! -
Alpatyts nói. - Tôi cũng nghĩ thế ông Yakob Alpatyts ạ. Tôi nói: một khi đã có
lệnh không cho chúng vào thì sợ gì nữa phải không ông? Ấy thế mà các bố nông dân
đòi ba rúp một xe độc mã, rõ thật là táng tận lương tâm! Yakob Alpatyts lơ đãng
nghe ông ta nói. Lão bảo đem ấm lò đến và đem cỏ khô cho ngựa ăn rồi uống nước
trà và đi ngủ. Suốt đêm hôm ấy, quân đội nườm nượp kéo qua trước cửa hàng. Sáng
hôm sau, Alpatyts mặc cái áo ngoài mà lão chỉ mặc những khi ra phố, và đi làm
những công việc chủ dặn. Sáng hôm ấy trời nắng ráo và đến tám giờ đã nóng bức.
“Thời tiết này mà gặt lúa thì tuyệt” - lão nghĩ thầm. Từ sáng sớm, ở bên kia
thành phố đã nghe tiếng súng trường nổ. Từ tám giờ sáng, nghe có tiếng đại bác
xen lẫn với tiếng súng trường. Ngoài đường thấy có rất đông người đang vội vã
đi đâu không rõ, lại có rất nhiều lính tráng, nhưng cũng như mọi ngày những chiếc
xe ngựa chở khách vẫn đi lại, những người bán hàng vẫn đứng trước cửa hàng và
trong các nhà thờ vẫn làm lễ. Alpatyts ghé vào các cửa hàng, các công sở, ghé
vào bưu vụ, ai ai cũng nói đến quân đội, nói đến việc quân địch tấn công thành
phố; mọi người đều tìm cách làm cho người bên cạnh yên tâm. Trong nhà viên tỉnh
trưởng, Alpatyts thấy một đám người rất đông, mấy tốp lính cô-dắc và cái xe hòm
của viên tỉnh trưởng. Bước lên thềm lão gặp hai người quý tộc trong đó có một
người quen. Người này, trước kia vốn làm cảnh sát trưởng đang nói rất hăng: -
Đã bảo đây không phải chuyện đùa mà! Những anh nào một thân một mình thì còn
khá. Một thân một mình mà gặp điều bất hạnh thì chỉ thiệt có một người. Nhưng nếu
có một gia đình mười ba miệng ăn, lại thêm bao nhiêu của cải nữa… Chúng nó làm
mình khuynh gia bại sản… tướng với tá gì mà lại như thế? Phải tay tôi thì tôi
treo cổ hết quân kẻ cướp này! - Thôi ông đừng nói sạo - người quý tộc kia nói.
- Tôi cần quái gì, ai muốn nghe mặc người ấy. Dù sao chúng mình cũng không phải
là chó - viên cựu cảnh sát trưởng nói; đoạn quay lại nhìn và nhận ra Alpatyts.
- À bác Yakob Alpatyts, bác đến đây làm gì thế? - Cụ lớn bảo tôi đến gặp quan tỉnh
trưởng - Alpatyts đáp, ngẩng đầu lên một cách kiêu hãnh và đút một tay dưới vạt
áo - mỗi khi nói đến ông chủ lão vẫn làm như vậy. - Công tước có lòng sai tôi đến
hỏi tình hình… - Tình với hình gì - Người quý tộc nói. - Họ làm ăn thế nào mà
chẳng còn xe vận tải, chẳng còn cái gì nữa hết. Đấy tình hình đấy, bác đã nghe
chưa? - người kia vừa nói vừa đưa tay chỉ về phía có tiếng súng trường vọng lại.
- Họ làm ăn thế này rồi chúng mình chết cả nút… Quân ăn cướp! Người kia lại
nói, đoạn bước xuống thềm.Alpatyts lắc đầu rồi bước lên cầu thang. Trong phòng
đợi, thương nhân, đàn bà, công chức lặng lẽ đưa mắt nhìn nhau. Cánh cửa phòng
giấy mở ra, mọi người đứng dậy tiến về phía trước. Một viên công chức bước ra
có vẻ vội vàng, nói mấy tiếng với thương nhân, bảo một viên công chức béo đeo
huy chương đi theo ông ta, rồi lại biến mất sau cánh cửa, hẳn là để tránh tất cả
những cái nhìn hướng về phía mình cũng như tránh mọi câu hỏi. Alpatyts bước tới
và khi viên công chức này xuất hiện lần thứ hai, lão liền đến gần, một tay đưa
ra hai phong bì, một tay đút vào áo ngoài. Thư của đại tướng tổng tư lệnh
Bolkonxki gửi nam tước As - Lão nói, giọng dõng dạc và trang trọng đến nỗi viên
công chức kia quay lại và cầm lấy hai phong thư. Vài phút sau quan tỉnh trưởng
tiếp Alpatyts và hấp tấp nói với lão: - Anh thưa với công tước và công tước tiểu
thư rằng tôi không biết tin tức gì hết, tôi chỉ làm việc theo mệnh lệnh trên. Mệnh
lệnh đây này. Ông ta đưa cho lão một tờ giấy. - Dù sao, vì công tước đang ốm,
tôi khuyên công tước nên đi Moskva. Tôi cũng sắp đi đây… - Nhưng viên tỉnh trưởng
không kịp nói hết, một viên sĩ quan mồ hôi như tắm, người phủ đầy bụi, chạy tọt
vào phòng và nói với viên tỉnh trưởng bằng tiếng Pháp. Khuôn mặt của viên tỉnh
trưởng lộ vẻ khiếp sợ. - Anh đi đi… - ông ta hất hàm nói với Alpatyts và bắt đầu
hỏi viên sĩ quan. Những cái nhìn thèm thuồng, sợ hãi và lo lắng đổ về phía
Alpatyts khi lão ra khỏi văn phòng viên tỉnh trưởng. Trong khi hối hả trở về
quán trọ, Alpatyts bất giác lắng nghe những tiếng súng nổ lúc này đã gần và
ngày càng vang dội. Tờ giấy viên tỉnh trưởng trao cho lão viết như sau: “Tôi
xin cam đoan với ngài rằng thành phố Smolensk sẽ không gặp điều gì nguy hiểm,
dù là nhỏ nhất và không có lý do gì để cho rằng nó đang bị uy hiếp. Một bên là
tôi, một bên là công tước Bagration, chúng tôi đều tiến quân và hai đạo quân sẽ
gặp nhau trước Smolensk ngày hai mươi tháng này, hai đạo quân này sẽ hợp toàn lực
bảo vệ đồng bào trong tỉnh ở dưới quyền cai trị của ngài cho đến khi những sự nỗ
lực của chúng tôi buộc quân thù phải rút lui hay cho đến khi những hàng quân
anh dũng của chúng tôi gục xuống cho đến người lính cuối cùng. Như vậy, ngài
hoàn toàn có quyền báo cho nhân dân Smolensk hãy an tâm bởi vì một khi đã được
hai đạo quân anh dũng như vậy bảo vệ thì người ta có thể tin chắc vào thắng lợi”
(Nhật lệnh của Barclay de Tolly gửi cho nam tước As, tỉnh trưởng Smolensk: năm
1812). Dân chúng đổ ra đường có vẻ lo lắng. Những chiếc xe vận tải chở đầy ăm ắp
những bát đĩa, bàn ghế, tủ con, kéo nhau ra khỏi cổng thành và ùa ra đường cái.
Trước ngôi nhà ở bên quán trọ của Ferapontov cũng có mấy cỗ xe vận tải; mấy người
đàn bà chia tay nhau vừa khóc vừa kể lể. Một con chó sủa ăng ẳng chay quanh quẩn
trước mấy con ngựa đã thắng vào xe. Alpatyts bước vào sân nhà vội vã hơn ngày
thường và tiến thẳng đến chuồng ngựa, nơi lão gửi cỗ xe và mấy con ngựa nhà
công tước. Người đánh xe đang ngủ; lão đánh thức anh ta dậy, sai thắng xe rồi
bước vào nhà. Trong phòng của chủ nhà có tiếng trẻ khóc, tiếng đàn bà nức nở rất
thảm thiết, có tiếng quát giận dữ và khản đặc của Ferapontov. Alpatyts vừa bước
vào phòng ngoài thì chị nấu bếp kêu toáng lên như một con gà mái hốt hoảng. -
Ông ta đánh bà chủ - Ông ta đánh bà chủ chết mất: ông ta cứ nện và lôi bà chủ xềnh
xệch…
- Tại sao? - Alpatyts hỏi. - Vì bà ấy đòi đi. Đàn bà bao giờ
chả thế! Bà ta nói: ông đưa tôi đi đừng để mẹ con tôi chết, người ta đi hết cả
rồi, mình còn đợi cái gì nữa chứ? Thế là ông ta bắt đầu nện… ông ta cứ thế mà nện
và kéo bà ta xềnh xệch. Alpatyts gật đầu tỏ ý tán thành những lời nói này, và
không muốn nghe thêm gì nữa, lão đi về phía cửa trước mặt, dẫn vào phòng của chủ
nhà, nơi lão đã để các thứ mới mua ngoài phố. - Đồ dã man, đồ giết người! Vừa
lúc ấy người đàn bà gầy gò, xanh xao, tay bế một đứa bé, khăn bịt đầu sổ tung,
chạy vụt ra khỏi phòng, lao về phía cầu thang gác dẫn ra sân và thét lên.
Ferapontov cũng ra theo. Trông Alpatyts, ông sửa lại cái áo gi-lê, sửa lại mái
tóc ngáp một cái, rồi bước theo Alpatyts vào phòng trong. - Ông định đi đấy à?
- Ông ta hỏi. Không đáp lại câu hỏi ấy, cũng không nhìn chủ nhà, Alpatyts sắp xếp
lại các thứ vừa mua được và hoti Feraponlov xem phải trả bao nhiêu tiền. - Việc
đó ta sẽ bàn sau. Này ông. Ông vừa đến nhà ông tỉnh trưởng phải không? -
Ferapontov hỏi. - Người ta quyết định thế nào? Alpatyts trả lời là ông tỉnh trưởng
không nói gì dứt khoát hết. Ferapontov nói: - Ông tính công việc làm ăn như việc
của chúng tôi mà dọn đi đâu bây giờ? Chỉ đi đến Dorogobuie thôi mà mỗi xe chở
hàng mà họ đã đòi tới bảy rúp. Tôi nói thực: họ thật không còn là người Cơ đốc
giáo nữa. Thằng cha Xelivanov thật là may. Hôm thứ năm hắn bán bột cho quân đội
mỗi bì chín rúp. Này ông. Ông uống trà chứ? - Ferapontov nói thêm. Trong khi
người nhà thắng xe, Alpatyts vừa uống trà vừa nói đến giá lúa mì, nói chuyện
mùa màng: thời tiết này thật tốt cho việc gặt hái. - Tiếng súng xem ra bắt đầu
ngớt… - Ferapontov nói sau khi uống xong ba chén trà và đứng lên. - Thế nào
quân ta cũng thắng. Người ta đã bảo là nhất định không cho chúng vào mà. Như thế
nghĩa là chúng ta mạnh hơn… Nghe nói hôm nọ Matvey Ivanyts Platov đã hất cổ
chúng xuống sông Marina chỉ trong một ngày chúng đã chết đuối mất đâu đến một vạn
tám nghìn đứa. Alpatyts thu xếp lại tất cả những đồ đạc vừa mua, trao cho người
đánh xe khi anh ta bước vào phòng và trả tiền cho chủ quán. Ở ngoài cổng có tiếng
bánh xe của chiếc xe nhỏ đang đi xa, tiếng chân ngựa nện trên đất lóc cóc và tiếng
lục lạc lanh canh. Bây giờ đã xế chiều, bóng rợp đã che một nửa mặt đường, nửa
kia hãy còn rực ánh nắng.Alpatyts liếc mắt nhìn qua cửa sổ rồi bước về phía cửa.
Đột nhiên, xa xa có tiếng rít kỳ lạ kèm theo tiếng một vật gì rơì xuống và sau
đó tiếng pháo gầm lên, kéo dài, làm cho những tấm kính ở của rung lên bần bật
Alpatyts đi ra phố; trên đường cai có hai người đang chạy về phía cầu. Từ nhiều
phía có tiếng đạn bay vù vù, tiếng tạc đạn và pháo đạn rơi xuống thành phố nổ
tung lên. Nhưng những tiếng đóng này hâu như dân cư không ai nghe thấy và không
chú ý bằng tiếng súng gâm lên ở ngoài thành phố. Theo lệnh của Napoléon, từ lúc
năm giờ nã vào Smolensk. Thoạt tiên dân cư không hiểu ý nghĩa cuộc pháo kích
này. Lúc đầu, tiếng tạc đạn và pháo đạn rơi xuống chỉ kích thích trí tò mò của
dân phố. Vợ của Ferapontov từ nãy đến giờ vẫn đứng khóc sụt sùi dưới nhà kho bỗng
im bặt, đứa con đi về phía cổng lặng lẽ đứng nhìn những người qua lại và lắng
tai nghe những tiếng động. Chị nấu bếp và người bán hàng cũng ra thềm. Họ đều
tìm cách nhìn theo những quả tạc đạn bay trên đầu, có vẻ tò mò, thích thú. Còn
mấy người từ góc phố đi lại, hăm hở trò chuyện. - Mạnh thật! - một người nói -
Mái nhà, trần nhà đều nát vụn ra cả. - Nó cày đất lên như lợn ta lấy mõm ủi vậy,
- một người khác nói - Ghê thật, khiếp cả người. - hắn cười và nói thêm. - May
phúc mà cậu nhảy phắt sang một bên, không thì nó xơi cậu nát nhừ rồi. Dân phố gọi
họ. Họ đứng lại và kể rằng một quả tạc đạn đã rơi xuống cái nhà ngay bên cạnh
nhà họ. Trong lúc đó đạn vẫn thi nhau bay trên đầu, tiếng rít nhanh và ghê rợn
của pháo đạn, chen lẫn tiếng vun vút dễ chịu của tạc đạn. Nhưng không có quả đạn
nào rơi xuống gần, tất cả đều bay vượt qua. Alpatyts lên xem. Người chủ quán đứng
ở bên cổng. - Có gì đâu mà nhìn với ngó! - Ferapontov quát chị nấu bếp mặc váy
đỏ ống tay áo xắn lên, hai khuỷu tay trần đung đưa, lúc bấy giờ đã ra tận góc
phố để xem người ta nói gì. - Lạ thật. - Chị lẩm bẩm, nhưng nghe tiếng chủ, chị
liền chạy về, vừa chạy vừa kéo váy xuống. Người ta lại nghe thấy một tiếng gì
rít lên nhưng lần này rất gần, và như một con chim từ trên cao sà xuống, một
tia chớp sáng lóe lên giữa phố, một tiếng nổ vang lên và khắp dãy phố mù mịt những
khói. - Khốn nạn! Mày làm sao thế? - Người chủ nhà quát lên và chạy về phía chị
nấu bếp. Cũng trong lúc ấy, tiếng đàn bà rên ta vang lên từ bốn phía, một đứa
trẻ hoảng sợ khóc òa lên và đám đông im lặng, mặt tái xanh, xúm quanh chị nấu bếp.
Tiếng rên rỉ kêu ta của chị át cả những tiếng khác ở trong đám đông. - Ôi, ối,
làng nước ơi, anh em ơi! Đừng để tôi chết, làng nước ơi!… Năm phút sau, ở ngoài
đường không còn ai nữa. Người ta dã mang chị nấu bếp vào nhà bếp, đùi của chị
đã bị một mảnh tạc đạn bắn gãy. Alpatyts, người đánh xe của lão, vợ con của
Ferapontov, người coi cổng đều đã nấp vào hầm rượu, lắng tai nghe ngóng. Tiếng
gầm của đại bác, tiếng rít của tạc đạn và to hơn cả là tiếng rên ta của chị nấu
bếp, vẫn không lúc nào dứt. Bà vợ chủ quán khi thì ru và dỗ con, khi thì hỏi tất
cả những người vào nấp ở hầm rượu với cái giọng thì thào rên rỉ xem ông chồng
nãy giờ vẫn ở ngoài đường nay ở đâu. Người bán hàng vừa vào hầm bảo là chồng ba
đang theo người ta đến nhà thờ rước bức thánh thần kỳ của thành Smolensk đi nơi
khác. Đến chập tối, tiếng đại bác ngớt dần. Alpatyts ra khỏi hầm rượu và dừng lại
ở ngưỡng cửa. Bầu trời chiều trước đây trong sáng nay đã đen kít những khói. Và
qua lớp khói này vành trăng lưỡi liềm hiện lên, cao vòi vọi, chiếu xuống đất một
ánh sáng kỳ ảo. Sau khi tiếng gầm dữ dội của đại bác đã ngớt, thành phố lại
chìm trong im lặng, chỉ có tiếng chân bước, tiếng rên rỉ, tiếng gọi í ới xa xa,
tiếng nổ lách tách của những dám cháy. Những âm thanh này nghe như lan rộng ra
khắp thành phố. Những tiếng rên rỉ của chị nấu bếp giờ đã im bặt. Từ hai phía
những cột khói đen bốc lên từ các đám cháy và tòa rộng ra. Ngoài phố, những tốp
lính mặc quân phục khác nhau kéo qua, kẻ thì đi, người thì chạy, mỗi người một
phía, không có hàng ngũ gì cả, trông như đám kiến vỡ tổ. Alpatyts thấy một người
trong bọn họ kéo nhau vào sân nhà Feraponlov. Alpatyts bước ra cổng. Một trung
đoàn trong khi rút lui vội vã chen chúc nhau, xô đẩy nhau làm nghẽn cả đường phố.
- Thành phố bị bó ngỏ rồi! Đi đi thôi đi đi thôi. - Một sĩ quan trông thấy bóng
Alpatyts liền nói: đoạn quay lại quát binh sĩ. - Đứa nào dám mò vào sân nhà người
ta thì sẽ biết tay tao. Alpatyts quay vào nhà, gọi người xà ích bảo đánh xe ra.
Tất cả những người nhà của Ferapontov cũng ra theo Alpatyts và người đánh xe.
Trông thấy khói và cả những ngọn lửa của các đám cháy bây giờ đã hiện rõ trong
bóng hoàng hôn, người đàn bà nãy giờ im lặng bỗng cất tiếng kêu khóc than vãn.
Như thể phụ họa với họ ở hai đầu phố cùng vang lên những tiếng kêu khóc như vậy.
Ở dưới mái hiên, Alpatyts và người đánh xe tay run lẩy bẩy đang lo ngỡ những sợi
dây cương và dây thắng đang mắc vào nhau. Khi xe đã ra khỏi cổng, Alpatyts thấy
trong cửa hàng của Ferapontov đang mở cửa, có mười người lính miệng nói bô bô,
tay lo nhét bột mì và hạt nhân sa vào bị. Vừa lúc ấy Ferapontov ở ngoài phố về.
Nhìn thấy tốp lính ông ta toan kêu lên nhưng rồi bỗng im bặt, giơ hai tay túm lấy
tóc và phá lên cười, tiếng cười nghẹn ngào nghe như tiếng nấc. - Anh em cứ mang
hết đi, mang hết đi cho tôi! Đừng có để gì cho bọn quỷ sứ kia - Ông ta vừa nói
vừa vơ mấy cái bị cột vất ra đường. Mấy người lính sợ hãi bỏ chạy, mấy người
lính khác vẫn tiếp tục nhét bột vào bị. Trông thấy Alpatyts, Ferapontov quay về
phía lão: - Thôi thế là xong! Nước Nga đi đời rồi! - Ông ta kêu lên - Ông
Alpatyts ơi, nước Nga đi đời rồi! Tôi sẽ thân hành châm lửa đốt nhà. Thế là hết!…
- Ông ta chạy bổ ra ngoài sân. Ngoài đường đông nghịt những tên lính, ùn ùn kéo
đi không ngớt làm cho xe Alpatyts không sao đi được, đành phải nán đợi. Vợ của
Ferapontov cùng ngồi với các con trên một chiếc xe tải đợi lúc có thể đi được.
Trời đã tối mịt. Trên bầu trời lác đác những vì sao và vành trăng lưỡi liềm chốc
chốc lại chiếu sáng qua màn khói phủ. Khi đi xuống sông Dniepr, chiếc xe của
Alpatvlts và chiếc xe của bà vợ Ferapontov đang đi chầm chậm giữa những đoàn xe
khác và những hàng binh sĩ bỗng phải dừng lại. Gần ngã tư nơi xe dừng, một ngôi
nhà và mấy cái cửa hàng đang cháy ở trong một ngõ hẻm. Đám cháy đang tàn dần.
Ngọn lửa khi thì tắt ngấm và lấp hẳn trong đám khói đen, khi thì bừng lên chiếu
sáng một cách rõ rệt lạ lùng khuôn mặt của những người đang chen chúc nhau ở
ngã tư. Trước đống lửa, những bóng đen vật vờ qua lại, và qua tiếng lửa nổ lép
bép liên hồi có thể nghe những tiếng kêu la ơi ới. Alpatyts xuống xe, và thấy
chẳng dễ gì mà có thể đi được ngay, bẽn lẽn vào trong ngõ để xem dám cháy gần
hơn. Binh sĩ đi đi lại lại không ngớt trước đám cháy, và Alpatyts thấy hai người
lính cùng với một người mặc áo khoác bằng dạ xù mang những thanh xà cháy rực
qua đường sang sân nhà bên cạnh, còn những người khác thì ôm theo từng bó cỏ
khô. Alpatyts đến gần một đám đông đang đứng trước một gian nhà kho cao lửa bốc
cháy rần rật. Tường đều bốc cháy, bức tường phía sau đã đổ xuống, mái nhà đã sập,
mấy chiếc kèo bốc cháy ngùn ngụt. Hẳn là đám người này đang đứng đợi xem lúc
mái nhà đổ ụp xuống, Alpatyts cũng đứng đợi. - Alpatyts! - Đột nhiên có - một
giọng nói quen thuộc gọi lão. - Trời ơi! Công tước - Alpatyts nói, nhận ngay ra
giọng nói của vị công tước trẻ tuổi của mình. Công tước Andrey mình mặc áo
khoác, cưỡi con ngựa ô đứng ở phía sau đám đông. Đang nhìn Alpatyts. Ông làm gì
ở đây thế? - công tước Andrey hỏi. - Thưa… thưa ngài… - Alpatyts nói đoạn bật
lên khóc rưng rức, - Thưa ngài… thế là chúng ta chết cả hay sao? - Ông làm gì ở
đây thế? - công tước Andrey hỏi lại. Ngọn lửa bừng sáng lên khiến Alpatyts nhìn
thấy khuôn mặt tái xanh và mệt mỏi của ông chủ trẻ tuổi. Alpatyts kể lại việc
mình được sai đi Smolensk và đến lúc về đã chật vật ra sao. - Thưa ngài, có phải
chúng ta chết thật không? - Lão hỏi lại. Công tước Andrey không đáp, chàng rút
quyển sổ tay xé một tờ, nhắc đầu gối lên kê và viết mấy chữ bằng bút chì. Chàng
viết cho em gái: “Smolensk sẽ bị bỏ ngỏ. Trong tám ngày nữa Lưxye Gorư sẽ bị
chiếm. Đi ngay Moskva. Trả lời ngay cho anh biết khi nào khởi hành bằng cách
cho một người đưa tin đến Uxvyai tìm anh”. Sau khi viết và giao tờ giấy cho
Alpatyts, công tước Andrey dặn lão cách thu xếp cho lão công tước, công tước tiểu
thư và con trai chàng cùng với người gia sư ra đi và cách làm thế nào để trả lời
cho chàng biết ngay. Chàng chưa nói dứt lời thì một sĩ quan tham mưu với một
người tuỳ tùng theo sau đã phi ngựa đến. - Ồng là đại tá phải không? - Viên sĩ
quan tham mưu quát lên với cái giọng lơ lớ của người Đức. Tiếng nói của hắn
công tước Andrey nghe quen quen. - Người ta đốt nhà trước mắt ông thế mà ông cứ
đứng yên đấy à? Như thế nghĩa là thế nào. Ông phải chịu trách nhiệm về việc này
- Berg thét lên… Lúc này Berg đã làm tham mưu phó cánh trái của quân đoàn bộ
binh thứ nhất, “một chức vụ rất dễ chịu và dễ được chú ý” như chàng vẫn nói.
Công tước Andrey nhìn Berg không đáp và nói tiếp với Alpatyts: - Ông nhớ bảo là
tôi đợi thư trả lời ngày mùng mười, nếu ngày mùng mười mà không có tin báo mọi
người đã đi cả thì tôi bắt buộc phải bỏ hết mọi việc để về Lưxye Gorư đấy. -
Thưa công tước, - Berg nhận ra công tước Andrey liền nói để tự bào chữa. - Sở
dĩ tôi nói như vậy là vì tôi phải thi hành những mệnh lệnh của cấp trên và tôi
bao giờ cũng thi hành mệnh lệnh một cách nghiêm túc… Xin công tước tha lỗi. Ở
giữa đám lửa có tiếng nổ lốp bốp. Ngọn lửa bỗng hạ xuống trong chốc lát; những
cột khói đen ngòm ở mái nhà bốc lên. Người ta lại nghe một tiếng răng rắc ghê sợ
và cả một khối đồ sộ đổ ụp xuống… - Ồ ồ ồ đám người gào lên để phụ họa theo tiếng
mái nhà kho đổ ụp xuóng ầm ầm. Từ mái nhà bốc lên mùi bánh mì và bánh đa bị
cháy. Ngọn lửa bùng lên chiếu sáng những khuôn mặt mệt mỏi nhưng phấn chấn của
người quây quần xung quanh đám cháy. Người mặc áo khoác dạ xù giơ hai tay lên
trời kêu to: - Hay lắm! Nổ giòn lắm! Khá lắm các cậu ạ
Chính ông chủ nhà đấy - có tiếng xì xào. - Nghe rồi chứ, -
công tước Andrey nói với Alpatyts, - Ông nhớ nói lại tất cả những điều tôi đã dặn.
- Và không nói một lời với Berg trong lúc hắn vẫn đứng lặng thinh bên cạnh
chàng, công tước Andrey thúc ngựa rẽ vào ngõ. Chương 4 Từ Smolensk, quân ta vẫn
tiếp tục rút lui. Quân địch đuổi theo. Ngày mồng mười tháng tám, trung đoàn
công tước Andrey chỉ huy đi trên đường cái lớn cạnh con đường dẫn đến Lưxye
Gorư. Đã hơn ba tuần nay, trời nóng nực và khô ráo. Ngày nào cũng có những dám
mây ùn ùn kéo đến, đôi khi che cả ánh nắng, nhưng đến chiều thì mây lại tan và
mặt trời!ặn trong đám sương mù màu đỏ gạch. Mặt đất còn mát được đôi chút chỉ
là nhờ sương đêm xuống nhiều. Lúa mì chưa gặt khô róc lại, hạt rơi vương vãi.
Các ao đầm đều khô cạn hết; gia súc đói kêu rống lên vì không kiếm được thức ăn
trên những cánh đồng cỏ bị ánh nắng thiêu đốt. Chỉ có ban đêm và trong rừng, chỗ
nào có sương thì còn mát một chút, nhưng trên đường cái, trên con đường cái lớn
quân đội trẩy đi thì chẳng có gì, mát mẻ, ngay cả ban đêm hay lúc đi qua đường
rừng cũng vậy. Người ta chẳng thấy vết sương nào vì sương đã thấm vào dám bụi
phủ trên dường dày đến nửa tấc. Trời vừa mới hửng sáng thì quân đội đã lên đường
Những đoàn xe vận tải, những đội pháo binh lặng lẽ kéo đi, bánh xe ngập đến trục,
người thì ngập đến mắt cá trong cái lớp bụi mềm, ngột ngạt và nóng hâm hấp mà
trời đêm cũng chẳng làm dịu bớt được chút nào. Một phần còn lại bốc lên thành một
đám mây che trên đâu đoàn quân, lọt vào mắt, mũi, tóc, lại, nhất là vào phôi của
người và ngựa. Mặt trời càng lên cao thì cái dám mây này càng bốc lên cao, và
qua dám bụi nhỏ và nóng bỏng này, nhìn bằng mắt thường người ta cũng có thẻ thấy
mặt trời không bị mây che, trông như một quả cầu to đỏ tía. Không có lấy một
hơi gió thoảng, và người ta nghẹt thở trong cái bầu không khí im lìm này. Họ bước
đi, lấy khăn tay bịt mũi và miệng. Mỗi khi qua làng mọi người đều đậm bổ đến những
chỗ có giếng và uống cạn đến cho đến tận bùn. Công tước Andrey chỉ huy một
trung đoàn; việc tổ chức đơn vị, chăm nom phúc lợi của binh sĩ, sự cần thiết phải
nhận mệnh lệnh và ra lệnh thu hút tất cả tâm trí của chàng. Việc thành phố
Smolensk bị đốt cháy và bị bỏ rơi đã đánh dấu một giai đoạn lớn trong đời
chàng. Lòng căm phẫn đối với quân thù mới nảy sinh làm chàng quên cả nỗi buồn
riêng. Chàng để tất cả tâm trí vào công việc của trung đoàn, chàng quan tâm săn
sóc đến binh lính cũng như sĩ quan và rất ân cần đối với họ. Trong trung đoàn,
binh sĩ gọi chàng là công tước của chúng ta, họ tự hào về chàng và yêu mến
chàng. Nhưng chàng chỉ tốt và ân cần đối với binh sĩ trong trung đoàn của
chàng, đối với những người như Timokhin, vv… là những người hoàn toàn mới mẻ đối
với chàng và thuộc một giới khác, những người không thể nào hiểu chàng cũng như
không thể nào biết được quá khứ của chàng; trái lại, mỗi khi chàng đứng trước một
người bạn cũ, những người trong bộ tham mưu, thì thái độ của chàng thay đổi hẳn:
chàng đâm ra khó chịu, hay châm chọc, mỉa mai và khinh người. Tất cả những gì
nhắc chàng nhớ đến quá khứ đều làm cho chàng bực bội, và chính vì vậy, trong những
quan hệ của chàng với cái thế giới cũ ấy chàng chỉ cố gắng làm sao cho khỏi bất
công và làm trờn nhiệm vụ của mình. Thực vậy trước mắt công tước Andrey, tất
nhiên đều hiện ra dưới một ánh sáng âm u, ảm đạm, nhất là từ ngày mùng sáu
tháng tám, sau khi quân ta bỏ Smolensk (theo ý chàng người ta phải và có thể bảo
vệ thành phổ này) và sau khi cha nàng, tuy đang ốm vẫn phải chạy về Moskva vứt
bỏ lại cái điền trang Lưxye Gorư yêu quý của ông, nơi mà ông đã tốn bao nhiêu
công phu xây dựng và khai khẩn để cho người ta cướp phá. Tuy thế, nhờ có trung
đoàn, chàng vẫn có thể nghĩ đến một vấn đề khác, hoàn toàn không liên quan đến
những vấn đề chung: nghĩ đến trung đoàn của chàng. Ngày mồng mười tháng Tám, đạo
quân trong đó có trung đoàn của chàng đến gần ngang Lưxye Gorư. Cách đây hai
ngày trước công tước Andrey nhận được tin cha chàng, con chàng và em gái chàng
đã đi Moskva. Mặc dầu chàng không có việc gì phải làm ở Lưxye Gorư, nhưng vì
chàng vốn có cái thói muốn làm cho nỗi buồn bực của mình càng thêm gay gắt, nên
chàng quyết định thế nào cũng phải ghé qua Lưxye Gorư. Chàng ra lệnh đóng yên
cương và rời khỏi nơi trung đoàn trú quân, đi ngựa về làng cũ, nơi chàng đã ra
đời và sống qua thời thơ ấu. Chàng đi men theo bờ ao, nơi mà trước đây lúc nào
cũng có hàng chục người đàn bà vừa nói chuyện vừa gặt và đập quần áo. Trên bờ
ao chẳng có một bóng người, còn cái cầu ao thì đã rơi ra khỏi bờ, chìm xuống nước
một nửa và trôi ra giữa ao. Công tước Andrey đến gần ngôi nhà của người canh cổng.
Cạnh cái cổng bằng đá chẳng thấy ai, cánh cổng cũng chẳng đóng. Trên những lối
đi trong vườn cỏ đã mọc xanh rì, mấy con bê và mấy con ngựa đi rông trong khu
vườn kiểu Anh. Công tước Andrey đến khu vườn ủ cây: những miếng kính đã vỡ, những
cây con trong các thùng, cây thì đã đổ, cây thì đã khô héo. Chàng gọi Tarax,
người làm vườn. Chẳng thấy ai thưa. Chàng vòng qua nhà ủ cây đi đến khoảng sân
nề thì thấy dãy hàng đào bằng gỗ chạm đã bị phá huỷ hết, và cả trái lẫn cành
cây trong vườn đều bị vặt trụt. Một người nông dân già (công tước Andrey lúc nhỏ
thường thấy ông ta ngồi bên cổng) ngồi trên cái ghế dài sơn xanh đang tết một
chiếc giày sợi. Ông ta điếc nên không nghe bước chân của công tước Andrey đến gần.
Ông ta ngồi trên chiếc ghế dài trước kia lão công tước ngồi, bên cạnh có mấy ống
sợi gai treo trên cành một mộc lan khô và gãy. Công tước Andrey đến tòa nhà. Một
vài cây bồ đề trong khu vườn xưa bây giờ đã bị đẵn, một con ngựa xám màu xám
cùng với con nó đang đi rông ngay trước nhà, giữa những khóm hoa hồng. Những
cánh cửa sổ đã bị đóng đinh kín mít. Chỉ có một cửa sổ ở dưới là còn mở. Nhìn
thấy công tước Andrey, một đứa bé chạy bổ vào trong nhà. Alpatyts sau khi cho
gia đình đi hết vẫn ở lại một mình ở Lưxye Gorư. Lão đang ngồi trong nhà đọc
sách “Thân thể các vị thánh”. Nghe tin công tước về, lão vừa đi ra vừa cài cúc
áo, mắt vẫn đeo kính, vội vàng ra đón chàng và chẳng nói chẳng rằng ôm chầm lấy
đầu gối chàng mà khóc, rồi lão quay mặt đi, bực bội vì đã tỏ ra yếu đuối, và bắt
đầu kể lại cho chàng rõ sự tình. Tất cả những cái gì quý giá đều đã chở đi
Bogutsarovo rồi. Lúa mì độ hai trăm năm mươi tạ cũng đã được đửa đến đấy; còn cỏ
và lúa mì mùa xuân, một mùa đặc biệt, như Alpatyts nói, đã bị quân lính cắt mất
từ lúc còn xanh. Nông dân bị phá sản, một số đã đến Bogutsarovo, còn một số ít ở
lại. Công tước Andrey không để cho lão nói hết, chàng hỏi: - Cha tôi và em gái
tôi đi từ bao giờ? Ý chàng muốn hỏi là đi Moskva. Người Alpatyts tưởng chàng muốn
hỏi họ đi Bogutsarovo từ hôm nào nên nói rằng họ đi vào ngày mồng bảy. Rồi lão
lại con cà con kê về những công việc ở điền trang và xin cho biết bây giờ phải
làm gì: - Có nên giao yến mạch cho quân đội sau khi nhận được biên lại không?
Chúng ta đang còn một nghìn hai trăm tạ - lão hỏi. “Ta biết trả lời ông ta như
thế nào bây giờ?” - Công tước Andrey nghĩ thầm, đưa mắt nhìn cái trán hói của
ông già sáng bóng dưới ánh nắng, và trông gương mặt của lão, chàng thấy lão
cũng hiểu rằng bây giờ mà hỏi những câu này là không đúng lúc nhưng lão vẫn hỏi
để đẹp bớt nỗi đau xót trong lòng. - Được cứ giao cho họ. - Chàng nói. Công tước
Andrey thấy vườn tược lộn xộn như thế - Alpatyts nói - là vì không tài nào ngăn
cấm họ được. Ba trung đoàn đã nghỉ đêm ở đây, nhất là lính long kỵ binh. Tôi đã
ghi cấp bậc và tên họ viên sĩ quan chỉ huy để làm đơn khiếu nại. - Còn ông, ông
định làm gì ở đây? Nếu quân địch đến đây thì ông có ở lại không? - Công tước
Andrey hỏi. Alpatyts quay mặt về phía công tước Andrey và nhìn chàng một lát rồi
bỗng đưa một cánh tay lên trời với một cử chỉ trang nghiêm và nói: - Thượng đế
xưa nay vẫn che chở cho tôi, xin để ý muốn của Người được thực hiện. Một đám
nông dân và gia nhân đi trên bồn cỏ cất mũ lại gần công tước Andrey. - Thôi!
Xin từ biệt. - công tước Andrey cúi xuống nói với Alpatyts. - Ông cũng đi đi,
mang được gì thì mang và bảo mọi người đến Ryazan hay đến điền trang ngoại
thành Moskva. Alpatyts khẽ ẩy lão ra và phi ngựa dọc theo con đường trong vườn.
Trước nhà ủ cây, ông già vẫn ngồi điềm nhiên như con ruồi đỗ trên mặt một người
chết, vỗ vỗ chiếc giày da lên cái cốt lồng. Hai đứa con gái nhỏ gấu váy kéo lên
đựng đầy những quả mận vừa mới hái trên những cây mận trong vườn ủ cây, đang từ
đấy chạy ra thì gặp phải công tước Andrey. Trông thấy ông chủ trẻ tuổi, đứa lớn
vẻ mặt hốt hoảng nắm lấy tay đứa nhỏ và cả hai kéo nhau nấp ra sau cây bạch
dương, không kịp nhặt những quả mận xanh rơi vương vãi trên đất. Công tước
Andrey hối hả quay mặt đi, sợ hai đứa bé biết chàng đã trông thấy chúng. Chàng
thương hại cho đứa con gái xinh xắn đang khiếp sợ. Chàng không dám nhìn nó,
nhưng đồng thời lại thấy thèm nhìn không sao nén nổi. Một tình cảm mới mẻ, dịu
dàng và đầy sức an ủi tràn vào tâm hồn chàng khi nhìn những đứa trẻ kia: chàng
hiểu rằng trên đời còn có những quyền lợi khác của con người, hoàn toàn xa lạ đối
với những quyền lợi của chàng và cũng chính đáng như vậy. Hai đứa hé kia chi
khát khao mong mói có một điều là mang những quả mận xanh kia đi ẩn nốt mà
không bị người ta bắt, và công tước Andrey cũng cùng hai đứa bé cầu mong như vậy.
Chàng không thể nào ngăn cấm mình không nhìn chúng một lần nữa. Cho rằng mình
đã thoát vòng nguy hiểm, chúng nhẩy ra khỏi nơi ẩn nấp và hai tay túm chặt lấy
gấu áo, miệng reo lanh lảnh, chúng vui vẻ chạy tung tăng trên bãi cỏ để lộ hai
đôi chân trần nhỏ bé rám nắng. Sau khi rời khỏi con đường cái lớn đầy bặm bụi
mà quân đội đang hành quân, công tước Andrey cảm thấy trong người hơi mát mẻ
đôi chút. Nhưng vừa đi khỏi Lưxye Gorư được một quãng đường ngắn, chàng lại ra
đường cái và bắt gặp trung đoàn của mình đang dừng lại nghỉ ở cạnh con đê đắp
bên một cái ao nhỏ. Bấy giờ là hai giờ chiều. Mặt trời, một quả cầu đỏ rực ở
trong đám bụi mù, đốt cháy lưng người ta qua lớp áo đen. Lớp bụi vẫn im lìm lơ
lửng trên đám quân vì bây giờ họ đã dừng lại nói chuyện bô bô. Không một ngọn
gió thoảng qua. Trong khi đi dọc theo bờ đê, công tước Andrey cảm thấy mùi bùn
và hơi mát của cái ao bốc lên. Chàng muốn ngâm mình xuống nước, dù nó bẩn đến
đâu cũng mặc. Chàng ngoái cổ nhìn lại phía ao nơi có tiếng reo cười đưa lại. Nước
ao nhỏ đục ngầu, đầy những bèo, hình như dâng đến ba mươi phân và tràn ngập con
đê vì nó đầy những binh sĩ đang lội dưới nước, thân hình trần truồng trắng lôm
lốp, tay, cổ và mặt đều đỏ như gạch. Tất cả cái mớ thịt người trắng hếu và trần
truồng ấy đang reo cười và vùng vẫy dưới cái ao bẩn thỉu, chẳng khác gì một mớ
cá chen chúc nhau trong một cái bình tưới. Cảnh tắm rửa này xem ra rất vui, cho
nên nó lại càng gợi cho người ta những ý nghĩ buồn bã. Một người lính trẻ tuổi
tóc hung thuộc đại đội ba (công tước Andrey biết anh ta) ở trên bắp vế thắt một
cái nịt, vừa làm dấu thánh giá vừa bước lùi lại để lấy đà nhảy xuống nước, một
người khác, một hạ sĩ quan tóc đen bù xù, nước đến thắt lưng, đang quay ngang
quay ngửa cái thân hình gân guốc, hì hụp dưới nước một cách vui vẻ và lấy hai
bàn tay rám nắng đến tận cổ tay vốc nước đổ lên đầu. Người ta nghe tiếng người
cười nói, tiếng gọi nhau, tiếng tay vỗ vào người nhau đen đét. Ở trên bờ, trên
đê, dưới ao, đâu đâu cũng là da thịt trắng lôm lốp khỏe mạnh, lực lưỡng.
Timokhin, viên sĩ quan mũi đỏ đang đứng trên đê lấy khăn lau mình, nhìn thấy
công tước Andrey, anh lúng túng nhưng cũng đánh bạo nói với chàng: - Thưa ngài,
tắm thế này dễ chịu lắm! Có lẽ mời ngài tắm một chút - anh ta nói. - Bẩn lắm -
công tước Andrey cau mặt nói. - Chúng tôi sẽ bảo họ tránh ra để ngài tắm cho sạch.
- và Timokhin, người vẫn còn trần truồng, vội chạy đi ra lệnh. - Công tước muốn
tắm. - Công tước nào? Công tước của chúng ta ấy mà? - Có tiếng nói xôn xao và
ai nấy vội vàng tránh ra làm cho Andrey phải khó nhọc lắm mới bảo được họ đứng
yên. Chàng thấy nên tắm ở trong kho lúa thì hơn. “Thịt người, thân thể, thứ thịt
làm mồi cho đại bác - chàng vừa nghĩ thầm vừa đưa mắt nhìn cái thân hình trần
truồng của mình, và rùng mình không hẳn vì rét mà chính vì một cảm giác chán
ngán và ghê tởm và chàng không hiểu vì sao bỗng tràn ngập tâm hồn chàng khi
nhìn thấy tất cả những thân hình kia đang lội bì bõm dưới cái ao bẩn thỉu”.
Ngày mồng bẩy tháng tám, trong khi đóng quân ở Mikhailovka trên con đường
Smolensk, công tước Bagration viết một bức thư cho Arakseyev lời lẽ như sau:
“Kính gửi bá tước Alekxey Andreyevich, (ông viết thư cho Arakseyev, nhưng lại
viết rằng bức thư của mình sẽ được hoàng đế đọc, cho nên ông cố hết sức cân nhắc
từng chữ). “Tôi chắc quan tổng trưởng đã báo cáo với ngài về việc bỏ ngỏ
Smolensk cho quân địch chiếm. Thật là đau xót, đáng buồn, và toàn thể quân đội
đều tuyệt vọng khi thấy vị trí quan trọng nhất của ta đã bị bỏ rơi một cách
không cần thiết. Riêng về phần tôi, tôi đã chân thành khẩn khoản ông ta; nhưng
chẳng có cách gì thuyết phục được ông ta cả. Tôi lấy danh dự thề với ngài rằng
Napoléon đã bị hãm vào tình trạng nguy khốn hơn bao giờ hết và hắn có thể mất một
nửa quân đội mà không lấy được Smolensk. Quân đội ta đã và đang chiến đấu anh
dũng hơn bao giờ hết. Với mười lăm ngàn người tôi đã chặn quân địch trong hơn
ba mươi lăm tiếng đồng hồ và đánh bại chúng. Nhưng ông ta thì không muốn chống
cự, dù chỉ trong mười bốn tiếng đồng hồ. Đó là một sỉ nhục và một vết nhơ đối với
quân đội ta, còn về ông tổng trưởng thì tôi thiết tưởng không đáng sống ở trên
đời này nữa. Nếu ông ta báo tin với ngài rằng quân ta đã bị tổn thất nặng nề
thì đó là một tin sai sự thật. Có lẽ quân ta chỉ mất độ bốn ngàn người chứ
không nhiều hơn, nhưng dù cho có mất một vạn đi nữa thì đã làm sao? Chiến tranh
là thế. Trái lại, những tổn thất của quân địch không sao kể xiết. “Chống cự
thêm hai ngày nữa thì mất gì? Ít nhất là chúng sẽ phải rút lui bởi vì chúng
không còn đủ nước cho người cũng như ngựa uống. Ông ta đã thề với tôi là sẽ
không rút lui nữa. Thế rồi đột nhiên ông ta gửi cho tôi một bản thông báo cho
biết rằng ông ta bỏ đi lúc ban đêm. Làm ăn như thế thì không thể nào chiến đấu
được, cứ thế thì chẳng bao lâu chúng sẽ đưa quân địch đến Moskva. “Có tin đồn
ngài đã nghĩ đến việc ký hòa ước. Cầu thượng đế đừng để ngài nghĩ đến việc đó.
Sau tất cả những hy sinh, sau tất cả những cuộc rút lui điên rồ như thế lại ký
hòa ước nữa ư? Làm thế thì ngài sẽ làm cho cả nước Nga nổi dậy chống lại ngài
và chúng tôi đều sẽ xáu hổ vì đã mang quân phục. Đã đến nước này, ta phải đánh,
một khi mà nước Nga còn có thể chiến đấu được, và phải chiến đấu đến người cuối
cùng”. “Chỉ nên để một người chỉ huy mà thôi, chứ không nên có hai người. Ông tổng
trưởng thì giỏi nhưng làm tướng thì không những kém mà thậm chí còn tệ hại. Ấy
thì mà vận mệnh của tổ quốc lại giao phó cho ông ta… Thật tôi bực quá muốn phát
điên mất. Xin ngài tha cho tôi đã viết quá liều lĩnh. Rõ ràng là kẻ đã khuyên
ký hòa ước và để cho quan tổng trưởng chỉ huy quân đội là một kẻ không yêu
hoàng đế và muốn cho tất cỉả chúng ta bị tiêu diệt. Tôi nói thực với ngài:
thành lập ngay dân quân đi. Bởi vì ông tổng trưởng đang đưa vị khách quý của
ông ta theo vào thủ đô một cách hết sức tài tình. Ông sĩ quan hành dinh ngự tiền
Voltxoghen làm cho toàn quân ngờ vực rất nhiều. Người ta nói với ông ấy là người
của Napoléon hơn là người của chúng ta, và chính ông ấy khuyên tổng trưởng
trong mọi việc. Về phần tôi, không những tôi đã tỏ ra lễ độ với ông ta mà tôi
còn vâng lời ông ta như một anh hạ sĩ, mặc dầu cấp bậc tôi cao hơn. Phải làm
như vậy tôi cũng thấy khó chịu nhưng tôi phục tùng vì tình yêu của tôi với
hoàng đế, vị ân chủ của chúng ta. Tôi chỉ than phiền một nỗi là tại sao hoàng đế
lại giao đạo quân vinh quang của chúng ta cho những người như thế chỉ huy. Ngài
thử tưởng tượng mà xem, vì cuộc rút lui này đã mất hơn mười lăm ngàn người chết
vì kiệt sức và bệnh tật trong các nhà thương; trái lại, nếu ta tấn công thì điều
đó không xảy ra rồi. Trời ơi, ngàỉ cho tôi biết tổ quốc của chúng ta, người mẹ
của chúng ta sẽ nói gì khi nghe thấy chúng ta giao phó tổ quốc tốt đẹp và anh
dũng cho một bọn chó má như vậy và làm cho mọi người dân căm phẫn và hổ thẹn? Tại
sao lại sợ mà sợ cái gì kia chứ? Nếu tổng trưởng lưỡng lự, nhút nhát, hồ đồ, chậm
chạp, nếu ông ta đủ mọi khuyết điểm thì đó không phải là lỗi của tôi. Toàn quân
chỉ biết khóc và nguyền rủa ông ta thậm tệ…”. Chương 5 Trong vô số những cách
phân loại có thể dùng cho các hiện tượng của cuộc sống, ta có thể phân biệt những
cách sống mà nội dung chiếm ưu thế với những cách sống mà hình thức chiếm ưu thế.
Trái với cuộc sống ở thôn quê. Ở thị trấn. Ở các tỉnh, ngay cả ở Moskva nữa, cuộc
sống ở Petersburg, nhất là ở các phòng khách thính, có thể xếp vào loại thứ
hai. Từ năm 1805, nước ta có hòa hiếu rồi lại xung đột với Bonaparte, chúng ta
có lập ra những hiến pháp rồi lại bỏ đi, nhưng phòng khách của Anna Pavlovna và
phòng khách của Elen y nguyên như cũ: phòng khách của Anna Pavlovna vẫn hệt như
cách đây bảy năm và phòng khách của Elen cũng như dăm năm trước. Ở nhà Anna
Pavlovna, bao giờ người ta cũng sửng sốt khi nói đến những thành công của
Bonaparte và thái độ ân cần của các vị vua ở châu Âu đối với một âm mưu quỷ quyệt
nhằm mục đích duy nhất là làm cho nhóm triều thần mà Anna Pavlovna là đại biểu
phải bực bội lo âu. Trái lại, ở nhà Elen, người mà bản thân Rumiansev cũng hạ cố
tới thăm và cho là một người đàn bà thông minh lỗi lạc, thì năm 1808 cũng như
năm 1812, người ta bao giờ cũng say sưa nói đến cái dân tộc vĩ đại và con người
vĩ đại, người ta than phiền về việc nước Nga đã đoạn tuyệt với Pháp, và theo ý
kiến những người tụ họp ở nhà Elen thì việc này phải chấm dứt bằng một hòa ước.
Trong thời gian gần đây, sau khi hoàng đế đã rời quân đội về Petersburg, thì
trong hai phòng khách thính đối lập này đã xảy ra một vài sự náo động, và cả
hai bên đều có những hành động biểu lộ thái độ chống đối nhau, nhưng xu hướng
chính trị của hai nhóm vẫn không thay đổi.Trong nhóm giao tế của Anna Pavlovna,
người ta chỉ tiếp những người Pháp thuộc phái quân chủ chính thống sâu sắc, và
biểu lộ tư tưởng ái quốc bằng cách nói rằng không nên đi xem kịch Pháp và việc
chi phí cho một đoàn kịch như thế là tốn kém bằng nuôi cả một quân đoàn. Người
ta háo hức theo dõi những tin tức chiến sự và phao những tin tức đáng mừng nhất
cho quân đội ta. Trong nhóm của Elen, tức là nhóm Rumiansev, nhóm thân Pháp,
người ta phủ nhận những tin đồn đại về hành động tàn ác của quân địch và về
tính chất khốc liệt của chiến tranh; người ta bàn bạc về tất cả những cố gắng của
Napoléon để đi đến thương thuyết. Trong nhóm này, người ta công kích những kẻ
đã quá vội vàng khuyên nhà vua dời triều đình và những trường nữ học ở dưới
quyên bảo trợ của hoàng thái hậu đến Kazan. Nói chung, trong phòng khách của
Elen tất cả chiến sự chỉ là những cuộc thị uy vô nghĩa chẳng bao lâu sẽ đưa đến
hòa bình, và ý kiến chiếm ưu thể ở đây là ý kiến của Bilibin, lúc này đang ở
Petersburg và là một vị khách năng lui tới phòng khách của Elen (hễ ai đã là
người thông minh đều phải đến đây). Ý kiến ấy cho rằng cái quyết định vấn đề
không phải thuốc súng mà là những con người chế ra thuốc súng. Trong nhóm này
người ta chế nhạo một cách hóm hỉnh và rất thông minh, tuy vẫn rất thận trọng,
cái nhiệt tình yêu nước của Moskva (tin này cùng đến Petersburg một lúc với việc
hoàng đế trở về Petersburg). Trong nhóm của Anna Pavlovna thì trái lại, người
ta ca ngợi nhiệt tình ấy và nói đến nó như Pavlovna nói về các cổ nhân. Công tước
Vaxili vẫn giữ chức vụ quan trọng như trước, là cái khâu nốỉ liền hai nhóm. Ông
ta thường lui tới nhà bà bạn quý tôn tức Anna Pavlovna, đến thăm phòng khách
thích ngoại giao của con gái, và nhiều khi, vì cứ luôn đi lại giữa hai phe, ông
đâm ra lẫn lộn nói với nhà Elen những điều đáng lý phải nói ở nhà Anna
Pavlovna, và ngược lại cũng thế. Hoàng đế về Petersburg được ít lâu thì ở nhà
Anna Pavlovna, khi nói đến tình hình chiến tranh, công tước Vaxili đã phê phán
nghiêm khắc Barclay de Tolly và băn khoăn tự hỏi không biết ai sẽ được bổ nhiệm
làm tổng tư lệnh. Một người khách ở đây mà người ta thường gọi là một người rất
có giá trị kể lại rằng hôm nay ông ta thấy quan tư lệnh dân quân Petersburg là
Kutuzov vừa mới được bầu lên, chủ tọa việc đón tiếp dân quân ở điện tài chính,
và đánh bạo dự đoán rằng Kutuzov sẽ có thể là con người đáp ứng mọi yêu cầu.
Anna Pavlovna buồn rầu mỉm cười và nhận xét rằng từ trước đến nay Kutuzov chỉ
làm hoàng đếg bực mình. Công tước Vaxili ngắt lời Anna Pavlovna như thế này: -
Thì tôi đã nói đi nói lại mãi với hội nghị quý tộc nhưng người ta không nghe.
Tôi đã bảo việc cử ông ta làm tư lệnh dân quân không làm hoàng đế đẹp lòng. Nhưng
họ không nghe lời tôi. Vẫn cái thói chống đối ấy - Ông ta nói tiếp - Chống đối
ai mới được chứ? Chẳng qua chỉ vì chúng ta muốn bắt chước cái thứ nhiệt tình
ngu ngốc của dân Moskva… - công tước Vaxili nói, lúng túng trong một phút vì
quên rằng đáng lý phải chế nhạo nhiệt tình của dân Moskva ở nhà Elen, còn ở nhà
Anna Pavlovna thì phải ca ngợi kia. Nhưng ông ta lại chữa lại ngay. - Bá tước
Kutuzov, vị tướng già nhất của nước Nga mà ngồi trong viện quốc vụ thì thử hỏi
có hợp hay không, chẳng qua rồi ông ta cũng uổng công mà thôi. Làm sao lại có
thể cử làm tổng tư lệnh một con người không thể cưỡi ngựa, ngồi trong hội nghị
thì ngủ gật, đã thế đạo đức lại hết sức tồi. Ở Bucarest ông ta đã nổi tiếng lắm
đấy. Tôi không nói đến năng lực của ông ta nhưng làm thế nào lại có thể cử một
ông già lụ khụ và đui mù, phải, đúng là mù làm tổng tư lệnh trong tình hình như
thế này. Ông tưởng mù! Đẹp mặt nhỉ! Ông ta không thấy gì hết! Ông ta chỉ giỏi
chơi bịt mắt bắt dê!… Quả thật ông ta chẳng thấy gì hết. Không ai cãi lại. Ngày
hai mươi bốn tháng Bảy những điều đó là hoàn toàn có lý Nhưng ngày hai mươi
chín tháng Bảy, Kutuzov được phong tước công. Ông ta được phong tước công có
nghĩa là người ta muốn gạt ông ta ra, cho nên ý kiến của công tước Vaxili vẫn tỏ
ra đúng đắn, tuy bây giờ ông không phát biểu nó ra sốt sắng như trước. Nhưng
ngày mồng tám tháng Tám một hội đồng gồm có thống chế Xaltykov, Arakseyev,
Vyazmitinov, Lopukhin và Kochubey họp lại đề bàn về việc quân. Hội đồng kết luận
rằng sở dĩ vừa qua quân ta thất bại và vì quyền chỉ huy không thống nhất và mặc
dầu biết rằng Kutuzov không được hoàng đế ưa thích, sau khi thảo luận một lát,
hội đồng vẫn đề nghị cử Kutuzov làm tổng tư lệnh. Và cũng trong ngày hôm ấy,
Kutuzov được bổ nhiệm làm tổng tư lệnh quân đội và thống đốc tất cả các đất đai
do quân đội chiếm đóng. Ngày mồng chín tháng tám, công tước Vaxili lại gặp “con
người rất có giá trị” ở nhà Anna Pavlovna. “con người rất có giá trị” đang ve
vãn Anna Pavlovna vì ông ta muốn được bổ nhiệm làm giám đốc một trường nữ học… Công
tước Vaxili bước vào phòng, với vẻ đắc thắng của một người đã đạt được điều mà
mình mong muốn. - Này, ông có biết cái tin quan trọng vừa rồi không, công tước
Kutuzov nay là nguyên soái rồi. Thôi thế là mọi sự bất đồng ý kiến đều chấm dứt.
Tôi thật hả dạ, vui lòng. Bây giờ mới có được một con người xứng đáng. - ông ta
vừa nói vừa đưa mắt nhìn cử tọa, vẻ quan trọng và nghiêm nghị. Tuy đang mong muốn
leo lên cái địa vị mà ông đang chạy chọt, “ con người rất có giá trị” vẫn không
thể nào cưỡng lại ý muốn lưu ý công tước Vaxili rằng trước kia công tước nghĩ
khác. Làm như thế là thiếu lịch sự đối với công tước Vaxili, cũng như đối với
Anna Pavlovna là người đã đón cái tin ấy một cách niềm nở, nhưng ông không sao
nén nổi. - Nhưng thưa công tước, người ta bảo ông ta mù kia mà? - “con người rất
có giá trị”, ý muốn nhắc cho công tước Vaxili nhớ đến những lời mà bản thân
công tước đã nói. - Thôi đi, ông ta thấy rõ ra phết đấy! - công tước Vaxili nói
nhanh, giọng trầm trầm, vừa nói vừa ho húng hắng như thường lệ mỗi khi ông giải
quyết một việc khó khăn. - Ồ, ông ta nhìn rõ ra phết! - công tước Vaxili nhắc lại.
- Có một điều làm tôi bằng lòng nhất - Ông ta nói tiếp - đó là chính hoàng đế
đã cho ông ta nằm toàn quyền chỉ huy tất cả các đạo quân, thống đốc tất cả các
lãnh thổ, một quyền mà xưa nay không có vị tổng tư lệnh nào có được. Bây giờ
ông ta là một ông vua thứ hai, - công tước Vaxili kết luận, miệng nở một nụ cười
đắc thắng. - Xin Chúa phù hộ, xin Chúa phù hộ. - Anna Pavlovna nói-. “Con người
rất có giá trị” còn non nớt ngây thơ trong xâ hội cung đình, muốn lấy lòng Anna
Pavlovna, liền nói lại ý kiến trước đây của bà ta về vấn đề này: “Nghe nói
hoàng đế giao quyền lực ấy cho ông ta một cách miễn cưỡng. Nghe nói Người đỏ mặt
như một cô con gái nghe đọc truyện tiếu lâm khi Người nói với Kutuzov: “Hoàng đế
và tổ quốc trao cho khanh vinh dự này” có lẽ trong thâm tâm người không tán
thành lắm!” - Ồ, không phải đâu, không phải đâu. - Công tước Vaxili hăm hở nói
chen vào. Bây giờ ông ta yêu quý Kutuzov hơn ai hết. Theo ý công tước Vaxili
thì không những Kutuzov là một người hoàn toàn, mà mọi người còn sùng bái ông
ta nữa là khác. - Không, không thể nào làm như thế bởi vì hoàng đế trước đây đã
biết giá trị ông ta rất rõ. Anna Pavlovna nói: - Mong sao Chúa để cho Kutuzov nắm
lấy thực quyền một mình không để cho bất kì ai thọc gậy vào bánh xe, phải, thọc
gậy bánh xe! Công tước Vaxili hiểu ngay mấy chữ “bất kì ai” ở đây ám chỉ người
nào. Ông thì thào: - Tôi biết đích xác Kutuzov đã đưa ra một điều kiện nhất quyết
là thái tử sẽ không ở trong quân đội. Phu nhân có biết tướng quân nói gì với
hoàng đế không? Và công tước Vaxili nhắc lại những lời nghe đâu chính Kutuzov
đã nói gì với nhà vua: “Tôi không thể trừng phạt thái tử làm sai, cũng không thể
nào khen thưởng nếu thái tử đúng”. Ô, công tước Kutuzov là con người thông minh
tuyệt trần. Tôi đã biết rõ công tước từ lâu. - Thậm chí người ta còn nói rằng -
“con người rất có giá trị” đệm thêm (ông ta vốn thiếu cái lịch duyệt của những
bậc triều thần) - điện hạ đã nêu lên một điều kiện tuyệt đối là hoàng đế sẽ
không thân hành đến với quân đội. Ông ta vừa nói điều đó thì công tước Vaxili
và Anna Pavlovna đều quay mặt đi và đưa mắt nhìn nhau, buồn rầu thở dài về chỗ
ông này ngây thơ quá! Chương 6 Trong khi tất cả những việc ấy diễn ra ở Petersburg
thì quân Pháp đã tiến quá Smolensk và càng ngày càng đến gần Moskva. Sử gia
chuyên viết về Napoléon là Tyer, - cũng như các sử gia khác chuyên viết về
Napoléon, muốn thanh minh cho vị anh hùng của họ, chủ trương rằng Napoléon đã bị
nhử đến tận chân thành Moskva, trái với ý muốn của ông. Typer có lý, cũng như tất
cả các sử gia cố cắt nghĩa các sự kiện lịch sử bằng ý chí của một cá nhân đều
có lý cả; Typer cũng có lý ngang với các sử gia Nga đã khẳng định rằng Napoléon
đã bị nhử đến Moskva do sự khéo léo của các tưởng Nga. Ở đây, theo luật hồi tưởng,
tất cả quá khứ không những đã chuẩn bị cho việc xảy ra, mà lại còn có hiện tượng
tương hỗ cho sự việc càng thêm rối ren. Một người cao cờ thua một ván thì tin
chắc chắn và thành thật rằng mình thua là do một nước cờ đi lầm; anh ta tìm cái
lầm lỗi ấy ở lúc mới nhập cuộc mà quên rằng suốt ván cờ anh ta còn để lỡ nhiều
nước nữa, và không một nước cờ nào của anh ta hoàn thiện cả. Anh ta chỉ để ý đến
cái lỗi ấy vì nó đã bị đối thú lợi dụng. Còn phức tạp hơn thế biết mấy là cuộc
cờ chiến tranh, bởi vì chiến tranh diễn ra trong những hoàn cảnh thời gian nhất
định, và trong hoàn cảnh ấy không phải một ý chí duy nhất điều khiển được các bộ
máy vô tri, mà mọi việc xảy ra là do sự đụng chạm giữa vô số ý chí cá nhân. Tiến
quá Smolensk, Napoléon muốn giao chiến với quân Nga ở bên kia Dorogobuie trước
Viazma, rồi trước Txarevo Zaimits; nhưng do không biết bao nhiêu việc xảy ra,
quân Nga đã không thể giao chiến được trước khi lùi đến Borodino cách Moskva một
trăm mười hai dặm. Qua Viazma, Napoléon ra lệnh cho quân tiến thẳng đến Moskva.
Moskva, chốn kinh đô Á đông của đế quốc rộng lớn ấy, thành phố thiêng liêng của
các dân tộc thân thuộc Alekxandr, Moskva với vô số nhà thờ giống như những ngôi
chùa Trung Quốc. Thành Moskva kia không để cho trí tưởng tượng của Napoléon yên
tĩnh lấy được một chút. Trên chặng đường từ Viazma đến Txarevo Zaimits,
Napoléon cưỡi con ngựa kiệu lông tía thắt đuôi, theo hộ giá có đội cận vệ, một
đoàn tuỳ tùng, nhiều thị đồng và sĩ quan phụ tá Tham mưu trưởng Bertie ở lại
sau để hỏi cung một người Nga vừa bị quân kỵ mã bắt làm tù binh. Cùng với viên
thông ngôn Lơlorm Didvil, ông ta phi ngựa theo kịp Napoléon và dừng lại, vẻ mặt
hơn hở. - Thế nào? - Napoléon hỏi. - Một tên cô-dắc của Platov, nó nói rằng đạo
quân của Platov đang bắt liên lạc với đại quân Nga, và Kutuzov đã được phong chức
tổng tư lệnh. Tên ấy thông minh và lém lỉnh lắm! Napoléon mlm cười bảo cấp cho
người cô-dắc ấy một con ngựa và dẫn hắn đến. Ông ta muốn tự mình hỏi chuyện hắn.
Mấy sĩ quan phụ tá liền phi ngựa đi và một giờ sau. Lavuruska, người nông nô mà
Denixov đã nhường lại cho Roxtov, đến ra mắt Napoléon, mình mặc quân phục lính
cần vụ, ngồi trên yên ngựa của kỵ binh Pháp, với bộ mặt vui vẻ tinh quái của một
người say rượu. Napoléon bảo hắn rong ngựa đi bước một bên cạnh và hỏi: - Anh
là cô-dắc? - Thưa đại nhân, vâng ạ! Tyer thuật lại đoạn này có viết: “Người
cô-dắc không hiểu mình đang đi với ai, vì vẻ giản dị của Napoléon không mảy may
làm cho bộ óc quen tưởng tượng theo kiểu phương Đông có thể nghĩ rằng mình đang
ở trước mặt một đế vương. Hắn nói chuyện về cuộc chiến tranh đang diễn ra một
cách hết sức suồng sã, song thật ra Lavuruska, hôm qua vì quá chén mà quên
không làm thức ăn cho chủ nên bị đòn, sau được sai vào các làng mua gà vịt thì
lại đi ăn cắp lương thực của dân rồi bị quân Pháp bắt. Lavuruska thuộc hạng những
tên gia nô xấc láo và thô lỗ, đã nếm đủ mùi đời, nên vẫn nghĩ rằng bổn phận của
chúng là trong bất cứ việc gì cũng phải hành động một cách hèn hạ và gian trá,
sẵn sàng làm bất cứ việc gì để hầu hạ chủ, có đủ khôn ngoan để đoán ra tất cả
những ý nghĩ xấu xa của chủ, nhất là những ý nghĩ hám danh và ty tiện. Đến trước
Napoléon mà hắn nhận ra ngay một cách rất dễ dàng, Lavuruska vẫn không mảy may
xúc động và chỉ cố hết sức làm cho các ông chủ mới ấy được vừa lòng. Hắn biết rất
rõ rằng người đứng đó chính là Napoléon. Nhưng Napoléon đứng đó cũng không làm
cho hắn lúng túng hơn là Roxtov hay viên đội kỵ binh đã đánh đòn hắn, vì cả
viên đội lẫn Napoléon đều không thể làm gì được hắn. Hắn khai hết những điều hắn
đã nghe lỏm được trong các câu chuyện mà bọn sĩ quan hầu cận nói với nhau; và
trong đó có nhiều điều đúng sự thật. Nhưng khi Napoléon hỏi rằng người Nga có
cho là họ sẽ thắng được Bonaparte không thì hắn nheo nheo đôi mắt lại suy nghĩ
một lát. Hắn cho rằng câu hỏi này là một cái bẫy tinh vi, cũng như những kẻ thuộc
loại như hắn thường nghĩ rằng lúc nào và ở đâu người ta cũng bẫy họ cả. Hắn
nhăn mặt và đứng im. Rồi vẻ trầm ngâm, hắn nói: - Nghĩa là hai bên có giao chiến…
và giao chiến cho chóng, thì đúng thế đấy. Nhưng nếu để quá ba ngày… thì sau
đó… vậy nghĩa là công chuyện còn kéo dài. Lời hắn nói được dịch lại cho
Napoléon như sau: - Nếu đánh nhau trước ba ngày thì quân Pháp thắng, nhưng nếu
để lâu hơn thì có trời biết được là sẽ ra sao. Lơlorm Didvil mỉm cười dịch lại
câu này cho Napoléon nghe. Napoléon không cười, - tuy lúc bấy giờ ông ta đang
vui thích rõ rệt, - và hắn nhắc lại câu vừa nói. Lavuruska hiểu ý, liền nói tiếp,
vờ không biết Napoléon là ai, cốt đề cho Napoléon cười: - Chúng tôi biết các
Ngài có Bonaparte, khắp thiên hạ ai ai ông ta cũng thắng tuốt, nhưng với chúng
tôi thì lại khác… - Thật tình chính hắn cũng chẳng hiểu từ đâu cái giọng khoác
lác yêu nước lại lọt vào câu nói của hắn như vậy. Viên thông ngôn lại dịch cho
Napoléon và bỏ lửng phía sau của câu nói. Napoléon mỉm cười. Về việc ấy Tyer có
viết: “Tên cô-dắc trẻ tuổi làm cho người đối thoại chí tôn của hắn phải mỉm cười”.
Yên lặng đi vài bước, Napoléon quay lại bảo Bertie rằng ông ta muốn cho Lavuruska
biết người vừa nói chuyện với hắn chính là hoàng đế. - vị hoàng đế đã ghi tên
các kim tự tháp cái đại danh vinh quang và bất tử của mình, - để xem tin ấy tác
động đến “đứa con của sông Đông” ấy như thế nào. Tin ấy được truyền đến
Lavuruska. Lavuruska biết rằng người ta muốn làm cho hắn túng túng, lại biết là
Napoléon tưởng hắn rất sợ; để lấy lòng các chủ mới, hắn liền vờ kinh ngạc, khiếp
sợ, tròn xoe đôi mắt và đổi sang cái vẻ mặt mà hắn thường có những khi người ta
mang hắn ra đánh đòn. Tyer viết: “Người phiên dịch của Napoléon vừa nói xong,
thì chàng cô-dắc ngẩn người ra không nói được một lời nào nữa và vừa đi vừa trố
mắt nhìn vào nhà chinh phục mà đại danh đã lang lừng đến tận hắn, qua các thảo
nguyên phương Đông. Tất cả cái lém lỉnh hắn đột nhiên tắc nghẽn lại, nhường chỗ
cho hắn, Napoléon ra lệnh thả cho hắn tự do như người ta thả một con chim về đồng
nội, quê hương của nó”. Napoléon tiếp tục đi, vừa đi vừa mơ tưởng đến thành
Moskva nơi đang làm cho trí tưởng tượng của ông ta say đắm, trong khi con chim
mà người ta thả về đồng nội, quê hương của nó phi ngựa về các đồn tiền tiêu, vừa
phi vừa bịa đặt trước những việc không hề xảy ra để kể lại cho quân ta nghe.
Còn những việc hắn đã gặp thật thì hắn giấu hết, vì hắn cho rằng những việc ấy
không đáng thuật lại thành chuyện. Hắn trở về với quân cô-dắc, hỏi thăm trung
đoàn của hắn thuộc chi đoàn của Platov và tối hôm ãy thì hắn tìm được chủ là
Nikolai Roxtov đang đóng ở Yankovo. Nikolai vừa lên ngựa để cùng Ilya đi dạo
chơi các làng lẫn cận, liền cho Lavuruska cưỡi ngựa đi theo. Chương 7 Công tước
tiểu thư Maria không ở Moskva và cũng không được an toàn như công tước Andrey vẫn
tưởng. Sau khi Alpatyts ở Smolensk về, lão công tước như vừa sực tỉnh một giấc
mơ. Công tước ra lệnh trưng tập dân binh trong làng, các làng, vũ trang cho họ
và viết thư báo cho tướng tổng tư lệnh biết ý định của công tước là ở lại Lưxye
Gor kháng cự cho đến cùng, và phó thác cho tổng tư lệnh tuỳ ý quyết định, hoặc
thi hành những biện pháp cần thiết để bảo vệ điền trang, hoặc để mặc cho một
trong những lão tướng Nga kỳ cựu nhất bị bắt hay bị giết ở đấy. Thế rồi công tước
tuyên bố với người nhà rằng mình sẽ không đi đâu cả. Nhưng, tuy ở Lưxye Gorư,
lão công tước vẫn sửa soạn cho con gái cùng Dexal với tiểu công tước (con trai
công tước Andrey) đi Bogutsarovo rồi từ đấy đi Moskva. Thấy cha bỗng quay ra hoạt
động sôi nổi, mất ăn mất ngủ sau cơn hôn mê vừa qua, công tước tiểu thư Maria lấy
làm lo sợ và cho rằng không thể để cha ở lại một mình; lần đầu tiên trong đời,
nàng dám quyết ý không vâng lời cha. Nàng không chịu đi, và một cơn giông tố giận
dữ khủng khiếp của công tước đã trút lên đầu nàng. Ông cụ nhắc lại tất cả những
nỗi oán hận bất công đối với nàng. Ông cụ buộc tội nàng, nói rằng mình không thể
nào chịu đựng được nàng nữa, rằng nàng đã sinh sự làm cho hai cha con ông giận
nhau, rằng nàng nghi ngờ cha một cách đáng ghét rằng nàng cố đầu độc cuộc đời của
ông, coi việc đó như mục đích của đời mình, đoạn ông đuổi nàng ra khỏi phòng
làm việc và bảo rằng nàng có đi hay không ông cũng chẳng cần. Ông lại báo là
ông không thèm biết có nàng tồn tại trên đời này nữa, nhưng lại báo trước cho
nàng biết là nàng không bao giờ được đến trước mặt mình. Việc lão công tước
không cưỡng bức nàng phải đi như nàng vẫn ngại mà chỉ cấm nàng không được lởn vởn
trước mặt mình khiến cho nữ công tước Maria thấy nhẹ lòng. Nàng biết rằng như vậy
tức là trong thâm tâm, công tước cũng thấy mừng khi thấy nàng ở lại. Cậu bé
Nikolai đi được một hôm từ sáng sớm, lão công tước đã mặc đại quân phục và sửa
soạn đến gặp tướng tổng tư lệnh. Xe đã đánh ra. Tiểu thư Maria thấy cha bước ra
khỏi nhà, có bao nhiêu huân chương đeo hết lên ngực, đi theo con đường ra vườn
để duyệt đội ngũ nông dân và gia nhân vũ trang. Ngồi cạnh một khung cửa sổ nàng
lắng nghe tiếng cha từ ngoài vườn vọng vào. Bỗng có mấy người từ con đường đi
qua vườn tất tả chạy về, vẻ mặt hoảng hốt. Công tước tiểu thư Maria chạy ra thềm,
bước xuống lối đi lên giữa các khóm hoa, rồi chạy ra con đường lớn trồng cây
hai bên. Một đám dân binh và gia nhân chạy ngược vào, và giữa đám ấy người ta
đang xốc nách dìu ông lão bé nhỏ mặc bộ quân pilực lóng lánh những huân chương.
Tiểu thư Maria chạy đến, và trong ánh nắng loang loáng lọt qua bóng những cây bồ
đề thành từng đám tròn nho nhỏ, thoạt nhìn nàng không thấy là mặt cha đã biến sắc.
Điều duy nhất mà nàng trông thấy là vẻ mặt xưa kia nghiêm khắc và cương quyết
đã nhường chỗ cho một vẻ mặt sợ sệt và khiêm nhường. Trông thấy con gái, công
tước mấp máy đôi môi bất lực và phát ra mấy tiếng khàn khàn. Không sao hiểu được
công tước muốn gì Người ta ôm ngang giữa mình công tước đưa vào phòng làm việc
và đặt trên chiếc đi-văng mà bấy lâu nay ông ta vẫn sợ. Người ta mời thầy thuốc
đến ngay đêm hôm ấy, ông ta chích bớt cho công tước một ít máu và cho biết là
công tước bị liệt nửa mình bên phải. Ở lại Lưxye Gorư càng ngày càng nguy hiểm,
nên ngày hôm sau người ta chở công tước đến Bogutsarovo. Ông thầy thuốc cũng đi
theo. Khi đến Bogutsarovo thì Dexal và tiểu công tước đã đi Moskva rồi. Vẫn
trong tình trạng ấy không thuyên giảm mà cũng không trầm trọng thêm, lão công
tước năm tê liệt ba tuần ở Bogutsarovo, trong tòa nhà mà công tước Andrey vừa mới
xây xong. Công tước mê man bất tỉnh nằm như một cái xác đã biến dạng, mồm lẩm bẩm
không ngớt, đôi môi mấp máy và đôi lông mày giần giật, không ai có thể biết là
công tước có hay biết những gì ở chung quanh mình không. Chỉ có thể thấy rõ là
công tước rất đau đớn và thổ lộ một điều gì. Nhưng đó là điều gì thì không ai
hiểu được: có phải là một sự ngang bưởng của người ốm đang mê sảng không? Điều
đó liên quan đến tình hình công việc chung, hay lại là đến công việc gia đình?
Ông thầy thuốc nói rằng vẻ bứt rứt của công tước không có nghĩa gì, mà chỉ là
do những nguyên nhân về thể chất gây lên; nhưng công tước tiểu thư Maria thì lại
nghĩ rằng công tước muốn nói điều gì với nàng: hễ có nàng ở đấy là nỗi băn
khoăn của công tước lại tăng lên, điều đó càng làm cho nàng tin như vậy. Nhưng
chắc chắn là công tước rất đau đớn cả về thể chất lẫn tinh thần. Chẳng còn hy vọng
gì nữa được. Cũng không thể chở công tước đi nơi khác được. Nếu công tước chết
dọc đường thì biết làm thế nào? Đôi khi tiểu thư Maria nghĩ: “Thôi thì cho xong
đi, xong hẳn đi cũng còn hơn”. Nàng theo dõi bệnh tình của cha suốt ngày đêm, gần
như chẳng lúc nào ngủ nữa, và điều này mà nói ra thì thật ghê gớm: Nhiều khi
nàng theo dõi không phải để hy vọng thấy cha đã đỡ mà với niềm mong mỏi mới nhận
thấy những triệu chứng của cái chết sắp đến. Một tâm trạng như vậy mà có thể có
được trong nàng, điều đó nàng thấy là hết sức kì quái nhưng nó vẫn là sự thật.
Và có một điều đối với nàng còn khủng khiếp hơn nữa là tử khi cha nàng bị ốm
(và có lẽ trước nữa, không biết lúc nào, phải chăng là nàng ở lại với cha để đợi
chờ một cái gì?) tất cả những ước mong, những hy vọng riêng tư của nàng, đã thiếp
đi, đã bị quên lãng đi, thì nay lại trở lại trong lòng nàng. Những ý nghĩ đã từ
bao năm không trở lại trong tâm trí nàng, - ý nghĩ được sống tự do, khỏi khiếp
sợ người cha già, cá ý nghĩ có thể tìm thấy tình yêu và hạnh phúc gia đình… - tất
cả lại quay về ám ảnh tâm trí nàng như những cám dỗ của ma quỷ. Dù nàng có làm
gì để xua đuổi nó đi, trong óc nàng vẫn lẩn quất cái ý nghĩ rồi đây sẽ tồ chức
một cuộc đời như thế nào, sau khi điều đó ảy ra. Đó là những cám dỗ ma quỷ, và
công tước tiểu thư Maria cũng biết thế. Nàng cũng biết vũ khí duy nhất để chống
lại nó là cầu nguyện, nên nàng cố gắng cầu nguyện. Nàng quỳ xuống, ngước nhìn
lên tượng thánh, cầu kinh, nhưng không sao cầu nguyện được. Nàng cảm thấy giờ
đây một thế giới khác đã thu hút nàng, thế giới của hoạt động vất vả và tự do,
hoàn toàn trái ngược cái thế giới tinh thần đã giam hãm nàng tử trước đến nay
và đã cho nàng niềm an ủi cao nhất là sự cầu nguyện. Nhưng nàng cũng không thể
khóc, vì những nỗi lo âu của cuộc sống thực tế đã tràn vào tâm hồn nàng. Ở lại
Bogutsarovo đã trở nên nguy hiểm. Đâu đâu cũng nghe tin quân Pháp tiến đến gần,
và ở một làng cách Bogutsarovo mười lăm dặm, một điền trang đã bị những tốp
lính loạn ngũ đến cướp bóc. Ông thầy thuốc nhắc đi nhắc lại là phải chuyển công
tước đi xa hơn; viên đô thống quý tộc [202] phái người đến giục tiểu thư Maria
lên đường ngay, càng sớm càng tốt; viên cảnh sát trưởng cũng thân hành đến giục,
nói rằng quân Pháp chỉ còn cách có bốn mươi dặm, những bản tuyên cáo của chúng
ta được truyền vào các làng, và nếu nàng không đưa công tước đi trước ngày mười
lăm thì ông ta không chịu trách nhiệm gì hết. Công tước tiểu thư quyết định đi
ngày mười lăm. Việc sửa soạn, hành trang, sai phái tôi tớ làm cho nàng bận rộn
suốt ngày, vì người nào cũng đều cứ nàng mà xin mệnh lénh. Cũng như thường lệ,
đêm mười bốn rạng mười lăm, nàng không bỏ áo ngoài, ngủ ngay trong gian phòng
bên cạnh buồng lão công tước. Nhiều lần chợt thức giấc, nàng nghe tiếng rên rỉ,
nói lẩm nhẩm, nàng nghe tiếng chiếc giường ông cụ nằm kêu cót két, tiếng chân
thầy thuốc đến trở mình cho ông cụ. Mấy lần nàng đến nghe ngóng ở cửa, và thấy
hình như đêm nay công tước rên to hơn và trở mình nhiều hơn thường lệ. Nàng
không thể ngủ được và đã mấy lần nàng đến cạnh cửa lắng tai nghe, chỉ muốn vào
buồng cha nhưng không dám. Tuy công tước không nói, nhưng tiểu thư Maria cũng
thấy rõ, cũng biết chắc rằng mọi dấu hiệu tỏ ra lo sợ cho ông đều làm ông bực
mình, nàng nhận thấy ông tước ngoảnh mặt đi, vẻ rất khó chịu, nhưng khi bắt gặp
mắt nàng đang bất giác nhìn ông đăm đăm. Nàng biết rằng đang đêm mà đường đột
vào phòng thì công tước sẽ nổi giận. Nhưng chưa bao giờ nàng thấy xót xa, lo sợ
vì phải mất cha như bây giờ. Nàng hồi tưởng cả cuộc đời nàng sống với cha, và
trong mỗi một lời nối, mỗi một cử chỉ của cha, nàng đều tìm thấy những dấu hiệu
của tình thương yêu đối với nàng. Thỉnh thoảng, giữa những kỷ niệm ấy, lại len
vào những cám dỗ của ma quỷ, nàng nghĩ đến những việc sẽ xảy ra sau khi cha chết
và đến cách sẽ tổ chức cuộc đời mới, cuộc đời tự do của nàng. Nhưng nàng lại ghê
tởm xua đuổi ngay những ý nghĩ ấy. Gần sáng, không thấy công tước trằn trọc nữa,
nàng ngủ thiếp đi. Nàng muốn dậy. Cái tâm trạng chân thành mà người ta thường
có khi mới ngủ dậy khiến nàng bỗng nhận thấy rõ ý nghĩ vì đã khiến nàng bận tâm
nhất trong khi cha ốm. Nàng dậy, đến nghe ngóng ở cửa buồng công tước, và thấy
cha vẫn rên, nàng thở dài lự nhủ rằng chưa có gì xảy ra cả. - Nhưng mà cái gì xảy
ra mới được chứ? Mình muốn cái gì mới được chứ? Mình muốn cha chết ư? - nàng
kêu lên, tự mình ghê tởm mình. Nàng mặc áo, rửa mặt cầu nguyện rồi đi ra thềm.
Xe đã đỗ ở đấy mấy chiếc, nhưng ngựa chưa thắng, người nhà đang chất hành lý
lên xe. Sáng hôm ấy trời ẩm và đầy mây xám. Công tước tiểu thư Maria tần ngần một
lúc trên thềm, tự mình kinh tởm sự hèn hạ của tâm hồn mình và cố sắp xếp các ý
nghĩ trong đầu óc lại cho có thứ tự trước khi vào thăm cha. Ông thầy thuốc từ
thang gác xuống, đến gặp nàng. - Hôm nay cụ lớn có đỡ - Ông ta nói - Tôi đang
tìm tiểu thư. Cụ lớn tỉnh hơn, có thể hiểu được ít nhiều những điều cụ dạy. Mời
tiểu thư vào. Cụ lớn đang hỏi tiểu thư… Nghe xong, tim nàng đập mạnh đến nỗi
tái mặt đi và phải vịn vào cánh cửa cho khỏi ngã. Vào gặp cha, nói chuyện với
cha, chịu đựng cái nhìn của cha, lúc này đây là lúc lính hồn nàng còn đầy những
cám dỗ tội lỗi ghê gớm, điều đó làm cho nàng có một cảm giác đau đớn, vừa khiếp
sợ vừa vui mừng. - Mời tiểu thư vào! - ông thầy thuốc nhắc lại. Công tước tiểu
thư Maria vào buồng cha và đến cạnh giường. Lão công tước đang nằm ngửa, đầu và
ngực kê cao lên, hai bàn tay nhỏ bé xương xẩu để ra ngoài chăn nổi rõ những đường
gân tim ngoằn nghèo; mắt trái nhìn ra phía trước, mắt phải nhìn lệch sang một
bên, đôi mày và đôi môi bất động. Người công tước thật gầy gò, thật nhỏ bé, thật
tội nghiệp. Khuôn mặt trông như khô đét lại hoặc như muốn rữa ra, nét mặt như
co quắp lại. Maria đến hôn tay cha. Tay trái công tước nắm lấy tay tiểu thư
Maria, và cái tay của công tước cho nàng biết là công tước chờ nàng đã lâu.
Công tước kéo tay con, đôi mày và đôi môi động đậy một cách tức tối. Nàng sợ
hãi nhìn cha, cố đoán xem cha muốn bảo nàng điều gì. Khi nàng đổi chỗ đứng để
cho mắt trái của công tước nhìn thấy rõ mặt nàng, công tước bình tĩnh lại trong
một lát không rời mắt khỏi con gái, rồi đôi môi và lưỡi công tước thì thào phát
ra, công tước bắt đầu nói, mắt nhìn một cách rụt rè và khẩn khoán, rõ ràng là sợ
con không hiểu lời mình. Công tước tiểu thư Mary nhìn cha, tập trung tất cả sức
chú ý. Thấy cha cố gắng cử động cái lưỡi một cách khó nhọc đến buồn cười nàng
cúi mặt nhìn xuống: cố hết sức nén những tiếng nức nở đã dâng đến tận cổ. Công
tước nói lắp bắp, nhắc đi nhắc lại mãi mấy tiếng gì không rõ. Tiểu thư Maria
không thể hiểu được, nàng cố đoán xem cha muốn nói gì và nhắc lại những tiếng
mà nàng tưởng là đã hiểu để hỏi lại. - Ch… đã đã… đã… làm - Công tước nói đi
nói lại mấy lần. Không tài nào hiểu được mấy tiếng này. Người thầy thuốc tưởng
là đoán được ý công tước hỏi: “Đã làm gì ạ?”, Công tước lắc đầu và nhắc lại một
lần nữa những tiếng lúc nãy… “Cha đau lòng lắm phải không ạ?” - tiểu thư Maria
nói. Công tước phát ra một tiếng khàn khàn tỏ ý khẳng định, rồi cầm tay con gái
áp chặt lên mấy chỗ trên ngực như để tìm một nơi thật hợp với nó. - Tất cả ý
nghĩ của cha! Vì con… ý nghĩ… - công tước phát âm tiếp rõ ràng hơn trước, vì
bây giờ đã biết chắc là con gái có thể hiểu được. Tiểu thư Maria gục đầu vào
bàn tay cha, cố cầm nước mắt và nén những tiếng nức nở. Công tước vuốt tóc con.
- Cha gọi con cả đêm qua… - Ông nói. - Thế mà con không biết… Con không dám
vào… - Nàng vừa khóc vừa nói. Ông lão nắm chặt tay con. - Con không ngủ? -
Không con không ngủ. - Công tước tiểu thư Maria lắc đầu. Vô tình nàng cũng bắt
chước cha, cố nói toàn băng dấu hiệu, tựa hồ chính lưỡi nàng cũng cử động một
cách khó khăn. “Linh hồn thân yêu của cha…” hay là “con gái thân yêu của cha…”.
Tiểu thư Maria không phân biệt được, nhưng đôi mắt công tước nhìn nàng biết chắc
chắn là ông cụ vừa nói với nàng một lời dịu dàng. âu yếm mà xưa nay ông chưa từng
nói bao giờ. Công tước lại tiếp: - Sao con không vào? “Thế mà mình thì lại
mong, phải, mình mong cho cha chết”. - nàng thầm nghĩ. Công tước im lặng một
lúc. - Cám ơn, con gái của cha, con… về tất cả, tất cả… xin con tha… cảm ơn
con, con tha thứ, cảm ơn! Và hai dòng lệ từ đôi mắt công tước chảy xưống. Bỗng
công tước kêu lên: “Gọi Andrusa lại đây” - rồi một vẻ ngây thơ, rụt rè và hồ
nghi hiện lên trên mặt ông. Dường như ông cũng hiểu rằng lời yêu cầu đó chẳng
có ý nghĩa gì: hay ít ra đó cũng là cảm giác của công tước tiểu thư Maria. -
Con có nhận được thư của anh con - nàng đáp. Công tước nhìn nàng, vẻ bỡ ngỡ và
rụt rè. - Bây giờ nó ở đâu? - Thưa cha, ở trong quân đội, ở Smolensk. Công tước
lặng thinh một hồi lâu, đôi mắt nhắm nghiền; rồi gật đầu và mở mắt ra như đề trả
lời cho những hoài nghi của mình và để xác nhận rằng bây giờ mình đã hiểu hết,
đã nhớ lại hết. - Ừ, - công tước nói khẽ nhưng rõ ràng - Nước Nga nguy rồi!
Chúng nó làm mất nước Nga! - Rồi công tước lại nức nở, nước mắt dàn dụa. Công
tước tiểu thư Maria không cầm lòng được, cũng nhìn mặt cha mà khóc theo. Ông
lão lại nhắm mắt. Tiếng nức nở lặng dần. Ông ta lấy tay chỉ vào mặt; Tikhon hiểu
ý liền lau nước mắt cho công tước. Rồi công tước lại mở mắt ra và nói gì không
rõ: mãi hồi lâu chẳng ai hiểu được, sau cùng chỉ có Tikhon hiểu ra và nhác lại
mà thôi. Công tước tiểu thư Maria cố hiểu theo những lời của công tước nói phút
trước. Có khi nàng nghĩ ràng ông cụ nói đến nước Nga, có khi lại nghĩ là nói đến
công tước Andrey hay đến nàng, hay đến đứa cháu nội, hay đến cái chết của mình.
Cho nên nàng không đoán được cha muốn nói gì cả. - Con mặc chiếc áo dài trắng của
con vào đi: cha ưa cái áo ấy lắm - công tước nói. Khi đã nghe ra hai câu này,
nàng lại càng nức nở, và ông thầy thuốc phải khoác tay đưa nàng ra ngoài hiên,
khẩn khoản khuyên nàng bình tâm lại để sửa soạn lên đường. Tiểu thư Maria ra khỏi
phòng thì công tước lại cất cao giọng nói đã khản nói đến con trai, đến chiến
tranh, đến nhà vua, cau mày tức tối, và lại lên một cơn thứ hai và cuối cùng.
Công tước tiểu thư Maria dừng lại ngoài hiên. Tiết trời đã thay đổi trời nắng
lên và nóng bức. Nàng không còn biết gì nữa, không nghĩ gì nữa, không cảm thấy
gì nữa ngoài tình thương cha tha thiết, một tình thương yêu mà hình như từ trước
đến nay chưa hề biết đến. Nàng chạy ra vườn, vừa khóc nức nở vừa đi xuống phía
bờ ao, dọc theo hai con đường hai bên có hai dãy bồ đề non do công tước Andrey
trồng. - Phải… mình… mình đã mong cha mất! Mình đã mong cho chóng xong… Mình muốn
được yên tĩnh… Nhưng rồi mình sẽ ra sao đây? Yên tĩnh mà làm gì khi cha đã mất!
- Nàng vừa bước đi thoăn thoắt vừa lẩm nhẩm, tay ôm chặt lấy lồng ngực đang bật
ra những tiếng nấc nghẹn ngào. Đi một vòng quanh vườn, nàng trở lại thềm nhà và
thấy cô Burien đi ngược về phía nàng vớt một người lạ mặt (Cô Burien vẫn ở lại
Bogutsarovo không chịu đi). Người lạ mặt và viên đô thống quý tộc ở quận này
thân hành đến trình bày cho công tước tiểu thư thấy rõ là nhất thiết phải đi
ngay. Công tước tiểu thư Maria nghe mà chẳng hiểu gì hết, nàng đưa viên đô thống
vào nhà, bảo dọn bàn mời ăn và ngồi tiếp ông ta. Rồi nàng xin lỗi và đến cửa buồng
lão công tước. Người thầy thuốc hốt hoảng, bước ra và bảo nàng không thể vào được.
- Tiểu thư ra đi, ra đi! Công tước tiểu thư Maria quay ra vườn, đến bên bờ ao. Ở
một nơi không ai trông thấy, nàng ngồi thụp xuống cỏ. Nàng không biết là nàng
đã ngồi đấy bao lâu. Mãi đến khi nghe tiếng chân đàn bà chạy nhanh trên con đường
nhỏ nàng mới giật mình đứng dậy và thấy Dunyasa, người nữ tỳ, chạy đi tìm nàng,
và trông thấy nàng thì dừng lại như hoảng hốt, và vừa thở vừa nói, giọng lại hắn
đi: - Mời tiểu thư về, công tước. - Tôi vào, tôi vào đây. - Tiểu thư Maria đáp
vội vàng không để cho Dunyasa nói hết lời, và tránh khỏi đôi mắt người nữ tỳ,
nàng chạy về nhà. Viên đô thống quý tộc đón nàng trên cửa chính, nói: - Thưa tiểu
thư, ý muốn của Chúa đang được hoàn thành, tiểu thư phải sẵn sàng đón lấy tất cả.
- Mặc tôi, không phải thế - Nàng hét lên. Ông thầy thuốc muốn giữ nàng lại.
Nàng xô ông ta và đâm bổ vào cửa, kêu lên: - Tại sao tất cả những người mặt mày
hoảng hốt kia muốn giữ tôi lại? Tôi không cần ai cả! Mà họ đứng đây làm gì? -
Nàng mở cửa, và ánh sáng ban ngày chói lọi tràn ngập gian phòng trước đây vẫn để
tối mờ mờ khiến nàng kinh hoảng. Mấy người đàn bà và cả u già của nàng đang đứng
đấy. Họ dịch ra xa giường để lối cho nàng đi vào. Lão công tước vẫn nằm như ban
nãy; nhưng vẻ nghiêm nghị trên gương mặt bình tĩnh của ông cụ làm cho tiểu thư
Maria phải dừng lại trên ngưỡng cửa. “Không, cha chưa chết, không thể như thế
được” - nàng tự nhủ. Nàng đến cạnh giường và trấn áp nỗi kinh hoàng hôn lên má
cha. Nhưng nàng vội lùi lại ngay. Phút chốc, tất cả tình thương yêu dịu dàng của
nàng đối với cha tiêu tan hết, nhường chỗ cho nỗi khiếp sợ trước cái vật đang ở
trước mặt nàng. “Cha mất rồi! Cha mất rồi, và ngay đây ở chỗ cha nằm lúc nãy,
là một cái gì lạ lùng, thù địch, một bí quyết ghê gớm làm cho người ta khiếp sợ
và xa lánh!” Rồi úp mặt vào đôi bàn tay, công tước tiểu thư Maria ngã gục xuống:
ông thầy thuốc vội vàng dang tay đỡ lấy nàng. Trước mặt Tikhon và ông thầy thuốc:
mấy người đàn bà rửa ráy thi hài, buộc ông công tước một cái khăn dưới cằm để
giữ cho mồm khỏi há hốc, và lấy một cái khăn khác buộc hai chân lại với nhau
cho nó khỏi dạng ra. Rồi người ta mặc cho công tước bộ quân phục lóng lánh những
huân chương và đặt cái thi hài bé nhỏ khô đét nằm lên bàn. Chỉ có trời biết ai
đã lo liệu mọi việc và lo liệu vào lúc nào, nhưng mọi việc dường như tự làm lấy
tất cả. Đến tối người ta thắp nến quanh lính cữu phủ lên nó một tấm dạ đen, rải
những cành đỗ tùng xuống sàn nhà; người ta lại lót một bài kinh bằng chữ in xuống
dưới cái đầu khô đét, của người chết, và người giúp việc lễ đọc những bài thánh
thi trong góc buồng. Cũng như một bầy ngựa tụ tập nhau lại, chồm lên và phì hơi
trước một con ngựa chết, một đám đông người chen chúc nhau trong phòng khách,
quanh cỗ quan tài, người nhà cũng như người lạ; viên đô thống quý tộc, viên trưởng
thôn, những người đàn bà trong làng, và ai nấy, mắt đờ đẫn và khiếp sợ, đến làm
dấu Thánh và cúi xuống hôn bàn tay giá lạnh, cứng đờ của lão công tước. Chương
8 Bogutsarovo, trước khi công tước Andrey đến ở, vẫn là một điền trang không được
các chủ nhân lưu tâm đến, và nông dân ở đấy cũng khác hẳn ở Lưxye Gorư. Khác cả
về giọng nói, cả về cách ăn mặc và cả về phong tục, tập quán. Người ta gọi họ
là dân thảo nguyên. Lão công tước thường khen họ có sức chịu đựng dẻo dai trong
lao động những khi họ đến Lưxye Gorư gặt hái giúp hay đào ao đào hào, nhưng vẫn
không ưa họ vì cái tính thô lỗ man rợ của họ. - Nhưng việc cải cách của công tước
Andrey khi đến ở đây như lập nhà thương, mở trường học: giảm địa tô đã không
làm dịu bớt phong tục mà trái lại còn tăng thêm những nét thô bạo trong tính
cách của họ mà lão công tước gọi là dã man. Trong đám dân này bao giờ cũng có
những tin đồn đại mơ hồ, khi thì đồn là người ta sắp biến họ thành lính cô-dắc
hết, khi thì là người ta sắp bắt họ theo một tôn giáo mới, khi họ lại nói đến
những chỉ dụ của Sa hoàng đến lời tuyên thệ với hoàng đế Pavel năm 1797 cho cho
rằng ngay từ dạo ấy Sa hoàng đã ra lệnh giải phóng họ nhưng lệnh này đã bị các
trang chủ ỉm đi, khi thì họ nói rằng trong bảy năm nữa, Piotr Fiodorovich [203]
sẽ lên ngôi, mọi người sẽ tự do và mọi sự sẽ đơn giản đến nỗi không còn có gì nữa
cả. Những lời đồn đại về chiến tranh, về Bonaparte và cuộc xâm lăng đối với họ
lẫn lộn với những khái niệm không kém mơ hồ về Ma vương phản Cơ đốc, về ngày tận
thế và về tự do tuyệt đối. Quanh Bogutsarovo có những ấp trại to, hoặc của nhà
vua, hoặc của các trang chủ mà cư dân đều là nông dân tá điền [204] . Trang chủ
ở hẳn trong vùng này rất hiếm, gia nhân và nông dân biết chữ cũng rất ít, và những
trào lưu bí ẩn trong đời sống dân gian Nga mà người đương thời không hiểu được
nguyên nhân và ý nghĩa, thì ở đây lại rõ rệt và mạnh mẽ hơn ở đâu hết. Cũng vì
vậy mà hai mươi năm trước trong đám quần chúng ấy đã nổi lên một phong trào di
cư đến những dòng sông huyền bí nào đấy và họ đồn là nước nóng quanh năm. Hàng
trăm nông dân, có cả những người ở Bogutsarovo bỗng dưng bán gia súc, mang gia
đình đi đến một nơi nào ở miền đông nam. Như những đàn chim vượt đại dương bay
đến những miền xa lạ, họ cùng vợ con ra đi đến những miền mà trong bọn họ chưa
từng ai đặt chân đến bao giờ. Họ tự chuộc lại tự do từng người một: cũng có kẻ
thì trốn trú, rồi kéo thành từng đoàn, đi bộ hay đi xe, họ kéo nhau về miền những
dòng sông nước nóng. Nhiều người trong bọn họ bị bắt, bị đày đi Xibir nhiều người
chết đói, chết rét dọc đường, nhiều người tự ý trở về, rồi phong trào tự nhiên
lắng dần đi cũng như đã tự nhiên bột phát ra, không có nguyên do gì rõ rệt cả.
Nhưng những trào lưu ngấm ngầm vẫn chưa cạn dòng trong đám người ấy, nó lại bắt
đầu dồn lại thành một sinh lực mới sẵn sàng bộc lộ ra một cách chẳng kém lạ
lùng, bất ngờ, đồng thời đơn giản, tự nhiên và mãnh liệt. Những ai vào khoảng
năm 1812 này sống gần gũi nhân dân, đều cảm thấy các luồng ngầm này đang tác động
rất mạnh và sắp đến ngày bột phát. Alpatyts đến Bogutsarovo trước khi lão công
tước chết mấy ngày, đã nhận thấy vẻ náo động trong đám nhân dân và thấy rằng
trái với nhân dân vùng Lưxye Gorư đã bỏ hết làng mạc cho quân cô-dắc cướp phá
trong phạm vi sáu mươi dặm đường kính để tản cư hết, thì ởBogutsarovo, vùng thảo
nguyên này, lại có tin đồn là nông dân đã liên lạc với quân Pháp, nhận và truyền
tay nhau những tờ truyền đơn của chúng và cứ ở lì tại chỗ. Qua những người đầy
tớ trung thành, Alpatyts biết rằng một tên Karp nào đấy, một lão nông dân có ảnh
hưởng trong làng, vừa đi chở một chuyến xe trưng dụng của nhà chức trách và khi
trở về đã phao tin là quân cô-dắc cướp phá những làng mạc của dân cư để lại,
còn quân Pháp thì không hề động chạm gì đến dân. Alpatyts lại được biết là hôm
qua một nông dân khác vừa mang từ ấp Vixloukhovo do quân Pháp chiếm đóng về một
tờ hiệu triệu của tướng Pháp báo cho nhân dân biết rằng quân Pháp sẽ không làm
gì thiệt hại đến họ và có cần lấy gì của dân cũng sẽ trả tiền sòng phẳng, nếu họ
ở lại. Để làm bằng chứng, hắn mang từ Vixloukhovo về một tờ giấy bạc một trăm
rúp mà quân Pháp đã chi trước cho hắn về tiền bán cỏ ngựa (hắn không biết rằng
đó là bạc giả). Sau cùng, quan trọng hơn cả Alpatyts biết rằng ngay hôm lão ta
ra lệnh cho viên trưởng thôn trang sửa soạn xe để chở hành lý cho công tước tiểu
thư, thì vào buổi sáng dân làng đã họp lại và quyết định không chịu đi, để chờ
xem đã. Trong khi đó thì thời gian không nán đợi ai hết. Ngày mười lăm tháng Tám
hôm lão công tước chết, viên đô thống quý tộc khẩn khoản yêu cầu tiểu thư Maria
nội ngày hôm ấy phải đi ngay vì tình hình đã nguy cấp lắm rồi ông ta bảo là sau
ngày mười sáu thì ông ta không chịu trách nhiệm về việc gì hết. Ông ta ra về tối
hôm ấy và hẹn đến ngày hôm ấy đến dự lễ an táng công tước. Nhưng rồi ông ta
không đến vì được tin quân Pháp tiến bất ngờ, ông ta chỉ kịp đem gia đình và những
vật quý giá nhất chạy khỏi điền trang. Gần ba mươi năm nay, Bogutsarovo vẫn do
viên trưởng thôn Dron cai quản; lão công tước gọi hắn là Dronuska. Dron vốn thuộc
cái hạng nông dân chắc nịch cả về thể chất lẫn tinh thần, khi bắt đầu có tuổi
thì để râu mọc xồm xoàm, rồi cứ thế không hề thay đổi gì nữa cho đến sáu, bảy
mươi, tóc không bạc lấy một sợi, răng không rụng lấy một chiếc, đã sáu mươi tuổi
mà lưng vẫn thẳng và người văn khỏe chẳng khác hồi ba mươi. Sau cuộc di cư đến
những dòng sông nước nóng mà lão ta cũng tham gia như mọi người, Dron được cử
làm trưởng thôn và, từ hai mươi ba năm nay, lão làm việc không thể chê trách
vào đâu được. Nông dân sợ lão hơn sợ trang chủ. Các chủ nhân, lão công tước và
công tước Andrey, và cả viên quản lý nữa đều mến lão và gọi đùa lão là tổng trưởng.
Suốt hai mươi ba năm trường, lão chẳng hề say rượu và ốm đau một lần nào; dù
sau những đêm thức suốt sáng hay những phen làm việc nặng nhọc nhất, không bao
giờ lão có vẻ gì là mỏi mệt, và tuy không biết chữ, lão chưa bao giờ lầm lẫn về
tiền bạc hay trong việc tính toán sổ bao bột mà lão thường bán ra từng xe lớn,
hay số bó lúa mì mà lão thu hoạch trên mỗi mẫu đất Bogutsarovo. Chính lão Dron
là người mà Alpatyts vừa từ ấp Lưxye Gorư đến đã gọi ra ngay hôm đám tang lão
công tước; Alpatyts ra lệnh phải sắp sẵn mười hai con ngựa chớ các xe của công
tước tiểu thư và mười tám cỗ xe để chở đồ đạc từ Bogutsarovo đi. Tuy dân
Bogutsarovo chỉ là nông dân tá điền nhưng theo ý Alpatyts thì lệnh ấy đưa ra
cũng không gặp trở ngại gì vì trong làng có tới hai trăm ba mươi nóc nhà mà cư
dân thì đều khá giả cả. Nhưng sau khi nghe lệnh, trưởng thôn Dron vẫn lặng
thinh cúi mặt nhìn xuống đất. Alpatyts kể cho Dron nghe tên những người nông
dân mà lão biết và ra lệnh trưng dụng xe của họ. Dron trả lời là ngựa của các
nhà ấy đều đang đi chở cả, Alpatyts kể những tên nông dân khác. Theo Dron thì
những người này cũng không có ngựa; kẻ thì ngựa đã bị trưng dụng, kẻ thì ngựa
đã mệt lả không đi được nữa, kẻ thì ngựa thiếu cỏ ăn đã chết đói. Theo hắn thì
không những không thể kiếm được ngựa cho xe tải mà ngay ngựa cho xe của công tước
tiểu thư vẫn không sao kiếm được. Alpatyts chăm chú nhìn Dron và cau mày. Dron
là một trưởng thôn gương mẫu thì Alpatyts cũng là một quản lý gương mẫu, và
không phải vô cớ mà lão được trông coi tất cả các điền trang của công tước từ
hai mươi năm nay. Alpatyts có cái khiếu rất nhạy có thể dùng trực giác hiểu rõ
ngay nhu cầu và bản năng của những người tiếp xúc với lão và vì thế lão mới
thành một quản lý đắc lực. Liếc nhìn Dron một cái, Alpatyts đã biết ngay là những
câu trả lời của hắn không phản ánh ý nghĩ của hắn, mà phản ánh tình hình tư tưởng
chung của thôn Bogutsarovo mà viên trưởng thôn đã chịu ảnh hưởng; nhưng đồng thời
Alpatyts cũng biết rằng Dron đã giàu lên và đã bị cả thôn ghét, nên phải lừng
khừng giữa đôi bên trang chủ và nông dân. Apatyts thấy rõ vẻ lưỡng lự ấy trong
khóe nhìn của Dron, lão cau mày bước tới, nói: - Này nghe tao bảo đây, Dron! Đừng
nói chuyện nhảm nhí nữa. Công tước đại nhân Andrey Nikolais đã ra lệnh riêng
cho ta là phải đưa cả làng đi, không được bỏ sót lại một ai theo giặc; về việc ấy
cũng đã có lệnh chỉ của Sa hoàng. Thế thì đứa nào ở lại là quân phản bội Sa
hoàng. Nghe chưa? - Vâng, tôi nghe. - Dron đáp lại, mắt vẫn không ngước lên.
Câu trả lời ấy không làm cho Alpatyts vừa ý. - Vâng, tuỳ ý ngài. - Dron buồn rầu
đáp. Alpatyts rút bàn tay ra khỏi áo, nghiêm trang chỉ xuống đất chỗ Dron đứng
và nói: - Này. Dron, bỏ cái lối ấy đi. Không những ta chỉ thấy rõ mồn một trong
bụng người mà ta còn nhìn rõ suốt xuống đất dưới chân người sâu tới ba ácsin
[205] kia đấy. Dron luống cuống liếc nhìn trộm Alpatyts, rồi lại cúi mặt xuống.
- Bỏ hết tất cả những trò ngu xuẩn này đi, bảo chúng nó sửa soạn mà đi Moskva
và sáng mai đem xe đến chở đồ đạc cho tiểu thư. Còn ngươi đừng có đi họp với
chúng. Nghe chưa? Dron bỗng quỳ thụp xuống chân Alpatyts: - Yakob Alpatyts! Xin
ông bãi chức cho tôi! Ông thu lại chìa khóa đi vì Chúa, xin ông miễn cho tôi
cái chức trưởng thôn. - Thôi! Ta thấy suốt ba ác-sin dưới chân ngươi rồi. -
Alpatyts nghiêm nghị nhắc lại, vì biết rằng cái tài của lão khéo nuôi ong, thạo
gieo hạt và làm vừa lòng lão công tước trong hai mươi năm đã làm cho lão nổi tiếng
từ lâu là phù thuỷ cao tay và người ta thường cho là các thầy phù thuỷ đều có
tài nhìn xuyên xuống đất dưới chân người ta sâu ba ác-sin. Dron đứng dậy, muốn
nói gì nữa, nhưng Alpatyts không cho nói: - Các ngươi đã bày ra những trò gì thế?
Hử?… Các ngươi nghĩ thế nào đấy? Hử? - Tôi làm thế nào được bọn họ? - Dron nói.
Họ phát khùng lên cả rồi Tôi cũng đã bảo với họ rồi… - Bảo cái gì? - Alpatyts
nói. - Chúng nó uống rượu à? - Lão hỏi gọn. - Họ phát khùng lên cả, thưa ông
Yakov Alpatyts ạ, họ đã đem ra uống đến thùng thứ hai rồi. - Vậy nghe ta bảo
đây. Ta đi tìm viên cảnh sát trưởng còn ngươi thì bảo chúng thôi ngay, và phải
liệu cho có xe, nghe chưa? - Xin tuân lệnh. Yakob Alpatyts không nói thêm gì nữa.
Lão sai khiến người lâu ngày nên biết rằng cách có hiệu lực nhất để bắt người
ta tuân lệnh mình là đừng để cho họ thấy mình nghi ngờ rằng họ có thể không
vâng lời. Bắt được Dron phải “tuân lệnh” một cách ngoan ngoãn Yakob đã lấy làm
đủ, nhưng lão biết rằng không gọt binh lực can thiệp thì khó lòng mà có xe được.
Quả nhiên, đến tối xe chưa đến. Dân làng lại họp nhau trước hàng rượu, quyết định
đem ngựa giấu vào rừng và không đưa đến. Gia nhân đã không cho công tước tiểu
thư biết gì về việc ấy cả. Alpatyts sai tháo gỡ những hành lý của lão chở trên
các cỗ xe vừa đem từ Lưxye Gorư đến, và ra lệnh lấy ngựa của các xe ấy thắng
vào các xe của công tước tiểu thư, rồi thân hành đi tìm nhà chức trách.
Chương 9 Chôn cất cha xong, công tước tiểu thư Maria đóng cửa
buồng không tiếp ai cả. Một nữ tỳ đến cạnh cửa báo là có Alpatyts xin lệnh lên
đường (lúc bấy giờ Alpatyts chưa nói chuyện với Dron). Tiểu thư Maria đang nằm
trên đi-văng, nhổm dậy trả lời qua cánh cửa đóng là nàng sẽ không bao giờ đi
đâu cả và yêu cầu người ta để nàng được yên. Các cửa sổ buồng nàng trông về
phía tây. Nằm trên đi-văng mặt úp vào tường, tay mân mê cái cúc trên gối da,
nàng chỉ nhìn thấy cái gối ấy và những ý nghĩ rối ren của nàng chỉ tập trung
vào một điều: cái chết không sao bù đắp lại được, và sự xấu xa, hèn hạ của tâm
hồn mình mà trước kia nàng không hề biết: nhưng đã lộ ra ngoài thời gian cha
nàng ốm. Nàng muốn cầu nguyện, nhưng không dám; trong tâm trạng lúc bấy giờ,
nàng không dám thưa gửi cầu xin Thượng đế cả. Nàng cứ nằm yên như thế một hồi lâu.
Mặt trời đã xuống thấp phía sau nhà, và qua các cửa sổ mở rộng, ánh tà dương
chiếu sáng gian buồng và một phần chiếc gối da mà nàng đang nhìn. Dòng tư tưởng
của nàng bỗng gián đoạn. Nàng nhổm dậy như cái máy, sửa lại mái tóc, đứng lên
và đến gần cửa sổ, vô tình hít ngọn gió mát nhẹ của buổi chiều quang đãng nhưng
lộng gió. “Phải, bây giờ mày tha hồ mà ngắm cảnh trời chiều! Cha mất rồi chẳng
còn ai quấy rầy nữa”. - Nàng tự nhủ rồi ngồi phịch xuống một cái ghế và cúi đầu
tỳ xuống thành cửa sổ. Có ai gọi nàng từ ngoài vườn, tiếng gọi êm ái và dịu
dàng, rồi có người hôn lên đầu nàng.Nàng ngẩng lên. Đó là cô Burien, mặc áo
tang đen có viền ren trắng. Cô Burien nhẹ nhàng bước đến, thở dài ôm hôn công
tước tiểu thư Maria, rồi bỗng khóc nức nở. Tiểu thư Maria liếc nhìn cô Burien.
Nàng nhớ lại tất cả những cuộc xung đột cũ tất cả lòng ghen tức của nàng đối với
cô Burien; nàng cũng nhớ lại rằng sau này, cha đã thay đổi hẳn thái độ đối với
cô ta, không thể chịu được sự có mặt của cô ta, cho nên nàng tự nhủ rằng những
điều mà trong thâm tâm nàng trách móc cô ta thật là bất công. “Vả lại mình đã
mong cha chết thì còn có thể phán xét ai được nữa” - nàng thầm nghĩ. Bỗng nàng
nghĩ đến tình cảnh cô Burien, mà ít lâu nay nàng không cho gặp mặt nhưng vẫn phải
lệ thuộc nàng, và phải ở nhờ ăn gửi nhà người. Và nàng thấy thương hại con người
ấy. Nàng nhìn cô, một cái nhìn thăm hỏi dịu dàng, và chìa tay cho cô ta. Cô
Burien liền bật tiếng khóc, cầm tay nàng mà hôn, rồi nói đến nỗi thương tâm của
nàng và cùng nàng chia sẻ nỗi thương tâm ấy. Cô ta nói rằng niềm an ủi độc nhất
trong nỗi buồn của cô ta là tiểu thư. Cô ta nói tất cả những hiểu lầm trước kia
đều phải xóa sạch trước nỗi đau thương lớn lao này, rằng cô ta tự thấy lương
tâm trong sạch trước tất cả mọi người và ở trên kia trông xuống. Người cũng tỏ
tấm lòng thương yêu và biết ơn của cô. Công tước tiểu thư nghe mà không hiểu cô
ta nói gì, nhưng chốc chốc lại liếc nhìn và lắng tai nghe giọng nói của cô. -
Tiểu thư thân yêu ạ - Cô Burien im lặng một lát rồi lại nói - Tình cảnh của tiểu
thư thật là hiểm nghèo về hai mặt. Em cũng hiểu là xưa nay tiểu thư không bao
giờ có thể nghĩ đến mình, nhưng vì lòng yêu mến tiểu thư mà em phải nghĩ đến việc
ấy cho tiểu thư… Tiểu thư đã gặp Alpatyts chưa? Ông ta đã trình bày về việc khởi
hành chưa? Công tước tiểu thư Maria không đáp. Nàng không hiểu là ai phải đi và
đi đâu. Nàng nghĩ:”Làm sao có thể lo toan việc gì bây giờ? Chẳng phải rồi mọi
việc rồi cũng đến thế cả thôi sao?” và nàng không đáp. - Maria thân yêu - Cô
Burien lại nói - Tiểu thư có biết là nguy đến nơi rồi không? Quân Pháp đang vây
quanh chúng ta; bây giờ mà đi thật là nguy hiểm. Đi thì thế nào cũng bị bắt mất
và có Chúa mới biết được… Công tước tiểu thư Maria nhìn cô ta mà chẳng hiểu là
cô ta nói gì. - Ồ! Giá có ai biết bây giờ đối với tôi dù có thế nào cũng được!-
Nàng nói. - dĩ nhiên dù có thế nào tôi cũng không muốn bỏ người mà đi… Alpatyts
có nói với tôi về việc đi đứng gì đấy… Cô thu xếp với ông ta, tôi thì không thể
làm gì được, mà cũng không muốn gì cả không muốn gì cả… - Em đã bảo ông ta. Ông
ta hy vọng rằng chúng mình có thể lên đường ngày mai; nhưng em nghĩ rằng bây giờ
nên ở lại thì hơn. Vì, Maria thân yêu ạ, phải công nhận rằng dọc đường mà sa
vào tay quân địch hay vào tay nông dân nổi loạn thì thật là khúng khiếp. Cô Burien
rút từ cái túi con ra một tờ hiệu triệu, in trên một thứ giấy khác hắn thứ giấy
thường dùng để in các văn kiện Nga, đó là tờ hiệu triệu của tướng Pháp Ramo
khuyên dân chúng đừng bỏ nhà mà đi, và cam đoan với họ là các nhà chức trách
khác sẽ ủng hộ họ một cách chu đáo. Cô Burien đưa tờ giấy cho công tước tiểu
thư và nói thêm: - Em nghĩ là nên ngỏ lời với vị tướng này; chắc chắn là người
ta đối với tiểu thư phải có sự kiêng nể xứng đáng với địa vị tiểu thư. Công tước
tiểu thư Maria đọc tờ giấy, và mếu máo khóc lên, nhưng mắt ráo hoảnh. - Cô lấy
tờ này ở đâu? - Nàng hỏi. - Chắc là nghe tên em, họ đoán rằng em là người Pháp.
- Cô Burien đỏ mặt đáp. Tay cầm tờ giấy, công tước tiểu thư Maria rời cửa sổ và
mặt tái mét, đi vào buồng làm việc cũ của công tước Andrey. Nàng gọi: - Dunasa,
bảo Alpatyts vào đây, hay là Dron, hay ai cũng được. Nghe tiếng cô Burien nàng
nói tiếp: - Và bảo cô Amalya Karlova đừng vào phòng tôi. Rồi nàng tự nhủ: “Đi!
Phải đi ngay tức khắc! Tức khắc!”. Nàng hoảng sợ khi nghĩ rằng mình có thể sa
vào tay quân Pháp. “Nếu công tước Andrey biết tin nàng bị quân Pháp bắt! Nếu
công tước biết nàng con gái của công tước Nikolai Andreyevich Bolkonxki, đi cầu
xin tướng quân Ramo bảo hộ và được hưởng những ân huệ của hắn!”. Ý nghĩ ấy làm
nàng khiếp hãi, nàng đỏ mặt tía lại, run bắn cả người lên vì cơn tức giận và
lòng tự hào mà nàng chưa hề có bao giờ. Tất cả những gì và nhất là tủi nhục
trong hoàn cảnh của nàng, bây giờ đã hiện lên rõ rệt. “Bọn quân Pháp ấy sẽ đóng
trong nhà này, tướng Ramo sẽ chiếm phòng làm việc của công tước Andrey, sẽ lục
và đọc thư từ giấy má của anh để tiêu khiển. Cô Burien sẽ nghênh tiếp trọng thể
vị quý khách của Bogutsarovo. Họ sẽ làm phúc dành cho ta một căn buồng con: bọn
lính tráng sẽ xúc phạm nấm mồ mới đắp của cha ta để cướp lấy huân chương và bội
tinh của người: chúng sẽ kể lại và bắt ta phải nghe những trận chúng thắng quân
Nga; chúng sẽ giả dối tỏ lòng thông cảm với nỗi đau của ta…” - Công tước tiểu
thư Maria thầm nghĩ, nhưng thật ra những ý nghĩ ấy không hẳn là của nàng mà lại
là của cha và anh nàng, những ý nghĩ mà nàng cảm thấy phải tuân theo. Đối với bản
thân nàng thì dù ở đâu cũng thế thôi dù nàng cũng gặp chuyện gì cũng thế thôi,
nàng có cần gì; nhưng nàng thấy mình đồng thời đại diện cho người cha quá cố của
nàng và cho công tước Andrey. Nàng bất giác cảm nghĩ bằng những ý nghĩ của cha
và anh nàng. Điều gì mà trong giờ phút này cha và anh nàng phải nói, việc gì mà
cha và anh nàng phải làm, nàng đều cho mình có bổn phận phải nói và làm đúng
như vậy. Vào thư phòng của công tước Andrey, nàng cố gắng hình dung một cách thấu
đáo những tư tưởng của anh để suy nghĩ đến tình cảm của mình. Những đòi hỏi của
cuộc sống mà nàng tưởng đã bị loại trừ hết từ khi cha nàng chết thì nay lại hiện
lên trước mặt nàng với một sức mạnh chưa từng thấy và hoàn toàn làm chủ tâm
trí. Xúc động, mặt đỏ bừng, nàng đi đi lại lại trong phòng, khi thì gọi
Alpatyts, khi thì gọi Mikhail Ivanyts, khi thì gọi Tikhon, khi thì gọi Dron,
Dunyasa, u già, và tất cả các đầy tớ gái đều không biết nói gì với nàng để có
thể xác nhận hay đính chính những lời của cô Burien. Alpatyts thì không có nhà,
đang đi mời các nhà chức trách. Một lát sau ông kiến trúc sư Mikhail Ivanyts
vào, nhưng mắt còn ngái ngủ, ông ta cũng không biết gì mà nói với nàng cả. Nàng
hỏi gì ông ta cũng trả lời bằng cái nụ cười tán thành mà ông ta đã quen dùng suốt
mười lăm năm trời để trả lời lão công tước, cái nụ cười ưng thuận vẫn khiến cho
ông ta khỏi phải bày tỏ ý kiến bằng lời, thành thử rút cục chẳng biết đích xác
ý ông ta thế nào cả. Đến lượt Tikhon, người hầu buồng già cũng được gọi vào; mặt
lão gầy đét, dài thườn thượt, mang dấu vết của một nỗi buồn không sao khuây khỏa
được: hỏi câu gì lão cũng đáp: “Xin vâng ạ”, và khi nhìn công tước tiểu thư
Maria, lão phải khó khăn lăm mới nén nổi những tiếng nức nở. Cuối cùng trưởng
thôn Dron bước vào, và sau khi vái chào rất kính cẩn, lão dừng lại ở ngưỡng cửa.
Công tước tiểu thư Maria nói, trong lòng tin chắc là đang nói với một người
thân, với Dronuska ngày trước, cứ hàng năm một lần đi chợ phiên Vyzma là thế
nào cũng mua về cho nàng những chiếc bánh ngọt đặc biệt, miệng cười tay đưa.
Nàng nói: “Dronuska, bây giờ sau cái tang của chúng ta…” - Rồi nàng im bặt,
không đủ sức nói tiếp. - Chúng ta đều ở trong tay Chúa - Dron thở dài nói. Hai
người im lặng một lát. - Dronuska ạ, Alpatyts đi vắng, tôi chẳng còn biết hỏi
ai. Họ nói bây giờ tôi không thể đi được, có đúng không? - Vì lẽ gì tiểu thư lại
không đi được, thưa công tước tiểu thư, có thể đi được chứ. - Người ta bảo tôi
là đi rất nguy hiểm, vì có thể gặp quân địch. Bác Dronuska, tôi chẳng biết làm
thế nào được, tôi chẳng hiểu gì hết, tôi chẳng có ai quanh tôi cả. Tôi muốn đi
ngay đêm nay hay sáng mai, thật sớm. Dron làm thinh và lén nhìn công tước tiểu
thư. - Không kiếm được ngựa, - lão nói, - Tôi cũng đã bảo với Yakob Alpatyts. -
Tại sao vậy? - Công tước tiểu thư hỏi. - Tất cả đều là sự trừng phạt của Chúa.
Ngựa ngày trước con thì bị quân đội trưng dụng, con thì chết; Ấy năm nay còn
như thế. Không những không có gì cho ngựa ăn, mà ngay đến người như chúng tôi e
rồi cũng chết đói cả. Chưa chi mà đã có kẻ ba ngày không được một miếng. Chẳng
còn gì nữa cả, chúng tôi đã bị người ta làm cho khánh kiệt rồi. Công tước tiểu
thư Maria chăm chú lắng nghe những điều lão nói. - Nông dân khánh kiệt cả rồi
à? Họ không có bánh àn à? - Nàng hỏi. - Họ chết đói thì còn làm thế nào mà còn
nghĩ đến xe với cộ được nữa? - Dron nói. - Nhưng tại sao bác chẳng bảo gì cả,
Dronuska. Ta không thể giúp cho họ sao? Tôi sẽ cố hết sức… - Công tước tiểu thư
Maria lấy làm lạ rằng những lúc này, lòng nàng đau khổ đến như thế nào, mà lại
còn có thể có kẻ giàu và người nghèo, và kẻ giàu lại có thể bỏ mặc không giúp
người nghèo. Nàng nhớ mang máng và có nghe nói là thường thường ở các điền
trang lúc nào cũng có một kho lúa mì để dành riêng cho trang chủ, thỉnh thoảng
cũng có đem phát cho nông dân. Nàng lại biết rằng cha nàng và anh nàng sẽ không
đời nào từ chối giúp đỡ nông dân trong cảnh túng bấn, nàng chỉ ngại là không
tìm đủ những lời lẽ cần thiết để ra lệnh phát lúa mì như ý nàng muốn. Nàng lấy
làm mừng là đã có được một duyên cớ để lo lắng ân cần đối với người khác, một
duyên cớ cho phép nàng quên nỗi thương tâm của mình mà không thấy hổ thẹn. Nàng
bảo Dron nói cặn kẽ xem nông dân cần những gì và hỏi lão về các kho dự trữ Ở
Bogutsarovo. - Có phải ở đây có kho lúa mì của nhà chủ, không nhỉ? Kho của anh
tôi ấy mà? - Kho lúa mì của nhà chủ còn nguyên vẹn - Dron kiêu hãnh đáp - Công
tước của chúng tôi không cho lệnh chúng tôi đem bán. - Đem chia cho nông dân, họ
cần bao nhiêu thì chia hết cho họ bấy nhiêu: tôi thay mặt anh tôi mà cho phép
bác phân phát. - Công tước tiểu thư Maria nói. Dron chẳng nói chẳng rằng, chỉ
buồn rầu thở ra một tiếng rõ dài. - Đem chia cho họ đi, nếu có đủ để chia cho mọi
người. Chia hết đi. Thay mặt anh tôi, ra lệnh phân phát. Và nói cho họ biết là
cái gì là của chúng tôi thì tức cũng là của họ. Giúp họ thì chúng tôi không tiếc
gì hết. Nói cho rõ như vậy. Dron nhìn chằm chặp vào công tước tiểu thư Maria
trong khi nàng nói. - Vì Chúa, xin tiểu thư cách chức tôi đi, tiểu thư bảo người
đến. Chúng tôi xin nộp lại chìa khóa. Tôi đã hầu hạ ba nằm trời không dám làm
điều gì sai trái, lạy Chúa, xin tiểu thư cho tôi được cáo lui. Công tước tiểu
thư Maria không hiểu lão xin gì và lão xin từ bỏ cái gì. Nàng trả lời là nàng
không bao giờ nghi ngờ gì lòng trung thành tận tuỵ của lão và cả nàng sẵn sàng
làm mọi cách để giúp lão và giúp nông dân.
Chương 10 Một giờ sau, Dunyasa đến bẩm với công tước tiểu thư
rằng Dron đã trở lại và theo lệnh của nàng, nông dân đều tụ tập cạnh kho lúa và
xin được gặp nàng để thưa chuyện. - Nhưng tôi có gọi họ đến đâu - Công tước tiểu
thư Maria nói - Tôi chỉ bảo Dron chia lúa mì cho họ thôi kia mà. - Tiểu thư ơi,
vì Chúa con xin tiểu thư hãy hạ lệnh đuổi chúng nó đi và đừng ra gặp chúng nó.
- Dunyasa nói. - Toàn là trò bịp cả đấy; Yakob Alpatyts về là chúng ta đi…
nhưng xin tiểu thư thì đừng ra… - Bịp bợm cái gì chứ? - Công tước tiểu thư ngạc
nhiên hỏi. - Xin tiểu thư nghe con, vì Chúa, con có biết mới dám nói. Tiểu thư
cứ hỏi u già mà xem. Chúng nó bảo là chúng nó không chịu đi như tiểu thư đã ra
lệnh. - Chị nhầm rồi. Tôi có bảo họ đi bao giờ đâu… Bảo Dron vào đây. Dron xác
nhận lời Dunyasa: nông dân đã kéo đến theo lệnh của công tước tiểu thư. - Nhưng
tôi có gọi họ đến bao giờ đâu - Nàng nói. Lão truyền đạt sai rồi. Tôi chỉ bảo
lão chia lúa mì cho họ thôi chứ. Dron thở dài không đáp. - Nếu tiểu thư ra lệnh
thì họ sẽ giải tán. - Lão nói. - Không, không, tôi sẽ ra gặp họ. Mặc dầu
Dunyasa và u già đã ra sức can ngăn, công tước tiểu thư Maria vẫn bước ra thềm.
Dron, Dunyasa, u già Nikhan Ivanovich ra theo. “Chắc họ tưởng đâu mình cho họ
lúa mì để bắt họ ở lại còn mình thì bó đi, để họ ở lại cho quân Pháp tha hồ muốn
gì thì làm. Mình sẽ hứa phát lúa mì cho họ hàng tháng và cho họ trú ngụ ở điền
trang của nhà ở ngoại thành Moskva; ở địa vị mình, anh Andrey còn làm hơn nữa”.
Nàng thầm nghĩ trong khi đến gần nơi đám đông tụ tập, trên bãi cỏ cạnh nhà kho,
trong lúc trời đã nhá nhem. Đám đông đứng sát vào nhau, nhốn nhác lên và vội
vàng cất mũ. Công tước tiểu thư Maria, hai mắt nhìn xuống, đôi bàn chân vướng
víu trong chiếc áo dài, bước đến gần đám đông. Bao nhiêu cặp mắt đổ dồn vào
nàng, trẻ có, già có, bao nhiêu bộ mặt khác nhau quay về phía nàng làm cho nàng
không phân biệt được một ai; và thấy cần phải ngỏ lời với tất cả mọi người cùng
một lúc, nàng chẳng biết làm thế nào nữa. Nhưng ý thức mình là đại diện cho cha
và anh lại một lần nữa lại làm cho nàng vững tâm, và nàng mạnh dạn cất tiếng
nói: - Tôi rất hài lòng là bà con đã đến đây - Nàng nói, mắt không nhìn lên, tai
nghe trống ngực đập thình thịch rất nhanh. - Dron có cho tôi biết chiến tranh
đã làm cho bà con khánh kiệt. Đó là tai họa chung của chúng ta, tôi sẽ không tiếc
bất cứ cái vì để giúp đỡ bà con. Tôi đi vì ở đây rất nguy hiểm… và quân địch đã
đến gần… vì… tôi biếu bà con tất cả, tôi xin bà con lấy tất cả lúa mì, để cho
khỏi thiếu thốn. Còn nếu có người bảo tôi biếu bà con lúa mì để bà con ở lại
đây thì điều đó không đúng. Trái lại, tôi xin bà con mang hết của cải theo mình
và cùng đi đến ấp của chúng tôi ở gần Moskva ở đấy tôi nhân hết trách nhiệm,
tôi cam đoan rằng bà con sẽ chẳng phải thiếu thốn. Chúng tôi sẽ cung cấp cho bà
con nhà ở, bánh ăn - tiếng thở dài. - Tôi làm thế không phải là tự ý tôi - nàng
lại nói tiếp mà nhân danh cha tôi vừa qua đời: sinh thời Người đối với bà con
bao giờ cũng nhân hậu, nhân danh anh tôi và cháu trai tôi nữa. Nàng lại ngừng.
Trong khi nàng im lặng, chẳng ai lên tiếng. - Tai họa là tai họa chung, chúng
ta chia đôi cho nhau tất cả. Tất cả những gì của tôi là của bà con. - Nàng vừa
nói vừa nhìn nhưng bộ mặt ở ngay phía trước nàng. Bấy nhiêu cặp mắt chăm chú
nhìn nàng đều có một sắc thái như nhau mà nàng không tài nào hiểu rõ ý nghĩa.
Tò mò chăng, hay trung thành, hay biết ơn, hay khiếp sợ và nghi ngờ. Chỉ thấy
gương mặt nào cũng đều một vẻ như nhau. Một giọng nói cất lên từ các hàng cuối:
- Chúng tôi rất lấy làm mừng vì lòng hảo tâm của tiểu thư, nhưng chúng tôi
không tiện lấy lúa mì của chủ nhân. - Nhưng tại sao? - Công tước tiểu thư hỏi.
Chẳng ai trả lời, và tiểu thư Maria thấy rằng bây giờ hễ nàng nhìn đến ai là
người ấy liền cúi mặt xuống. - Nhưng tại sao bà con không muốn lấy? - Nàng lại
hỏi. Chẳng ai đáp lại. Sự im lặng ấy bắt đầu làm cho nàng thấy nặng nề khó chịu;
nàng cố bắt gặp một ánh mắt của một người nào đấy. - Tại sao cụ không nói gì cả?
- Nàng hỏi một cụ già chống gậy đứng trước mặt. - Cụ thấy bà con cần gì nữa thì
cứ nói. Tôi sẽ hết sức - Nàng nói khi bắt gặp cái nhìn của ông lão, nhưng ông
lão có vẻ không bằng lòng vì cái nhìn ấy, bèn cúi đầu xuống và nói: - Chúng tôi
nhận làm gì, chúng tôi có cần lúa mì đâu? - Thế là phải vứt bỏ tất cả mà đi à?
Không nhận đâu. Không nhận đâu. Chúng tôi không chịu đâu. Chúng tôi ái ngại cho
tiểu thư, nhưng chúng tôi không chịu đi. Tiểu thư có đi thì cứ đi một mình… Những
tiếng nói lao nhao trong đám đông. Rồi vẫn cái sắc thái giống hệt nhau ấy lại
hiện lên trên tất cả các gương mặt, và lần này thì chắc chắn không phải thể hiện
ý tò mò và biết ơn mà là một ý định hung dữ. Công tước tiểu thư Maria mỉm cười
buồn rầu nói: - Nhưng bà con chưa hiểu đúng ý tôi. Tại sao bà con không muốn
đi? Tôi xin hứa là sẽ có đủ nhà ở, bánh ăn cho bà con. Ở đây quân giặc sẽ làm
cho bà con khánh kiệt… Nhưng tiếng nàng liền bị những tiếng nhao nhao của đám
đông át đi. - Chúng tôi không chịu đi, chúng nó cứ việc làm cho chúng tôi khánh
kiệt! Chúng tôi không nhận lúa mì, chúng tôi không chịu đi! Công tước tiểu thư
cố bắt gặp lại một đôi mắt nữa trong đám đông, nhưng chẳng ai nhìn nàng cả; rõ
ràng là họ đều tránh cái nhìn của nàng. Nàng thấy ngỡ ngàng và lúng túng quá. Từ
đám đông, những tiếng nói lại nhao nhao: - Nào, thấy chưa, cô ấy khuyên ta những
lời hay quá nhỉ: đi theo cô ấy để làm nô lệ! Đế mặc cửa nhà tan hoang để nhận lấy
cái kiếp tôi đòi. Nói hay quá nhỉ: “Tôi cho bà con bánh mì!”. Công tước tiểu
thư Maria cúi đầu, ra khỏi đám đông và trở vào nhà. Sau khi dặn lại Dron là
ngày mai phải có ngựa để đi, nàng lui về buồng riêng và ngồi tư lự một mình.
Chương 11 Đêm ấy, mãi đến khuya, công tước tiểu thư Maria vẫn ngồi cạnh cửa sổ
mở toang, lắng tai nghe tiếng nông dân nói từ dưới làng vọng lên, nhưng không hề
nghĩ đến họ. Nàng cảm thấy dù cố gắng đến đâu nàng cũng không thể hiểu được họ.
Lúc nào nàng cũng chỉ nghĩ đến một điều, đến nỗi khổ của nàng và cái này đã bị
những nỗi lo lắng về hiện tại gạt ra một bên cho nên nay đã trở thành dĩ vãng.
Bây giờ thì nàng có thể nhớ lại, có thể khóc và cầu nguyện. Gió đã ngừng thổì từ
khi mặt trời lặn. Trời đêm thanh vắng và mát mẻ. Đến nửa đêm, những tiếng nói
im dần, một con gà cất tiếng gáy, vành trăng tròn hiện lên từ phía sau rặng bồ
đề, một làn sương khói trắng dục và mát mé bốc lên, tòa nhà và thôn xóm đều
chìm trong im lặng. Lần lượt nàng thấy diễn lại những hình ảnh của mấy ngày vừa
qua: cơn bệnh và những phút cuối cùng của cha nàng. Với một niềm vui đượm buồn,
nàng nhớ lại những hình ảnh ấy, nàng chỉ xua đuổi những hình ảnh ghê sợ cuối
cùng, hình ảnh cái chết của cha nàng; nàng thấy mình không đủ can đảm thấy lại
nó, dù là bằng tưởng tượng, trong giờ phút thanh tĩnh và huyền ảo này của đêm
khuya. Và những hình ảnh ấy hiện lên trước mắt nàng rõ rệt, nhiều chi tiết, đến
nỗi nàng tưởng đó là những sự việc diễn ra trong thực tế khi thì diễn ra trong
quá khứ, khi thì sẽ diễn ra trong tương lai. Nàng hình dung rõ rệt cái hôm ở
Lưxye Gorư, khi công tước vì bị cơn bệnh quật ngã: người ta xốc nách dìu công
tước từ vườn vào nhà và công tước thì mấp máy đôi môi nhưng lưỡi líu lại không
nói nên lời, đôi lông mày bạc trắng giật giật, đôi mắt nhìn nàng rụt rè, lo lắng.
“Lúc đó cha đã muốn nói với mình điều mà cha nói trước khi mất - nàng nghĩ. Cha
vẫn nghĩ đến điều mà cha nói với mình”. Và bây giờ nàng nhớ lại cặn kẽ cái đêm ở
Lưxye Gorư trước khi công tước lại lên cơn; cái đêm mà nàng linh cảm thấy tai họa
có thể xảy ra và nàng đã làm trái ý cha, cứ ở lại bên cạnh ông cụ. Đêm ấy không
ngủ được, nàng rón rén bước xuống gác, đến gần cánh cửa phòng ủ hoa là nơi công
tước nghỉ, và lắng tai nghe tiếng nói của cha. Giọng mệt nhọc, công tước nói với
Tikhôn về miền Krym, về những đêm hè, về nữ hoàng. Rõ ràng công tước đang cần
nói chuyện. Lúc ấy nàng đã nghĩ và bây giờ nàng lại nghĩ: “Tại sao cha không gọi
mình vào? Tại sao cha không cho phép mình thay Tikhôn? Cha sẽ mãi mãi không còn
nói với ai được nữa về tất cả những gì đã diễn ra trong lòng cha. Đối với cha,
và đối với mình cũng vậy, sẽ mãi mãi không còn trở lại cái giây phút mà cha có
thể nói tất cả những điều cha muốn nói, cái giây phút mà đáng lẽ chính mình chứ
không phải Tikhôn được nghe cha nói và hiểu ý cha. Tại sao lúc đó mình lại
không vào? Có thể ngay lúc ấy, cha có thể nói với mình điều mà cha nói hôm cha
mất. Nhưng dù nói với Tikhôn, cha cũng đã hỏi mình hai lần. Cha muốn gặp mình,
mà mình thì đứng đấy, sau cánh cửa. Nói chuyện với Tikhôn cha buồn lắm, khổ lắm
và Tikhôn không hiểu cha. Mình còn nhớ là cha nói với Tikhôn về chị Liza như thể
chị ấy còn sống; cha quên là chị ấy đã chết. Tikhôn nhắc lại cho cha biết thì
cha mắng là “đồ ngốc”. Cha đau khổ quá, sau cánh cửa mình nghe tiếng cha rên
khi đuổi mình trên giường, và tiếng cha kêu to: “Trời ơi!”. Tại sao bấy giờ
mình lại không vào? Vào thì cha có làm gì đâu mà sợ? Có thể là mình vào thì cha
đỡ ngay lúc ấy và sẽ nói chuyện với mình”. Nói to lên khi nhắc lại lời nói âu yếm
của công tước trước khi tắt nghỉ: “Con yêu quý của cha” - Rồi nàng khóc nức nở,
càng khóc càng thấy đỡ đau lòng. Bây giờ nàng thấy hiện lên gương mặt của cha
ngay trước mặt mình. Không phải gương mặt mà nàng từng quen thuộc từ thuở ấu
thơ và bao giờ nàng cũng chỉ thấy từ xa, mà gương mặt rụt rè, yếu đuối, hôm cuối
cùng nàng cúi xuống gần cha để nghe cha nói rõ, nàng đã ngắm kỹ lần đầu tiên,
nhìn rõ từng nếp nhăn từng chi tiết. “Con yêu quý của cha”. Nàng nhắc lại, rồi
đột nhiên nàng lại tự hỏi: “Khi nói câu ấy cha nghĩ gì? Bây giờ thì cha nghĩ
gì? - Và như để đáp lại, nàng thấy hiện lên khuôn mặt của cha buộc chiếc khăn
trắng, nằm trong quan tài. Khi nàng sờ vào người cha và nhận thấy rằng đó không
những không phải là cha nàng nữa mà là một vật gì huyền bí và ghê rợn, nàng đã
khiếp sợ; bây giờ nỗi khiếp sợ ấy lại trở về chiếm lấy lòng nàng. Nàng muốn
nghĩ đến việc khác, nàng muốn cầu nguyện, nhưng nàng không thể làm gì được. Đôi
mắt mở to, nàng nhìn ánh trăng sáng và những bóng tối từ các đồ vật hắt xuống,
tưởng chừng chỉ giây phút nữa sẽ thấy hiện lên khuôn mặt đã chết của cha và tự
thấy như bị trói chặt vào cõi tĩnh mịch đang bao phủ lên cả tòa nhà. Nàng thì
thầm: “Dunyasa” rồi kêu lên một tiếng khủng khiếp: “Dunyasa” Nàng cố dứt mình
ra khỏi cảnh tĩnh mịch và chạy xô về phía buồng các đầy tớ gái: u già và các đầy
tớ gái vội chạy ra đón nàng.
Chương 12 Ngày mười bảy tháng tám. Roxtov và Ilya từ trại trú quân ở Yonkovo cách Bogutsarovo mười lăm dặm, cưỡi ngựa đi chơi để thử con ngựa Ilya vừa mua và xem trong các làng có cỏ cho ngựa ăn không. Đi theo hai người có Lavruska, vừa bị địch bắt và được tha về và một người lính phiêu kỵ. Từ ba hôm nay, Bogutsarovo đã ở vào giữa hai đạo quân thù địch, cho nên có thể dễ dàng được hậu quân Nga cũng như tiền quân Pháp ghé thăm. Vì vậy, là một viên đại đội trưởng kỵ binh cần mẫn, Roxtov muốn lấy hết chỗ lương thực còn lại ở đây, trước khi quân Pháp đến. Roxtov và Ilya đang ở vào một tâm trạng hết sức vui vẻ. Trong khi đi về phía Bogutsarovo, trang ấp của một vị vương công, nơi họ hy vọng gặp một số gia nhân đông đúc có cả những cô nữ tỳ xinh đẹp họ hỏi chuyện Lavruska về Napoléon và cười cợt về những chuyện hắn ta kể lại, hoặc họ thi nhau phi nước đại để thử sức con ngựa của Ilya. Roxtov không ngờ rằng điền trang mà chàng đang đi đến là của Bolkonxki, người trước kia đã đính hôn với em gái chàng. Hai người cho ngựa chạy đua với nhau một lần cuối, phi vào khu ấp ở phía trước làng Bogutsarovo, và Roxtov vượt qua mặt Ilya phóng vào đường làng trước tiên. - Anh vượt tôi rồi đấy. - Ilya đỏ mặt nói. - Đúng, mình lúc nào cũng về nhất, trên bãi cỏ cũng như ở đây. Roxtov vừa đáp vừa lấy tay vuốt ve con ngựa sông Đông đang sùi bọt mép. - Tôi cưỡi con ngựa cái Pháp này - Lavruska đi ở phía sau nói (hắn gọi con ngựa xác kéo xe của hắn là ngựa cái Pháp) - thì thừa sức vượt đại nhân xa, nhưng tôi chẳng muốn làm đại nhân ngượng. Họ cho ngựa đi bước một đến gần một cái kho, nơi một đám đông nông dân đang tụ tập. Vài người bỏ mũ chào, những người khác chỉ đứng nhìn. Hai ông già cao lêu nghêu, mặt nhăn nhúm, râu lưa thưa, từ trong quán rượu bước ra, miệng cười nhăn nhở, chân nam đá chân chiêu, lẩm nhẩm hát một bài lạc điệu và đến gần hai viên sĩ quan. - Chà, các ông mãnh! Có cỏ cho ngựa không? - Roxtov mỉm cười hỏi. - Mà hai ông sao giống nhau như đúc thế… Ilya chêm vào. Một trong hai ông lão mỉm cười hể hả cất tiếng hát: Bbầu, bbạn… vu… u… u… i… th… ay… ay. Một nông dân tách khỏi đám đông, tiến về phía Roxtov hỏi: - Các ông là ai? - Quân Pháp, - Ilya vừa cười vừa đáp, - rồi chỉ Lavruska nói thêm - Và đây chính là Napoléon. - Thế ra các ông là người Nga à? - Người nông dân lại hỏi. - Các ông ở đây có đông không? - Một người nữa, bé nhỏ, cũng đến gần. - Đông chứ, đông chứ. - Roxtov đáp và nói thêm - Nhưng các ông họp nhau làm gì ở đây? Ngày hội à? - Các cụ họp nhau có việc làng. - Người nông dân vừa nói vừa bỏ đi. Vừa lúc ấy, trên con đường vào nhà trang chủ, thấy hai người đàn bà và một người đàn ông đội mũ trắng tiến về phía các sĩ quan. Trông thấy Dunyasa chạy đến, vẻ quả quyết, Ilya nói: - Cô nàng áo hồng là của tớ, liệu hồn đừng có phỗng của tớ đấy nhé. - Của cả bọn ta đấy! - Lavruska vừa nói vừa nháy mắt với Ilya. - Cô em muốn gì đấy? - Ilya mỉm cười hỏi. - Công tước tiểu thư sai tôi ra hỏi các ngài là ở trung đoàn nào và quý danh là gì? - Đây là bá tước Roxtov tiểu đoàn trưởng phiêu kỵ, còn ta thì là kẻ phụng sự tận tình của cô em. - Ilya đáp. Vẫn mỉm cười hể hả. Ông lão say rượu ngắm Ilya đang nói chuyện với người nữ tỳ và hát: - Bầu, bầu, bạ… ạn… Theo sau Dunyasa, Alpatyts đi về phía Roxtov và từ xa bỏ mũ chào. Lão ta nói với một thái độ tôn kính, nhưng có pha lẫn ý coi thường tuổi trẻ của viên sĩ quan, và bàn tay cứ đút trong áo gi-lê không rút ra: - Xin đại nhân thứ lỗi nếu chúng tôi dám làm phiền đại nhân. Nữ chủ của chúng tôi là con gái của cố tướng quân tổng tư lệnh, công tước Nikolai Andrevich Bolkonxki, vừa từ trần ngày mười lăm tháng này. Tiểu thư hiện đang gặp khó khăn do sự ngu dốt của bọn người này, - lão chỉ hai người nông dân, - nữ chủ của chúng tôi mong ngài vui lòng quá bộ… - Lão lại nói thêm với một nụ cười buồn buồn - Xin phép ngài, mời ngài lánh ra đây một tí… thật không tiện… ngay trước những… - Alpatyts chỉ hai người nông dân đang loay hoay quanh lão như những con ruồi bâu quanh một con ngựa. - A! Alpatyts… A! Yakob Alpatyts!… Ghê thật! Lạy chúa, tha lỗi cho chúng tôi nhá. Ghê thật! Hừ! - Họ vừa nói vừa mỉm cười vui vẻ với lão Roxtov nhìn hai người say rượu rồi cũng mỉm cười theo. Yakob Alpatyts đưa bàn tay không đút vào áo gi-lê chỉ hai lão gỉà nói nghiêm trang: - Hay là cái trò này làm cho Đại nhân thích thú? - Không, trò này chẳng hay ho gì. - Roxtov vừa nói vừa cho ngựa lùi lại, rồi hỏi - Việc gì thế? - Chúng tôi xin phép báo để Đại nhân rõ là đám dân thô bỉ ở đây không muốn để nữ chủ của chúng tôi đi khỏi ấp này, chúng dọa tháo ngựa ra, vì vậy mọi thứ đã đóng hòm xong từ sáng nay mà công tước tiểu thư vẫn chưa lên đường được. - Vô lý! - Roxtov thốt lên. - Những điều chúng tôi được hân hạnh thưa lại với ngài là hoàn toàn đúng sự thật. - Alpatyts nhắc lại. Roxtov xuống ngựa, trao dây cương cho người lính phiêu kỵ rồi cùng Alpatyts đi vào nhà, vừa đi vừa hỏi chi tiết về những việc xảy ra. Số là, sau khi công tước tiểu thư đề nghị ban cấp lúa mì hôm qua, sau khi nàng biện bạch với Dron và với đám nông dân, thì mọi việc đâm ra hỏng bét, đến nỗi Dron nhất quyết trả hẳn chìa khóa để đi theo nông dân và nhận được lệnh đòi của Alpatyts hắn cũng không chịu đến; sáng hôm ấy khi công tước tiểu thư cho thắng ngựa để lên đường, nông dân lại tụ tập rất đông cạnh nhà kho và cử người đến báo lại là họ không để cho nàng đi, là có lệnh không cho nàng đi là họ sẽ tháo ngựa ra. Alpatyts ra khuyên họ nên biết điều, nhưng họ trả lời rằng họ không thể để cho công tước tiểu thư đi được, rằng đã có lệnh như vậy và công tước tiểu thư cứ việc ở lại, họ sẽ hầu hạ và một mực vâng lời công tước tiểu thư như cũ. Người nói nhiều nhất là Karp, còn Dron thì tránh mặt, lẩn vào đám đông. Trong khi Roxtov và Ilya phi ngựa vào làng thì công tước tiểu thư Maria bất chấp những lời can ngăn của Alpatyts, của u già và của các thị nữ, cứ ra lệnh thắng ngựa vào xe và sửa soạn lên đường; nhưng khi trông thấy đoàn ngựa đi qua, mọi người đều tưởng là quân Pháp, bọn xà ích bỏ chạy tán loạn, trong nhà thì đàn bà con gái khóc rú lên. - Ôi! Tôn ông phúc đức quá! Cha đẻ của chúng tôi! Thật là Chúa đã phái người đến. - Những tiếng xuýt xoa cảm kích nổi lên khi Roxtov vào đến phòng ngoài. Khi người nhà đưa Roxtov vào phòng khách lớn, công tước tiểu thư đang ngồi thừ người ra như người mất hồn. Nàng không hiểu chàng là ai, tại sao chàng đến đây và rồi sẽ xảy ra việc gì? Trông thấy vẻ mặt người Nga, nhìn cử chỉ, dáng điệu, nghe những lời chào hỏi đầu tiên của chàng, và nhận ra rằng đây là người cùng giới với mình, nàng nhìn chàng với đôi mắt sâu xa và trong sáng rồi bắt đầu nói, giọng ngắt quãng và run run vì xúc động. Roxtov thấy ngay trong cuộc gặp gỡ này có một cái gì ly kỳ như tiểu thuyết. Vừa nhìn nàng, vừa nghe câu chuyện rụt rè của nàng, chàng nghĩ thầm: “Một thiếu nữ không người bảo vệ, nặng gánh đau thương, lại một thân một mình giữa đám nông dân thô lỗ đang nổi loạn, có thể bị chúng tha hồ hành hung! Số phận lạ lùng nào đã đưa ta đến chốn này! Và dịu dàng biết bao, cao quý biết bao dung mạo và phong thái của nàng”. Đến khi nàng nói rằng những việc đó đã xảy ra sau lễ an táng phụ thân nàng chỉ có một ngày, giọng nàng run lên. Nàng quay mặt đi nhưng rồi e rằng Roxtov nghĩ là nàng có ý muốn làm cho chàng thương hại, nàng nhìn chàng có ý lo sợ và dò hỏi. Roxtov rưng rưng nước mắt. Công tước tiểu thư Maria trông thấy và đưa đôi mắt trong sáng nhìn chàng, cái nhìn chan chứa lòng cảm kích, khiến người ta quên hẳn những nét không đẹp trên mặt nàng. Roxtov đứng dậy nói: - Thưa tiểu thư, tôi không biết nói thế nào cho hết những nỗi vui sướng của tôi nhân tình cờ qua đây lại được tiểu thư sai khiến. Mời tiểu thư cứ lên đường, và nếu tiểu thư cho phép chúng tôi hộ tống thì xin lấy danh dự cam đoan là không còn một ai dám phiền nhiễu tiểu thư nữa. Đoạn chàng cúi mình cung kính như người ta vẫn cúi mình trước các công chúa thuộc dòng dõi hoàng gia, rồi đi ra cửa… Với thái độ cung kính ấy, Roxtov dường như muốn tỏ ra rằng tuy chàng sẽ rất sung sướng nếu được quen biết nàng thêm, chàng vẫn không muốn lợi dụng tình cảm của nàng để tìm cách làm thân với nàng. Công tước tiểu thư Maria hiểu ý chàng và lấy làm cảm kích. - Muôn vàn đội ơn đại nhân - Nàng đáp lại bằng tiếng Pháp - nhưng tôi mong rằng việc này chỉ là một sự hiểu lầm và không ai có lỗi cả - Bỗng nàng khóc òa lên rồi cố nói tiếp - Xin đại nhân bỏ qua cho. Roxtov cau mày, cung kính cúi chào lần nữa rồi đi ra. Chương 13 - Thế nào, có kháu không? Này cái cô mặc áo hồng của tôi ấy mà, tuyệt lắm cậu ạ, nàng tên là Dunyasa… - Ilya đang nói, nhưng chợt trong thấy vẻ mặt Roxtov liền im bặt. Chàng hiểu rằng vị anh hùng và người thủ trưởng của chàng đang có một tâm trạng khác hẳn.
Roxtov lườm Ilya một cái, vẻ tức giận, không trả lời và đi nhanh về phía làng. - Được rồi ta sẽ cho chúng một mẻ, để chúng biết rõ ta là người thế nào. - Chàng tự nhủ. Theo chàng ra, Alpatyts phải xoạc cẳng bước thật dài để cho khỏi chạy, nhưng vất vả lắm mới theo kịp chàng. - Thưa ngài quyết định như thế nào ạ? - Khi đuổi kịp chàng, Alpatyts hỏi. Roxtov dừng lại, nắm chặt hai bàn tay bước đến trước mặt Alpatyts, vẻ dữ tợn. - Quyết định à? Quyết định gì! Lão bợm già - chàng quát vào mặt lão - Ngươi không thể mở mắt ra hay sao? Hả? Bọn thôn dân nổi loạn mà ngươi không đẹp được à? Ngươi cũng là một tên phản chủ: Ta thừa biết bọn ngươi, ta thì ta lột da tất… - Rồi dường như sợ lãng phí hết cơn thịnh nộ cần để dành, chàng bỏ Alpatyts và đi nhanh về phía làng. Alpatyts nuốt giận, xoạc cẳng bước theo và tiếp tục bày giải ý mình. Lão nói rằng nông dân lúc này rất bướng, mà bây giờ chống lại họ mà không cần viện đến quân đội là dại dột, rằng tốt hơn cả có lẽ là sai người đi tìm quân đội đã. - Ta sẽ cho chúng nó thấy thế nào binh lực… Ta sẽ cho chúng một bài học. - Nikolai nhắc đi nhắc lại không biết là mình nói gì, nổi khùng lên trong một cơn giận vô lý, đầy thú tính, dâng lên tắc nghẹn cả cổ, và cần phải được trút ra ngoài. Không tự hỏi là mình sắp làm gì, như một cái máy, chàng cương quyết tiến nhanh về phía đám đông. Và chàng càng đến gần thì Alpatyts càng cảm thấy là hành động vô lý của chàng có thể có kết quả tốt, trong đám đông, nông dân trông thấy dáng đi thoăn thoắt và mạnh mẽ với vẻ mặt hằm hằm quả quyết của chàng, cũng cảm thấy thế. Lúc này, khi bọn Roxtov vào làng và khi chàng vào gặp công tước tiểu thư, trong đám nông dân đã nảy ra những ý kiến bất đồng và đã có vé bối rối hoang mang. Có người nói mấy người mới đến là người Nga và họ có thể nổi giận vì nông dân không để cho tiểu thư đi. Dron cũng đồng ý như thế, nhưng vừa nói ra thì Karp và mấy người nông dân khác đã xông đến. - Mày thì bao nhiêu năm mày đã hút máu dân làng - Karp quát lên - Đối với mày thì thế nào chẳng được! Mày chỉ việc đào cái hầm của lên rồi thì cút; chúng nó tàn phá nhà cửa chúng tao thì cũng chẳng việc gì với mày cơ mà! - Người ta bảo là phải có trật tự - một người khác kêu lên - là không ai được bỏ nhà đi nơi khác, là không được mang gì đi cả, chỉ thế thôi. Bỗng một ông lão bé nhỏ cũng xông vào mắng Dron một thôi: - Con trai mày đến lượt phải đi lính, thế mà mày giấu biến cái thằng bé nhà mày đi; mày bắt thằng Vanka nhà tao cạo đầu đi lính. Chà, cả bọn ta cũng chết tuốt hết thôi! - Ừ! rồi chúng mình cũng chết hết mất thôi. - Tôi có bỏ rơi bà con trong thôn đâu - Dron nói. - Ôi dào, không bỏ! Mày sống no nê, bụng đã phệ ra rồi còn gì. Hai người nông dân cao lêu nghêu mải nói chuyện đằng phía họ. Khi Roxtov, có Ilya, Lavluska và Alpatyts đi theo, đến gần đám đông, Karp liền bước ra, miệng mỉm cười, hai tay đút vào thắt lưng. Dron thì trái lại, lẻn ra các hàng sau; đám nông dân thì đứng sát vào nhau. - Ê bọn kia! Đứa nào là trưởng thôn? - Roxtov bước nhanh đến quát. - Trưởng thôn à? Muốn gì trưởng thôn? - Karp hỏi lại. Nhưng hắn ta chưa nói xong câu thì cái mũ đã bay lên không, và đầu hắn ta choáng váng đi vì một cái tát dữ dội. - Bỏ mũ xuống, quân phản bội! - Roxtov quát, giọng giận dừ vang lên sang sảng. - Trưởng thôn đâu? - Trưởng thôn, người ta hỏi trưởng thôn… - Lác đác có mấy tiếng nói vội vã, - Dron Zakharyts, người ta gọi kia kìa - và mọi người lần lượt bỏ mũ xuống. - Chúng tôi không có quyền nổi loạn - Karp nói - Chúng tôi vẫn tuân theo mệnh lệnh. Đồng thời ở những hàng cuối có mấy người cùng nói một lúc: - Bà con chỉ làm theo như các cụ già đã quyết định, các vị chức trách các ngài nhiều lắm… - Cãi à? Làm loạn à? Đồ kẻ cướp! Đồ làm phản! -Roxtov túm lấy cổ áo Karp, gầm lên, lạc cả giọng. - Trói nó lại, trói nó lại! Chàng thét lên, tuy ngoài Lavruska và Alpatyts chẳng có ai để đến trói cả. Lavruska cũng chạy đến, nắm hai tay Karp bẻ quặt ra sau lưng. Có phải gọi thêm quân ta dưới kia lên không? - Hắn hỏi. Alpatyts gọi tên hai nông dân, chỉ định họ ra giúp Lavruska trói Karp. Họ ngoan ngoãn ra khỏi đám đông và tháo dây thắt lưng ra. - Trưởng thôn đâu? - Roxtov lại thét. Dron, mặt nhăn nhó và tái mét, bước ra khỏi đám đông. - A mày là trưởng thôn à? Trói nó lại, Lavruska - Roxtov quát làm như mệnh lệnh ấy cũng chẳng có thể gặp một trở ngại nào cả. Quả nhiên thêm hai người nông dân nữa đến trói Dron, mà chính lão ta cũng tự tháo thắt lưng ra đưa cho họ. - Còn các người thì nghe đây - Roxtov bảo nông dân - Giải tán ngay tức khắc, ai về nhà nấy và không một đứa nào được lải nhải gì nữa, rác tai ta. Nghe chưa? - Thì bà con có gì bậy đâu. Chỉ vì ngu ngốc thôi. Chỉ là chuyện dại dột thôi mà… tôi bảo như thế là không đúng mà. - Tiếng nói nhao nhao trách móc lẫn nhau. - Ta đã bảo mà - Alpatyts được thể giành lại ưu thế. - Thế là không đúng, các chú hiểu chưa! - Chỉ vì chúng tôi ngu xuẩn, ông Yakob Alpalyts - có tiếng đáp lại rồi đám đông giải tán ngay và tản vào trong thôn. Họ dẫn hai người bị trói vào trang viên. Hai lão say rượu cũng đi theo. - Nào, yên ta ngắm cậu tí - một lão bảo Karp. - Này, ăn nói với chủ như thế à? Cậu nghĩ thế nào thế? - Đồ ngốc, - lão kia lại nhấn mạnh thêm - Thằng ngốc chính hiệu. Hai giờ sau, xe đã đỗ cả trong sân. Nông dân vui vẻ khuân hành lý của chủ nhà ra xếp lên, và Dron, được công tước tiểu thư xin tha ra khỏi buồng giam, đang sai bảo họ. Một người nông dân cao lớn, mặt bầu bĩnh và tươi cười đón một cái tráp nhỏ từ tay một người nữ tỳ, nói: - Ấy đừng để thế. Cái này cũng đáng tiền chứ! Không phải cứ ném bừa lên hay nhét cố vào dưới sợi thừng mà được đâu, nó tróc sơn đi chứ. Tôi chả ưa cái lối làm ăn như thế. Việc gì cũng phải làm cho đúng đắn, theo đúng luật. Thế được đấy, để hộ mình xuống dưới chiếc chiếu, rồi phủ cỏ khô lên trên tí, ấy thế là tốt. Một người khác khuân sách trong thư viện của công tước Andrey ra: - Ôi chao, bao nhiêu là sách. Kìa, đừng làm vướng người ta. - Nặng ơi là nặng, các cậu ạ sách thật ra sách. Anh nông dân cao lớn mặt tròn, nháy mắt ra hiệu, chỉ những quyển tự điển nằm ở phía trên nói: - Ồ những người viết ra các sách này ấy mà, họ chả ăn không ngồi rồi tí nào nhỉ! Roxtov không muốn công tước tiểu thư phải tiếp mình, nên không trở lại gặp nàng mà cứ ở trong làng đợi cho đến lúc nàng lên đường. Khi đoàn xe chuyển bánh chàng cũng lên ngựa đi theo cho đến đường cái, nơi có quân ta đóng, cách Bogutsarovo mười hai dặm đến quán trọ ở Yankovo, chàng cung kính cáo từ và lần đầu tiên dám hôn tay nàng. Khi công tước tiểu thư Maria cảm ơn chàng đã cứu mình (như lời nàng nói), Roxtov đỏ mặt đáp: - Tiểu thư dạy quá lời, ở vào địa vị chúng tôi, người hiến binh nào mà chẳng làm như thế. - Chàng lúng túng muốn kiếm cách lái câu chuyện sang hướng khác, bèn nói tiếp - Nếu chúng tôi chỉ phải đánh nhau với nông dân thôi thì chúng tôi đã không để cho giặc tiến sâu như vậy. Tôi chỉ sung sướng là được dịp biết tiểu thư. Xin từ biệt công tước tiểu thư, chúc tiểu thư được khuây khỏa, được hạnh phúc và mong lại được gặp tiểu thư trong hoàn cảnh tốt đẹp hơn. Nếu tiểu thư không muốn làm cho tôi hổ thẹn thì xin tiểu thư đừng nói chuyện ơn huệ gì cả. Nhưng nếu công tước tiểu thư không cảm tạ chàng bằng lời nói nữa, thì nàng lại cảm tạ chàng bằng tất cả vẻ mặt sáng bừng lên vì lòng biết ơn và tình trìu mến. Nàng không thể tin rằng nàng không có bổn phận cảm ơn chàng. Trái lại, nàng biết chắc, không chút nào hồ nghi, rằng nếu không có chàng đến thì nàng đã là nạn nhân của đám nông dân rối loạn và của quân Pháp rồi, và nàng cũng tin rằng vì cứu nàng mà chàng đã phải dấn thân vào những nguy hiểm rõ rệt và ghê gớm nhất. Nàng lại càng tin chắc rằng chàng là một người có tâm hồn cao quý, đã hiểu thấu tình cảnh và nỗi khổ của nàng. Khi nàng nói đến nỗi tang tóc của mình và không cầm được nước mắt, thì đôi mắt hiền lành, thẳng thắn của chàng cũng rưng rưng, hình ảnh ấy đã khắc sâu vào tâm trí nàng. Khi đã chia tay và còn lại một mình, công tước tiểu thư Maria bỗng thấy muốn khóc, và đây không phải là lần đầu tiên mà câu hỏi lạ lùng này được đặt ra cho nàng: mình yêu chàng chăng? Trên đường đi Moskva, mặc dầu tình cảnh của công tước tiểu thư chẳng có gì vui, Dunyasa cùng ngồi xe với nàng cũng thấy nàng mấy lần ló đầu ra cửa xe, mỉm một nụ cười sung sướng và dìu dịu buồn. “Nếu mình yêu chàng thì sao nhỉ?” - Công tước tiểu thư Maria vẫn tự hỏi như vậy. Dù thẹn thùng đến đâu khi phải tự thú là mình đem lòng yêu dấu một người đàn ông mà có thể là người ta sẽ chẳng bao giờ yêu mình cả, nàng cũng tự an ủi với ý nghĩ là chàng sẽ chẳng bao giờ biết được điều ấy, và nàng cũng không có lỗi gì nếu cứ thầm lặng yêu chàng đến chọn kiếp, mối tình đầu tiên và cuối cùng của cuộc đời nàng. Đôi khi nàng nhớ lại những cái nhìn, những lời nói, đến lòng trắc ẩn của chàng đối với nỗi đau khổ của nàng, và hình như hạnh phúc không phải là không có được. Và chính những lúc ấy, Dunyasa nhận thấy nàng nhìn qua cửa xe và mỉm cười. “Bỗng nhiên chàng lại đến Bogutsarovo, và lại đúng vào lúc ấy!” - Công tước tiểu thư Maria thầm nghĩ. Và em gái chàng lại từ hôn với công tước Andrey” trong tất cả những việc này, nàng đều thấy như có ý muốn của thượng đế. Về phần Roxtov, chàng mang theo một kỷ niệm rất êm dịu về công tước tiểu thư Maria. Mỗi lúc nhớ đến nàng, chàng thấy vui hẳn lên và mỗi khi các bạn nói đùa và trong khi đi kiếm cỏ ngựa, chàng đã vớ được một trong những tiểu thư có gia tài lớn nhất nước Nga, chàng lại nổi giận. Chàng nổi giận chính vì đã có những lúc, tuy không muốn chàng vẫn nghĩ đến một cuộc hôn nhân với tiểu thư Maria dịu dàng, đáng yêu và có một gia tài khổng lồ. Trong thâm tâm, chàng cũng không thể mong lấy một người vợ như thế, đám ấy sẽ làm cho bá tước phu nhân mẹ chàng rất sung sướng và cứu vãn cảnh sa sút của cha chàng, và hơn nữa - Nikolai cảm thấy như vậy - cũng sẽ đem hạnh phúc đến cho tiểu thư Maria nữa. Nhưng còn Sonya? Và lời chàng đã hứa? Chính vì vậy mà Roxtov phật ý một khi bè bạn đùa chàng về công tước tiểu thư Maria. Luật hôn nhân của giáo hội Chính giáo Nga cấm những gia đình đã thông gia với nhau một lần rồi lại gả con cái cho nhau lần nữa, vì xem người hai họ là bà con với nhau rồi. Ở đây nếu Natasa không từ hôn với Andrey thì Maria không thể nào lấy Nikolai được, vì hai người đã phái xem nhau là anh em họ rồi.
Lev Tolstoy
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Dịch giả: Cao Xuân Hạo, Nhữ Thành,
Hoàng Thiếu Sơn, Thường Xuyên.
Nguồn: vnthuquan
Theo https://sachvui.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét